ZƏRDÜŞTİLİK, TENQRİÇİLİK
(TANRIÇILIQ) VƏ
ŞAMANİZM
B
əxtiyar Tuncay
Bu gün ölk
əmizdə bir çoxlarında belə bir yanlış təsəvvür var ki, guya ulu
babalarımız at
əşpərəst olmuşlar. Zərdüştü azərbaycanlı sayanlar və hətta
onun dininin guya q
ədim türk dini olduğunu iddia edənlər də var.
Halbuki, atanın öz doğma qızı, ananın öz doğma oğlu, qardaşın öz doğma
bacısı il
ə evlənməsini təşviq edən və türklərə nifrət hissi aşılayan bu dinin
n
ə türklərlə, nə də Azərbaycanla heç bir əlaqəsi yoxdur. Bunu iddia etmək
h
əm uca türk millətinə, həm də doğma Azərbaycanımıza ən böyük iftira və
t
əhqirdir.
Musa Kağankatlının yazdığına gör
ə, fars – Sasani şahı Yəzdəgirdin
Albaniya v
ə Ərməniyyədə zorla atəşpərəstliyi yaymağa çalışması bu
ölk
ələrin əhalisi tərəfindən böyük təpgi ilə qarşılanmış və farslar
niyy
ətlərinə çata bilməmişdilər. Eyni müəllifin yazdıqlarından belə
m
əlum olur ki, massagetlər günəşə sitayiş edir, ona at qurbanı kəsirdilər.
Antik mü
əlliflər isə albanların xristianlıqdan öncə göy cisimlərinə sitayiş
etdikl
ərini qeyd etmişlər. Saklara gəlincə isə, Daranın Bisitun
kitab
əsindən bu türk xalqının zərdüştülərin baş tanrısı Ahura Məzdaya
hörm
ət etmədikləri, yəni atəşpərəst olmadıqları açıq şəkildə
bildirilm
əkdədir:
“Saklar q
əsbkar idilər, Ahura Məzdaya hörmət etmirdilər. Mənsə Ahura
M
əzdaya hörmət edirdim və Ahura Məzdanın yardımı ilə onlarla
ist
ədiyim kimi davrandım.”
Eyni kitab
ədə yazılanlardan o da məlum olur ki, Midiyada fars
hakimiyy
ətinə qarşı üsyan qaldıran Qam Ata atəşpərəst məbədlərini
dağıtmaqla m
əşğul idi. Bir sözlə, Azərbaycanın qədim türk mənşəli
sakinl
ərinin, maqlar (miklər, muğlar) istisna olmaqla, zərdüşti, yəni
at
əşpərəst olduqlarını təsdiq edəcək bircə dənə də mənbə yoxdur. Əksinə,
əldə olan bütün yazılı mənbələr ulu babalarımızın farsların yalançı
peyğ
əmbərinə və şeytani dininə qarşı şiddətlə müxalifət etdiklərini sübut
edir.
B
əzi folklorşünas alimlər nağıllarımızda rast gəlinən və “Avesta” süjetləri
il
ə səsləşən bəzi motivlərdə, ilk növbədə də div surətlərində zərdüştiliyin
t
əsirini görürlər və onlar qismən haqlıdırlar. Fəqət bu təsir bəzilərinin
düşündüyü kimi birbaşa “Avesta” il
ə bağlı deyildır. Ümumiyyətlə, istər
Az
ərbaycan folklorunda istərsə də bədii yaradıcılığında sezilən və
z
ərdüştiliklə səsləşən motiv və süjetlərin “Avesta” və zərdüştiliklə birbaşa
bağlılığı yoxdur. Bütün bu motiv v
ə süjetlər Azərbaycan ədəbiyyatında
fars şairi
Əbülqasim Firdovsinin “Şahnamə”sinin təsiri ilə ortaya
çıxmışdır.
T
əsadüfi deyil ki, nə şifahi, nə də yazılı ədəbiyyatımızda “Avesta
terminologiyasına daxil olan birc
ə dənə də olsun söz və ifadəyə rast
g
əlinməmişdir. Ədəbiyyatımızda rast gəlinən və zərdüştiliklə bu və ya
dig
ər dərəcədə bağlı olan məfhumların hamısı yeni fars dilinin, başqa
sözl
ə, “Şahnamə”nin qələmə alındığı dilin nümunələridir:
——————————————————————————————–
“Avesta”da “Şahnam
ə”də
——————————————————————————————–
1.
Ahura M
əzda Hörmüzd
——————————————————————————————–
2.
Anqra Manyu
Əhrimən
——————————————————————————————–
3 Dayva Div
——————————————————————————————–
4 Qayomarta K
əyumərs
——————————————————————————————–
5.
Yima C
əmşid
——————————————————————————————–
6.
Zaratuştra Z
ərdüşt
——————————————————————————————–
7 Aryana İran
——————————————————————————————–
8 Turyana Turan
——————————————————————————————–
9 Franqasyan
Əfrasiyab
——————————————————————————————–
10 Xuvaşxatra Keyxosrov
——————————————————————————————–
“Avesta”nın dili il
ə yeni fars dili arasında göylə yer qədər fərq var və bu
dill
ərdə eyni məfhumları ifadə edən söz və adlar da bir-birindən çox
f
ərqlənir. Belə ki, “Avesta”da xeyir tanrısının adı Ahura Məzda, şər
tanrısının adı is
ə Anqra Manyu ikən, “Şahnamə”də onlar müqabil olaraq
Hörmüzd v
ə Əhriməndir. Azərbaycan ədəbiyyatında Hörmüzd və
Əhrimən adlarına sıx-sıx rast gəlindiyi halda, nə Ahura Məzda, nə də
Anqra Manyu adlarına birc
ə dəfə də rast gəlinməmişdir. Eləcə də “div”
sözü nağıllarımızda çox işl
ənir, fəqət “dayva” kəlməsinə yaxın bircə kəlmə
bel
ə yoxdur. “Şahnamə”dən hər kəsə bəlli olan Kəyumərs, Cəmşid,
Z
ərdüşt, Əfrasiyab, Keyxosrov kimi adlarla həm folklorumuzda, həm də
yazılı
ədəbiyyatımızda üzləşə bilirik, halbuki, onların “Avesta”dakı ilkin
variantları – Qayomarta, Yima, Zaratuştra, Tranqrasyan v
ə Xuvaşxatra
kimi adlar yalnız v
ə yalnız dar mütəxəssilər dairəsinə məlumdur. Eləcə də
ədəbiyyatımızda “Avesta”dakı Aryana və Turyana ölkə adlarna heç rast
g
əlinmir. “Şahnamədəki İran və Turan adları isə hər bir Azərbaycan
türkün
ə məlumdur.
T
əkcə bu fakt “Avesta”nın Azərbaycan türklərinə heç bir aidiyyatı
olmadığını,
əcdadlarımızın ədəbi yaradıcılığına zərrə qədər də təsir
etm
ədiyini sübut edir. Odur ki, ədəbiyyatımızda izlərinə rast gəlinən
z
ərdüştilik motiv və süjetləri islamdan sonrakı təsirlər kateqoriyasına
daxil edilm
əli və yeni fars ədəbiyyatının təsiri kimi gözdən
keçirilm
əlidir. Təbii ki, “Məlikməmməd nağılı”ndakı və digər
nağıllarımızdakı div sur
ətləri də islamdan sonrakı dövrün əlavələridir.
Nizami C
əfərov haqlı olraq deyir:
“H
ər şeydən əvvəl qeyd edək ki, Azərbaycan ədəbiyyatı qədim türk
ədəbiyyatının diferensiyasının nəticəsidir. Bu isə o deməkdir ki, qədim
türk
ədəbiyyatında
ehtiva
olunmayan
onun
etnokültüroloji
hüdudlarından k
ənara çıxan hər hansı ədəbi abidə Azərbaycan
ədəbiyyatının hadisəsi sayıla bilməz. Azərbaycan ədəbi-ictimai təfəkkür
tarixinin sonrakı dövrl
ərində “Avesta” ideyalarının müəyyən dərəcədə
ehtiva olunması bu abid
ənin İran mədəniyyətinin faktı olmasını inkar
etmir.”
Dilçi alim Firidun Ağasıoğlunun da fikrinc
ə, “Avesta”nın və Zərdüştün nə
Az
ərbaycana, nə də türklərə heç bir dəxli yoxdur. Bu, fars, İran abidəsidir.
Bunu bel
ə bilmək, belə də qəbul etmək lazımdır. Məhərrəm Qasımlı da
eyni fikird
ədir.
Bu gün Az
ərbaycanda tədqiqatçılar arasında hər bir qədim sənət
abid
əsində zərdüştiliyin izlərini axtarmaq və görmək meyli çox güclüdür.
Suraxanıdakı at
əşgədəni də zərdüştiliyin, yəni atəşpərəstliyin
abid
ələrindən biri kimi görən və buna inanalar heç də az deyil. Halbuki.
bu abid
ənin hind dilində yazılmış kitabəsindən açıq-aydın görünür ki, bu
abid
ə bir-neçə əsr öncə hindli zəvvarlar tərəfindən tikilmiş Şiva
m
əbədidir. Bu məbədin hindlilərin müharibə və intiqam tanrısı Şiva
m
əbədi olmasını onun üzərindəki üçdişli də sübut edir. Məsələ
burasındadır ki, üçdişli Şivanın simvollarından biridir. Bir sözl
ə,
Suraxanıdakı abid
ənin nə atəşpərəstliklə, nə də zərdüştiliklə heç bir
əlaqəsi yoxdur.
Bel
ə iddia edilirdi ki, guya sözügedən məbəd əski zərdüşti məbədinin
bünövr
əsi üzərində ucaldılmışdır. Fəqət 2010 – cu ildə aparılan arxeoloji
qazıntılar h
əmin tikilinin tarixinin XVlll srdən qədimə getmədiyini,
söyl
ənilən iddiaların da puç olduğunu göstərdi.
Bir çoxları Ibn Xordabehin “Kitab
əl – məsalik vəl məmalik” adlı kitabnda
at
əşpərəstlərin əsas məbədinin – Azərguşnəsbin Azərbaycandakı Şiz
ş
əhərində yerləşdiyi barədəki məlumatı əldə əsas tutaraq, Azərbaycan
əhalisinin atəşpərəst olduğunu iddia edirlər. Bu məbədin Sasanilər, yəni
fars hakimiyy
əti dövründə Azərbaycanda tikilmiş olması Azərbaycan
türkl
ərinin zərdüşti olması anlamına gəlməz, necəki bu gün Azəbaycanda
çox sayda kils
ə və sinaqoqun olması Azərbaycan türklrinin xristian və
y
əhudi olduqlarına dəlalət etmir. Ölkəmizdə o dövrdə irandilli azlıqlar, o
cüml
ədən farslar da yaşayırdılar və sözügedən mənbədə ibadət üçün
türkl
ərin deyil, məhz fars şahlarının, özü də Mədaindən piyada gəldiklri
bildirilm
əkdədir.
El
əcə də kökü ən azı 5 min il öncəyə qədər uzanan və hələ qədim şumerlər
t
ərəfindən qeyd edilən Novruz bayramını da zərdüştiliklə bağlamağa
çalışanlar var. B
əzi tədqiqatçıların fikrincə, novruz bayramı zamanı
tonqal üz
ərindən atlanılması zərdüştiliklə bağlıdır. Lakin bu fikir
kökünd
ən yanlışdır. Cünki mərasim zamanı tonqal üzərindən atlananlar
“Ağırlığım, uğurluğum odda yansın!” – deyirl
ər ki, zərdüştiliyə görə oda
bel
ə demək günahdır. Çünki bu dinin kanonlarına görə atəş müqəddəsdir,
ona h
ətta insan nəfəsi belə toxunmamalıdır, insan öz nəfəsi ilə müqəddəs
odu murdarlaya bil
ər. Od üstündən hoppananların isə belə demələri odun
t
əmizləyici qüvvəyə sahib olması barədə əski türk inancı ilə bağlıdır.
M
əsələn, Türk xaqanının yanına göndərilən Bizans heyətinin başçısı
olmuş Menandrın yazdığına gör
ə, onları xaqanın yanına aparmamışdan
önc
ə odla təmizləmə mərasimindən keçməyə, yəni iki od arasından
keçm
əyə məcbur etmişdilər. Təbii ki, oda bu münasibət zərdüştilərin
münasib
ətindən köklü surətdə fərqlənir. Vll əsrin yunan müəllifi Feofilat
Simokattanın yazdıqları da çox maraqlıdır.
“Türkl
ər hər şeydən çox oda ehtiram edirlər, hava və suya da ehtiramları
böyükdür, torpağa h
əsr edilmiş himnlər oxuyurlar. Sitayişi isə “Tək
Tenqri” adlan-dırdıqları yeri v
ə göyü yaradana edirlər. Ona at, qoc və
öküz qurban verirl
ər.”
Maraqlıdır ki, Z
ərdüştün öz “Avesta”sında verdiyi məlumatdan Alp Ər
Tonqanın (Franqrasyanın) da T
ək Tenqriyə sitayiş etdiyi, ona at, qoç və
öküz qurban verdiyi m
əlum olur. Fəqət Zərdüşt türklərə nifrət edən bir
fars milliy
ətçisi idi və bu üzdən də türklərin Tenqrisini iblis, yəni Əhrimən
kimi q
ələmə vermişdir.
M
əlumat üçün bildirək ki, “Avestada” iblis, şeytan, şər qüvvələrin başçısı
kimi t
əqdim edilən Əhrimən bu varlığın yeni fars dilindəki (Firdovsi
“Şahnam
ə”sindəki) adıdır. Zərdüştilərin müqəddəs kitabında, yəni
Avestada bu qüvv
ənin adı Anqra Manyudur. “Anqra Manyu” adı isə türk
Tenqrisinin farsca bir q
ədər təhrif edilmiş adıdır.
Q
ədim türklər sitayiş etdikləri tək Tanrıya çox vaxt “Tenqri Menqu” da
deyirdil
ər. “Menqu” qədim türk dilində əbədi deməkdir. Odur ki, bu halda
söhb
ət əbədi olan Tanrıdan gedir. Bəzi türk ləhcə və şivələrində, o
cüml
ədən yakut türkcəsində “Tenqri Menqu” ifadəsi “Tanqra Menqu”
kimi s
əslənməkdədir.
——————————————————————————————–
Q
ədim türkcə Yakut türkcəsində Avestada
——————————————————————————————–
Tenqri Menqu Tanqra Menqu Anqra Manyu
——————————————————————————————–
Z
ərdüştün verdiyi məlumatdan o da aydın olur ki, turanlılar, o cümlədən
Alp
Ər Tonqa, onun atası Pəşəng (“Avesta”da Besak) həm də Anahidə at,
qoç v
ə öküz qurbanı verirdilər. Anahid isə türk mifologiyasından fars
mifologiyasına keç
ən Umayın (Umay Ene, Umay Ana, Umay Nənə,
şumerlrd
ə İnini) farslaşdırılmış adıdır. Deməli, Alp Ər Tonqa, elcə də
işquzlar, y
əni iç oğuzlar Tenqri ilə birlikdə Umayı da əziz tutmuşlar.
Maraqlıdır ki, Orxon – Yenisey abid
ələrində Umay Tenqri il birlikdə yad
edilir. M
əsələn, Tonyukuk abidəsinin qərb tərəfində, 38-ci sətirdə belə
deyilir:
“Tenqri, Umay, ıduk Yer-Sub basa berti erinc.”
Tarixi m
ənbələrdən belə aydın olur ki, tək Tanrıya inam, başqa sözlə,
Tenqriçilik türkl
ərin əsas dini olmuşdur. Professor Osman Turan özünün
türk cahan hakimiyy
əti məfkurəsi tarixi” adlı 2 cildlik kitabının l cildinin
48- ci s
əhifəsində yazır:
“Hunlar dövründ
ə “tanrı” kəlməsi həm göyü, həm də Allahı
ifad
ə edirdi.Bu dövrün hökmdarlarına verilən “tanrı qulu” ünvanı da
türkl
ərin ilahi hakimiyyət şüurunun formalaşmasını, göylə bağlı
olduğunu v
ə tək Allah inancına doğru bir təkamülün mövcudluğunu
göst
ərir. Eləcə də göytürklər dövründə göylə əlaqəsi olmaqla bərabər,
müc
ərrəd mənası ilə, tək bir Tanrının varlığı inancı çıxmışdı.”
De Quiqnes is
ə özünün “Türklərin ümumi tarxi” kitabında bildirir:
“…Türkl
ər bu dövrdə yüksəliş və süqutlarını, qabiliyyətli və ya
qabiliyy
ətsiz xaqan və bəylərin özləri-özlərinə vasitə olmasını ilahi himayə
v
ə cəzanın nəticəsi olduğuna və Tanrının qadiri-mütləq olduğuna
inanırdılar.”
İbn F
ədlan da bu barədə öz müşahidələrini qeydə almışdır:
“Bir türk zülml
ə üzləşdiyi və çətinliyə düşdüyü zaman göyə baxıb, “Bir
Tan-rı” dey
ərək dua edir.”
Türkl
ərin tək Tanrı inancları barədə ilk yazılı mənbə Fransadan tapılan və
eradan
əvvəl 2500 – ci ilə aid edilən “Qlozel” kitabələri hesab
edilm
əlidir.Oradakı türkcə qələmə aiınmış bir cümlə xüsusi diqqət çəkir:
“Oda tapınark
ən Tək Tanrını bulduq.
Bu cüml
ədə ifadə edilən fikir təqribən 3200 il sonra Bizans salnaməçisi
Feofilakt Simokattanın söyl
ədikləri ilə, demək olar ki, üst-üstə düşür.
Eyni inancın tatarlar arasında da hakim inanc olduğunu söyl
əmək üçün
əldə bəzi əsaslar var. Məsələn, tatarların arasında missionerlik fəaliyyəti
il
ə məşğul olmuş İohan de Plano Karpini 1246 – cı ildə yazmışdır:
“Onlar görün
ən və görünməyən bütün şeylərin yaradıcısı olan tək bir
Tanrıya inanır, onu h
əm bütün ləzzət və sərvətlərin, həm də əzabların
yaradıcısı hesab edirl
ər. Fəqət onlar Onu həmd və ayinlərlə zikr etmirlər.”
Vilhelm de Rubruk da tatarlaın inanc sistemi bar
ədə təqribən eyni şeyləri
söyl
əmişdir:
“M
ən soruşdum:
-Siz Allaha nec
ə inanaırsınız?
Onlar cavab verdil
ər:
-Biz yalnız bir v
ə tək olan Tanrıya inanııq.
Soruşdum:
-Siz onun m
ənəvi – ruhani, yoxsa maddi bir varlıq olduğuna inanırsınız?
Dedil
ər:
-Biz onun m
ənəvi – ruhani bir varlıq olduğuna inanırıq.
O zaman m
ən yenə soruşdum:
-Siz onun heç bir vaxt insan qiyaf
əsinə girmədiyinə inanırsınızmı?
Onalar cavab verdil
ər:
-Heç vaxt!”
Teologiya tarixi üzr
ə böyük mütəxəssis Derferin fikirləri isə çox böyük
maraq doğurur:
“Göy Tanrı dini öz forma v
ə məzmununa görə, Ön Asiya mənşəli dinlərlə,
xüsus
ən də xristianlıqla bənzər xüsusiyyətlərə malikdir… Lakin bu din,
dey
əsən, həm xristianlıqdan, həm də musəvilikdən daha qədimdir… İşin
ən maraqlı tərəfi isə budur ki, bu dinə sitayiş edən Sibir və Altay türkləri
iç
ərisində Bibliya süjetlərindən, demək olar ki, heç nə ilə fərqlənməyən
süjetl
ər də yer almaqdadır.”
Türkl
ərin böyük əksəriyyətinin sitayiş etdikləri Göy Tanrı dininin əsasının
H
əzrət Nuh əleyhissəlam tərəfindən qoyulduğu heç bir şübhə oyatmır.
H
ər halda, həm Tövrat, həm İncil, həm də Qurani-Kərim bu şəxsin Tanrı
elçisi olsuğunu v
ə Tövhid dinini, yəni təktanrıçılığı təbliğ etdiyini təsdiq
etm
əkdədir.
Maraqlıdır ki, q
ədim türk dilində digər tövhid, yəni təktanrıçı dinlərində,
o cüml
ədən İslamda mövcud olan bütün dini terminlərin təmiz türkcə
qarşılığı olmuşdur ki, bu da Göy Tanrı dininin öz terminologiyasına
malik t
əkmil bir din olduğunu sübut edir. Üstəlik də bu terminlər
say
əsində həmin dinin ayrı-ayrı elementləri barədə ətraflı məlumat almaq
mümkündür:
——————————————————————————————–
İslam terminologiyası Tenqriçilik terminologiyası
——————————————————————————————–
1.
Allah Tenqri
2.
Peyğ
əmbər, nəbi Yalavac,Yalmac
3.
R
əsul Elçi
4.
Kitab (müq
əddəs kitablardan biri) Biti, Bitiq
5.
C
ənnət, Uçmaq
6.
C
əhənnəm Tamuğ
7.
Din xadimi, ruhani Tenqirk
ən
8.
İbad
ədgah (məscid, came) Tenqirlik
9.
Qurban Yağışlıq
10.
İbad
ət Tapıq
11.
Sitayiş Tapınmaq
12.
Müq
əddəs Iduq, İduq-Qut
13.
Oruc Baçaq
14 Ş
əriət Törü, Törə
15.
Ruh, Can Qut
16.
Günah Yazuq, Yazınc
17.
H
əmd Alqış
18.
Axir
ət Mengü ajun
19.
M
ələk Yumışçı
20.
Qeyb Örtüklük
21.
Ehsan Basan
22.
İblis Yekk
ə
23.
Namaz qılmaq Yükünm
ək
——————————————————————————————–
M
əsələn, qədim türklər Allaha “Tenqri” demişlər və bu kəlmə təmiz türk-
c
ədir. Bu kəlməyə Orxon-Yenisey abidələrində sıx-sıx rast
g
əlinir.”Peyğəmbər” və “nəbi” kimi ərəb və fars mənşəli sözlərinin
qarşılığında is
ə “yalavac” və ya “yalmac” kimi təmiz türk kəlmələri
işl
ənmişdir:
“Tenqri yalavac itdi.”(Kaşğarlı Mahmud)
“Müh
əmməd yalavac xəlaiq başı.”(Yusif Balasaqunlu)
Q
ədim türklərdə rəsul mənasında “elçi ” kəlməsinin olduğu da məlumdur.
Bu k
əlmənin işləndiyi mətnlərdən biri 1 – ci Yenisey abidəsidir ki, orada
bel
ə bir maraqlı cümlə yer almaqdadır:
“Tenqri elk
ə elçisi erdim.” (Elimə, xalqıma Tanrı elçisi kimi döndüm.)
Q
ədim türk dilində yazı və kitab mənalarını verən “biti” və “bitiq” kimi
sözl
ər xüsusi hallarda səmavi kitab mənasında da işlənmişdir ki, bu
halda, çox güman ki, Gök Tanrı dininin n
ə zamansa mövcud olmuş və
sonradan itmiş müq
əddəs kitabı nəzərdə tutulur.
Ana dilimizd
ə mövcud olmuş “uçmaq” və” tamuğ” kimi kəlmələr isə
müqabil olaraq c
ənnət və cəhənnəmi ifadə etmişlər. Bu terminlərə klassik
Az
ərbaycan ədəbiyyatında, o cümlədən Şah İsmayıl Xətai və İmadəddin
N
əsimidə də rast gəlinir.
Bundan başqa q
ədim türk dilində digər dinlərdə, o cümlədən İslamda rast
g
əlinən əksər terminlərə uyğun gələn terminlərin olduğu da bəllidir.
M
əsələn, din xadimi – tenqirkən, ibadətgah – tenqirlik, qurban –
yağışlıq, ibad
ət – tapıq, sitayiş – tapınmaq, müqəddəs – ıduq, oruc –
baçaq, ş
əriət – törü və ya törə, ruh – qut, günah – yazuq, həmd – alqış,
axir
ət – mengü ajun, mələk – yumışçı, qeyb – örtüklük, ehsan – basan,
iblis-yekk
ə və sairə.
Maraqlıdır ki, bu terminl
ərdən bir çoxu təktanrıçılığa keçişdən öncə də
önc
əki dinlərin terminləri kimi işlənmiş, yeni dinin yayılması ilə həmin
terminl
ər yeni məzmun və mahiyyət qazanmışlar. Bu baxımdan qurban
m
ənasında işlənən “yağışlıq” kəlməsi böyük maraq döğurur. Bir vaxtlar
yağış “çağırmaq”, yağış “k
əsmək” və “Qodu-Qodu ayinlərinin icrası
zamanı gün
əş tanrısı Qoduya verilən xəmiraşı, bal və yağ qurbanlarını
ifad
ə edən bu kəlmə sonrakı dövrlərdə, yəni təktanrıçılığa keçdikdən
sonra h
əm də Göy Tanrıya kəsilən at, öküz və qoyunları da ifadə etmişdir.
Q
ədim türklərin təktanrıçılığa keçməmişdən öncə günəş tanrısına da eyni
qurbanları verdikl
əri, yəni at, öküz və qoyun kəsdikləri məlumdur.
M
əsələn, Musa Kağankatlının yazdığına görə, massaqet türkləri günəşə
sitayiş edir v
ə ona sözügedən qurbanları verirdilər.
İst
ər Orxon – Yenisey mətnlərində, istərsə də klassik Azərbaycan
ədəbiyyatında rast gəldiyimiz, cənnət mənasında işlənən “uçmaq” termini
d
ə təktanrıçılıqdan əvvəlki mifik təsəvvürlərlə bağlıdır və bu kəlmə qədim
mifoloji sistemd
ə ruhun quş kimi, o biri dünyadakı insanların isə quş
qanadlı t
əsəvvür edilməsindən qaynaqlanmışdır. Bu təsəvvürlərin izinə
t
əqibən 5000 il öncə qələmə alınmış “Bilqamıs” dastanında rast gəlirik.
Dastanda öl
əcəyini yuxusunda görən Enkidunun yuxuda gördüklərini
Bilqamısa danışdığı s
əhnə deyilənlərə ən gözəl misaldır:
O m
ənə toxunaraq, məni quşa çevirdi,
Qanad taxtı çiynim
ə, adəti quş qanadı.
Üzüm
ə baxdı, baxdı, sonra məni apardı,
İrkallanın evin
ə – zülmət evinə vardı.”
X-Xl
əsrlərdə Orta Asiyada qələmə alınmış bir Quran təfsirinin
leksikonunu gözd
ən keçirən rus şərqşünası Borovkovun yazdığına görə,
sözüged
ən təfsirdə bütün Quran terminlərinin türkcə olduğunu
vurğulamış v
ə türk dilinin dini terminologiya baxımından zənginliyindən
duyduğu heyr
əti gizlədə bilməmişdir.
Yeri g
əlmişkən qeyd edək ki, bu əsərdə əsasən, təmiz oğuz kəlmələrindən
istifad
ə edilmişdir və bu kəlmələrin bir çoxu ədəbi ümumtürkcənin
müvafiq terminologiyasından f
ərqlənir:
——————————————————————————————–
Ümumtürk
ədəbi dilində Oğuz türkcəsində Mənası
——————————————————————————————–
Yalamac Savçı Peyğ
əmbər, nəbi
—– Ev budunu
Əhli-Beyt
Bu baxımdan t
əfsirdə yer alan və peyğəmbər mənasında işlədilən “savçı”
sözünü misal ç
əkmək olar. Ümumtürk ədəbi dilindəki “yalamac”
k
əlməsinə uyğun gələn bu kəlmə sırf oğuz terminidir. Diqqəti çəkən başqa
bir ifad
ə isə Qurandakı “Əhli-Beyt” ifadəsinin qarşılığında işlədilmiş “ev
budunu” sözbirl
əşməsidir. Həzrət Məhəmmədin ev sakinlərini, yəni ailə
üzvl
ərinin cəmini ifadə etmək üçün istifadə edilmiş bu sözbirləşməsi son
d
ərəcə uğurlu seçilib. Bu sözbirləşməsi oğuz türkcəsi nümunəsi olmaqla
yanaşı, h
əm də ümumtürk mahiyyəti daşımaqdadır.
Az
ərbaycanda şamanizmin izləri də ən qədim zamanlardan
izl
ənməkdədir. Bəziləri yanlış olaraq şamanizmlə Göy Tanrı dinini
eynil
əşdirirlər. Əslində isə şamanizm bir din yox, spritualist maqiya
s
ənətidir.
Elmi
ədəbiyyatda daha çox yayğın olan “şaman” kəlməsi türk sözü deyil,
tunqus-mancur m
ənşəli bir termindir. Onun mənşəyini sanskrit dilinə
bağlayanlar da var. Türkl
ər isə şamana ən qədim zamanlardan “qam”
demişl
ər. Bu kəlməyə Turfandan tapılan qədim uyğur mətnlərində, Yusif
Balasaqunlunun “Qutaduqu – Bilik” v
ə Mahmud Kaşğarlının “Divan ül –
Lüğ
ət ət – Türk” kitablarında, eləcə də “Kodeks Kumanikus ” və “Kitab ül
– İdrak”da rast g
əlinir. “Qam” kəlməsi Radlovun “Qədim Türk lüğəti”ndə
d
ə yer almaqdadır. Bir çox dillərdə, o cümlədən hind – Avropa dillərində
rast g
əlinən “maq” kəlməsi də bu kəlmənin metatezası ilə ortaya
çıxmışdır.
Yusif Balasaqunluya gör
ə, qam xəstəni sağaldan həkim, Mahmud
Kaşğarlıya gör
ə isə, qeybdən xəbər verən, falçılıq edən adamdır. Görkəmli
türkoloq Radlov is
ə bu sözü “şaman” kimi tərcümə edir və onun daha
geniş m
əna daşıdığını bildirir.
T
əbil şamanın vazkeçilməz aləti və əlamətidir. Təbilin içi və xarici
müxt
əlif naxış və rəsmlərlə bəzədilir. Həmin naxış və rəsmlər nəsildən
n
əslə ötürülərək, demək olar ki, heç dəyişmir. Yəni bu halda ənənəviliyə
ciddi
əməl olunur. Məsələn, Koybal şamanlarının təbillərinin birinin
üz
ərində çəkilmiş maraqlı bir rəsm Qobustan təsvirlərindən biri ilə
inanılmaz d
ərəcədə bənzərlik təşkil edir.
H
ər iki rəsmin piktoqrafik yazı nümunəsi olması və eyni elementlərdən
t
əşkil edilməsi diqqəti xüsusi ilə cəlb edir, eyni zamanda Sibir və Altay
türkl
ərinin şamanizm ənənələrinin qədim Qobustan ovçularının
ovsunçuluq
ənənlərindən qaynaqlandığını sübut edir.
S
ənətşünas alim Nəsir Rzayev deyir:
“Qobustanda, Böyükdaşın aşağı m
ərtəbəsində 9 № – li daşdakı Tunc
dövrün
ə aid petroqlifdə piktoqram xarakterli böyük təsvir kompozisiyası
verilmişdir. Bu t
əsvirdə qədim rəssam əl – ələ vermiş silahsız adamların
iki c
ərgədən ibarət bir sədd təşkil edərək sağ tərəfdəki çəpərlə keçinin
yolunu k
əsməsini əyani surətdə nəql edir. Heyvanın boğazına ip
keçirilmişdir. Mür
əkkəb kompozisiyalı bu piktoqramda qədim rəssam
t
əsvir vasitələrinin köməkliyi ilə qəbilədə baş vermiş mühüm bir hadisə –
heyvanların
əhliləşdirilməsi barədə qəbilə üzvlərinə xəbər verir. Tunc
dövrün
ə aid bu petroqlifdə insanlar siluet şəklində, heyvanlar isə
konturlu x
ətlərlə kiçik miqyasda, həm də çox sxematik və statik vəziyyətdə
t
əsvir edilmişdir.”
Şamanizmin Katanov v
ə Alekseyeva kimi görkəmli tədqiqatçılarının
fikrinc
ə, təbildəki təsvir də piktoqrafiya nümunəsidir və burada üçlü
dünya sistemi bar
ədə şamanist təsəvvürlər öz əksini tapmışdır.
Şaman t
əbilləri bir qayda olaraq, dağ keçisi dərisindən düzəldilir. Ətrafı
qayın ağacından olur. T
əbilin səsi boğuq çıxsın deyə, çubuğunun başına
samur v
ə ya dövşan ayağının dərisi taxılır.
Şamanist xalqlarda qamlar iki qrupa ayrılır: ağ qamlar v
ə qara qamlar.
Ağ qamlar Ülgenin hakim olsuğu işıq al
əminə, yəni xeyirxah ruhlara
qamlıq edirl
ər. Onların qiyafələri nisbətən az bəzəkli və sadə olur. Onlar
özl
əri ilə təbil daşımırlar. Qara qamlar isə yeraltı dünyanın və zülmətin
hakimi Erliy
ə, ona bağlı olan şər ruhlara qamlıq edirlər. Onların geyimi
saysız amuletl
ər, rəmzlər, muncuqlar metal lövhələr, heyvan və quş
sümükl
əri, quş lələkləri və sairə ilə bəzədilmiş olur. Çox zaman papaqları
v
ə libasları elə bəzənir ki, nəticədə şaman quşa bənzəmiş olur. Lakin
bunsuz da onun guya yuxarı v
ə aşağı dünyalara uça bildiyinə inanılır.
Şaman v
əcdə gəlmiş halda olarkən, dua edərsə, dinləyənlər “dediklərin
olsun, Qam ata!” – deyirl
ər. Məhz bu müraciət formasındakı ifadəyə, yəni
“Qam ata” ifad
əsinə Bisitun kitabəsinin Elamdilli mətnində, midiyalı
üsyançıdan söhb
ət açılan yerdə rast gəlirik. Bu mətndə üsysnçı “kam
adda”, y
əni “Qam ata” adlandırılır.
Eradan
əvvəl Vlll – Vl əsrlərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində madayların
qurmuş olduqları qüdr
əli Midiya dövlətinin, eləcə də ondan əvvəl, eradan
əvvəl lX – Vll əsrlərdə həmin ərazidə mövcud olmuş Manna dövlətinin
şahlarının adlarının t
əhlili onların şamanist olduqlarını söyləməyə ciddi
əsas verir.
M
əlum olduğu kimi, əksər xalqların milli adları içərisində həmin xalqın
sitayiş etdiyi dind
ən qaynaqlanan adlar önəmli yer tutur. Məsələn,
y
əhudilər içərisində Tövratdan götürülmüş Moşe, Aaron, İsaak, İzmail,
Yakov v
ə sair peyğəmbər adları geniş yayılmışdır. Eyni adlar
müs
əlmanlarda da Qurandakı səsləniş formasında yayğındır: Musa,
Harun, İshaq, İsmayıl, Yaqub v
ə s.
Xristian ruslar arasında m
əşhur olan İvan, Matvey, Pyotr, Pavel və s. bu
kimia adlar da İncild
ən qaynaqlanır. Müsəlmanlar içərisində Yusif,
Yunus, Ad
əm, Məhəmməd, İsa və s. peyğəmbər adları ilə yanaşı,
Əbubəkr, Ömər, Osman, Əli, Həsən, Hüseyn və sairə din böyüklərinin
adlarına da sıx – sıx rastlanır. Eyni zamanda biz uşaqlarımıza Allahın 99
göz
əl adlarından olan Rauf, Qafar, Kərim, Rəhman, Rəhim və s. teofor
adlar da qoyuruq.
Övladlara teofor adlar, y
əni Tanrının və ya tanrılaın adlarından
düz
əldilmiş adlar vermək ən qədim zamanlardan bütün xalqlara xas olub.
Ən çox da belə isimləri hökmdar nəslindən olan uşaqlara verərdilər.
M
əsələn, qədim Misir fironu Ramzesin adında Misirin baş tanrısı – günəş
tanrısı Ranın adına rast g
əlirik. Mitridat adında farsların günəş tanrısı
Mitranın adı göz
ə çarpır. Babil hökmdarı Marduk – Apla – İddinin
adında babillil
ərin baş tanrısı Mardukun adını görməmək mümkün
deyildir. Elam şahı Humbaniqaşın adında is
ə Elamın baş tanrısı
Humbanın adını görürük.
Manna v
ə Midiya şahlarının adlarında isə türk-şaman pantenuna daxil
olan adlar açıq-aydın sezilm
əkdədir. Bu isə həmin dövrlərdə Cənubi
Az
ərbaycanda şamanizmin hakim ideologiya olduğunu göstərməkdədir:
——————————————————————————————–
Mana-Midiya hökmdarlarının M
ənbə Şaman panteonuna daxil
adları olan adlar
——————————————————————————————–
1.İranzu Aşşur-Babil Oran
əəzi (Tuva)
2.Aza Aşşur-Babil Aza (Tuva, kumandin)
3.Ullusunu Aşşur-Babil Ulu Toyon (yakut)
4.Ahşeri Aşşur-Babil Ajiray (yakut)
5.Deyok Herodot Dayık (Altay)
Dayaukku Aşşur-Babil Dayuççı (teleut)
6.Kaştariti Aşşur – Babil Xarsatördö (yakut)
Xşatrita
7.Kiaksar Herodot Kööskara (Altay)
8.Astiaq Herodot
İştivequ Aşşur-Babil İstemi Bögü (?)
Tarixi m
ənbələrdən adı məlum olan ilk Manna hökmdarı İranzu
olmuşdur. Bu antroponimi Melikaşvili Qafqaz, Dyakonov is
ə İran dilləri
əsasında izah etməyə calışmışlar. Fəqət bir nəticə əldə etməmişlər.
Halbuki, Aşşur – Babil mixi yazılarında qeyd
ə alınmış bu adın analoquna
cüzi f
ərqlə türk – şaman panteonunda Oranəəzi formasında rast gəlirik.
Bu mifik varlıq Tuva türkl
ərinin inanc sistemində yer almaqdadır və onun
adı Tuva türkc
əsində “kainatın yiyəsi, ağası” mənasını verir.
İranzudan sonra Mana taxtına onun böyük oğlu Aza sahib olmuşdur.
Onun adına is
ə eyniylə şaman panteonunda rast gəlinir. Aza Tuva
şamanlarının inanc sistemind
ə aşağı dünyanı təmsil edən ruhlardan
hesab olunur.
Azadan sonra onun yarin
ə qardaşı Ullusunu hökmdar olmuşdur.
Ullusunu adına yakut türkl
ərinin şaman panteonunda Ulu Toyon
formasında rast g
əlinməkdədir. Yakut mifologiyasına görə qara şamanlar
Ulu Toyona tabedirl
ər. Yakut türkcəsində “Ulu Toyon” böyük cənab
dem
əkdir.
Adı dövrümüz
ədək gəlib çıxan növbəti Manna hökmdarı Ahşeridir. Aşşur
m
ənbələrindən məlum olan bu ad yakut şamanlarının Ajiray
adlandırdıqları ruhun adının yad dild
ə bir qədər təhrif edilmiş
formasıdır.
Xronologiya baxımından sonrakı yerd
ə Herodotun Deyok adlandırdığı,
Aşşur – Babil mixi yazılarında is
ə adı Dayaukku kimi çəkilən hökmdar
g
əlir. Herodota görə o, Midiya, Aşşur-Babil mənbələrinə görə isə Manna
hökmdarı olmuşdur. Bu hökmdarın adı Dayık formasında Altay
türkl
ərinin şaman panteonunda da yer almaqdadır. Altay türkcəsində
Dayık “qurucu” dem
əkdir. Maraqlıdır ki, teleut türkləri bu mifik varlığın
adına Dayuççı deyirl
ər ki, bu da Deyokun Aşşur-Babil mənbələrində
qeyd
ə alınmış adına, yəni Dayaukku adına uyğun gəlir.
M
ənbələrdən adı məlum olan növbəti hökmdar Midiya xaqanı
Kaştaritidir. Herodot bu xaqanın adını “Fraort” kimi ç
əkmiş, mixi
yzılarda is
ə bu ad Kaştariti və ya Xşatrita kimi qeyd
edilmişdir.Yakut şaman panteonunda is
ə eyni ada Xarsatördö şəklində
rast g
əlirik.
Herodotun yazdığına gör
ə, Kaştaritidən sonra oğlu Kiaksar Midiya
xaqanı olmuşdur. Bu ad da Altay kijil
ərin şaman panteonunda Kööskara
kimi qeyd
ə alınmışdır. Adın Altay türkcəsindəki mənası köksü, sinəsi
poladdan olan, y
əni polad sinəli, polad kökslü deməkdir.
Herodot sonuncu Midiya hökmdarının adını Astiaq, Aşşur-Babil
m
ənbələri isə İştivequ kimi çəkməkdədirlər. Bu ad, çox güman ki, şaman
panteonu il
ə bağlı deyil və onun əsli sonrakı dövrlərdə türk xaqanları
iç
ərisində geniş rast gəlinən İstemi Bögü olmuşdur və şamanizmlə bağlı
deyildir.
Unutmaq lazım deyil ki, Manna v
ə Midiya xaqanlarının adları
dövrümüz
ədək yad mənbələrdə ulaşmışdır və təbii ki, bir qədər təhrif
olunmuşdur. Bunula bel
ə, şaman panteonunda rast gəlinən adlarla o
q
ədər böyük yaxınlıq var ki, deyilənlər heç bir şübhə oyatmır.
Bu sözl
ərlə demək istədiyimiz isə budur ki, eyni ad ayrı-ayrı xalqların
dill
ərində fərqli cür səslənir. Məsələn, İncildə İohan kimi qeyd edilən adı
ruslar İvan, fransızlar Jan, İtalyanlar Covanni, ingilisl
ər isə Con kimi
t
ələffüz edirlər. Tövratda İosif kimi çəkilən ad isə italyanlar tərəfindən
Cüzeppe, fransızlar t
ərəfindən Jozef kimi təlffüz edilir. İspanların
t
ələffüzündə eyni ad Xose, ərəblərin tələffüzündə isə Yusif kimi səslənir.
N
əzərə almaq lazımdır ki, türk şaman panteonundakı adları rus alimləri
XlX- XX
əsrlərdə qeydə almağa başlamışlar. Bu isə o deməkdir ki, Manna
v
ə Midiya hökmdarlarının qeydə alındığı dövrlə həmin dövr arasında
2500-3000 il keçmişdir. Buna v
ə Manna-Midiya şahlarının adlarının
dövrümüz
ədək yad dillərdə gəlib çatmasına baxmayaraq, ortadakı fərq o
q
ədər cüzidir ki, heyrət etməyə bilmirsən, Deməli, Mana və Midiyada
şamanizmin hakim ideologiya olması öz t
əsdiqini tapır. Məhz buna görə
d
ə farslara qarşı midiyalıların üsyanına şaman başçiliq etmişdi.
Document Outline - ZƏRDÜŞTİLİK, TENQRİÇİLİK (TANRIÇILIQ) VƏ ŞAMANİZM
Dostları ilə paylaş: |