ZəRDÜŞTİLİK, tenqriÇİLİK (tanriçiliq) VƏ ŞamaniZM



Yüklə 271,87 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix19.10.2018
ölçüsü271,87 Kb.
#75266


ZƏRDÜŞTİLİK, TENQRİÇİLİK 

(TANRIÇILIQ) VƏ

 

ŞAMANİZM

 

   B

əxtiyar Tuncay 

 

Bu gün ölk



əmizdə bir çoxlarında belə bir yanlış təsəvvür var ki, guya ulu 

babalarımız at

əşpərəst olmuşlar. Zərdüştü azərbaycanlı sayanlar və hətta 

onun dininin guya q

ədim  türk  dini  olduğunu  iddia  edənlər də  var. 

Halbuki, atanın öz doğma qızı, ananın öz doğma oğlu, qardaşın öz doğma 

bacısı il

ə evlənməsini təşviq edən və türklərə nifrət hissi aşılayan bu dinin 

n

ə türklərlə, nə də Azərbaycanla heç bir əlaqəsi yoxdur. Bunu iddia etmək 



h

əm uca türk millətinə, həm də doğma Azərbaycanımıza ən böyük iftira və 

t

əhqirdir. 




Musa  Kağankatlının  yazdığına  gör

ə, fars –  Sasani  şahı  Yəzdəgirdin  

Albaniya v

ə  Ərməniyyədə  zorla atəşpərəstliyi  yaymağa  çalışması  bu 

ölk

ələrin  əhalisi tərəfindən böyük təpgi ilə  qarşılanmış  və  farslar 



niyy

ətlərinə  çata bilməmişdilər. Eyni müəllifin  yazdıqlarından  belə 

m

əlum olur ki, massagetlər günəşə sitayiş edir, ona at qurbanı kəsirdilər. 



Antik mü

əlliflər isə albanların xristianlıqdan öncə göy cisimlərinə sitayiş 

etdikl

ərini  qeyd  etmişlər. Saklara gəlincə  isə, Daranın  Bisitun 



kitab

əsindən  bu  türk  xalqının  zərdüştülərin  baş  tanrısı  Ahura  Məzdaya 

hörm

ət etmədikləri, yəni atəşpərəst  olmadıqları  açıq  şəkildə 



bildirilm

əkdədir: 

“Saklar q

əsbkar idilər, Ahura Məzdaya hörmət etmirdilər. Mənsə  Ahura 

M

əzdaya hörmət edirdim və  Ahura Məzdanın  yardımı  ilə  onlarla 



ist

ədiyim kimi davrandım.” 

Eyni kitab

ədə  yazılanlardan  o  da  məlum olur ki, Midiyada fars 

hakimiyy

ətinə  qarşı  üsyan  qaldıran  Qam  Ata  atəşpərəst məbədlərini 

dağıtmaqla  m

əşğul  idi.  Bir  sözlə, Azərbaycanın  qədim türk mənşəli 

sakinl

ərinin, maqlar (miklər,  muğlar)  istisna  olmaqla,   zərdüşti,  yəni 



at

əşpərəst olduqlarını təsdiq edəcək bircə dənə də mənbə yoxdur. Əksinə, 

əldə  olan  bütün  yazılı  mənbələr  ulu  babalarımızın  farsların  yalançı 

peyğ


əmbərinə və şeytani dininə qarşı şiddətlə müxalifət etdiklərini sübut 

edir. 



B

əzi folklorşünas alimlər nağıllarımızda rast gəlinən və “Avesta” süjetləri 

il

ə səsləşən bəzi motivlərdə, ilk növbədə də div surətlərində zərdüştiliyin 



t

əsirini görürlər və  onlar qismən  haqlıdırlar.  Fəqət bu təsir bəzilərinin 

düşündüyü  kimi  birbaşa  “Avesta”  il

ə  bağlı  deyildır.  Ümumiyyətlə, istər 

Az

ərbaycan folklorunda istərsə  də  bədii  yaradıcılığında  sezilən və 



z

ərdüştiliklə səsləşən motiv və süjetlərin “Avesta” və zərdüştiliklə birbaşa 

bağlılığı  yoxdur.  Bütün  bu  motiv  v

ə  süjetlər Azərbaycan  ədəbiyyatında 

fars  şairi 

Əbülqasim  Firdovsinin  “Şahnamə”sinin təsiri ilə  ortaya 

çıxmışdır. 

T

əsadüfi deyil ki, nə  şifahi,  nə  də  yazılı  ədəbiyyatımızda  “Avesta 



terminologiyasına  daxil  olan  birc

ə  dənə  də  olsun söz və  ifadəyə  rast 

g

əlinməmişdir.  Ədəbiyyatımızda  rast  gəlinən və  zərdüştiliklə  bu və  ya 



dig

ər dərəcədə  bağlı  olan  məfhumların  hamısı  yeni  fars  dilinin,  başqa 

sözl

ə, “Şahnamə”nin qələmə alındığı dilin nümunələridir: 



——————————————————————————————– 

             “Avesta”da                                               “Şahnam

ə”də 

——————————————————————————————– 



1.

 

Ahura M



əzda Hörmüzd 

——————————————————————————————– 

2.

 

Anqra Manyu 



Əhrimən 


——————————————————————————————– 

3           Dayva                                                         Div 

——————————————————————————————– 

4           Qayomarta                                                 K

əyumərs 

——————————————————————————————– 

5.

 

Yima C



əmşid 

——————————————————————————————– 

6.

 

Zaratuştra Z



ərdüşt 

——————————————————————————————– 

7            Aryana                                                        İran 

——————————————————————————————– 

8            Turyana                                                      Turan 

——————————————————————————————– 

9             Franqasyan                                                

Əfrasiyab 

——————————————————————————————– 

10            Xuvaşxatra                                                Keyxosrov 

——————————————————————————————– 



“Avesta”nın dili il

ə yeni fars dili arasında göylə yer qədər fərq var və bu 

dill

ərdə  eyni məfhumları  ifadə  edən söz və  adlar da bir-birindən çox 



f

ərqlənir. Belə  ki, “Avesta”da  xeyir  tanrısının  adı  Ahura  Məzda,  şər 

tanrısının adı is

ə Anqra Manyu ikən, “Şahnamə”də onlar müqabil olaraq 

Hörmüzd v

ə  Əhriməndir. Azərbaycan  ədəbiyyatında Hörmüzd və 

Əhrimən  adlarına  sıx-sıx  rast  gəlindiyi halda, nə  Ahura Məzda, nə  də 

Anqra Manyu adlarına  birc

ə  dəfə  də  rast gəlinməmişdir.  Eləcə  də  “div” 

sözü nağıllarımızda çox işl

ənir, fəqət “dayva” kəlməsinə yaxın bircə kəlmə 

bel


ə  yoxdur.  “Şahnamə”dən hər  kəsə  bəlli olan Kəyumərs, Cəmşid, 

Z

ərdüşt,  Əfrasiyab, Keyxosrov kimi adlarla həm folklorumuzda, həm də 



yazılı 

ədəbiyyatımızda  üzləşə  bilirik,  halbuki,  onların  “Avesta”dakı  ilkin 

variantları  –  Qayomarta,  Yima,  Zaratuştra,  Tranqrasyan  v

ə  Xuvaşxatra 

kimi adlar yalnız v

ə yalnız dar mütəxəssilər dairəsinə məlumdur. Eləcə də 

ədəbiyyatımızda  “Avesta”dakı  Aryana və  Turyana ölkə  adlarna heç rast 

g

əlinmir.  “Şahnamədəki  İran  və  Turan  adları  isə  hər bir Azərbaycan 



türkün

ə məlumdur. 

T

əkcə  bu  fakt  “Avesta”nın  Azərbaycan  türklərinə  heç  bir  aidiyyatı 



olmadığını, 

əcdadlarımızın  ədəbi  yaradıcılığına  zərrə  qədər də  təsir 

etm

ədiyini sübut edir. Odur ki, ədəbiyyatımızda  izlərinə  rast gəlinən 



z

ərdüştilik  motiv  və  süjetləri  islamdan  sonrakı  təsirlər  kateqoriyasına 

daxil edilm

əli  və  yeni fars    ədəbiyyatının    təsiri kimi gözdən 




keçirilm

əlidir. Təbii ki, “Məlikməmməd  nağılı”ndakı  və  digər 

nağıllarımızdakı div sur

ətləri də islamdan sonrakı dövrün əlavələridir. 

Nizami C

əfərov haqlı olraq deyir: 

“H

ər  şeydən  əvvəl qeyd edək ki, Azərbaycan  ədəbiyyatı  qədim türk 



ədəbiyyatının  diferensiyasının  nəticəsidir. Bu isə  o deməkdir ki, qədim 

türk 


ədəbiyyatında 

ehtiva 


olunmayan 

onun 


etnokültüroloji 

hüdudlarından  k

ənara  çıxan   hər  hansı  ədəbi   abidə  Azərbaycan 

ədəbiyyatının  hadisəsi  sayıla  bilməz. Azərbaycan  ədəbi-ictimai təfəkkür 

tarixinin  sonrakı  dövrl

ərində  “Avesta”  ideyalarının  müəyyən dərəcədə 

ehtiva  olunması  bu  abid

ənin  İran  mədəniyyətinin  faktı  olmasını  inkar 

etmir.” 

Dilçi alim Firidun Ağasıoğlunun da fikrinc

ə, “Avesta”nın və Zərdüştün nə 

Az

ərbaycana, nə də türklərə heç bir dəxli yoxdur. Bu, fars, İran abidəsidir. 



Bunu bel

ə  bilmək, belə  də  qəbul etmək  lazımdır.  Məhərrəm  Qasımlı  da 

eyni fikird

ədir. 


Bu gün Az

ərbaycanda tədqiqatçılar  arasında  hər bir qədim sənət 

abid

əsində zərdüştiliyin izlərini axtarmaq və görmək meyli çox güclüdür. 



Suraxanıdakı  at

əşgədəni də  zərdüştiliyin,  yəni atəşpərəstliyin 

abid

ələrindən biri kimi görən və buna inanalar heç də az deyil. Halbuki. 



bu abid

ənin hind dilində yazılmış kitabəsindən açıq-aydın görünür ki, bu 




abid

ə  bir-neçə  əsr öncə  hindli zəvvarlar tərəfindən  tikilmiş  Şiva 

m

əbədidir. Bu məbədin hindlilərin müharibə  və  intiqam  tanrısı  Şiva 



m

əbədi  olmasını  onun  üzərindəki  üçdişli  də  sübut edir. Məsələ 

burasındadır  ki,  üçdişli  Şivanın  simvollarından  biridir.  Bir  sözl

ə, 


Suraxanıdakı  abid

ənin nə  atəşpərəstliklə, nə  də  zərdüştiliklə  heç bir 

əlaqəsi yoxdur. 

Bel


ə  iddia edilirdi ki, guya sözügedən məbəd  əski zərdüşti  məbədinin 

bünövr


əsi üzərində ucaldılmışdır. Fəqət 2010 – cu ildə aparılan arxeoloji 

qazıntılar  h

əmin tikilinin tarixinin XVlll srdən qədimə  getmədiyini, 

söyl


ənilən iddiaların da puç olduğunu göstərdi. 

Bir çoxları Ibn Xordabehin “Kitab 

əl – məsalik vəl məmalik” adlı kitabnda 

at

əşpərəstlərin  əsas məbədinin  –  Azərguşnəsbin Azərbaycandakı  Şiz 



ş

əhərində  yerləşdiyi  barədəki məlumatı  əldə  əsas tutaraq, Azərbaycan 

əhalisinin atəşpərəst olduğunu iddia edirlər. Bu məbədin Sasanilər, yəni 

fars hakimiyy

əti   dövründə  Azərbaycanda  tikilmiş  olması  Azərbaycan 

türkl


ərinin zərdüşti olması anlamına gəlməz, necəki bu gün Azəbaycanda 

çox  sayda kils

ə  və  sinaqoqun  olması  Azərbaycan türklrinin   xristian və 

y

əhudi olduqlarına dəlalət etmir. Ölkəmizdə o dövrdə irandilli azlıqlar, o 



cüml

ədən  farslar  da  yaşayırdılar  və  sözügedən mənbədə  ibadət üçün 

türkl

ərin deyil, məhz fars şahlarının, özü də Mədaindən piyada gəldiklri 



bildirilm

əkdədir. 




El

əcə də kökü ən azı 5 min il öncəyə qədər uzanan və hələ qədim şumerlər 

t

ərəfindən qeyd edilən  Novruz  bayramını  da  zərdüştiliklə  bağlamağa 



çalışanlar  var.  B

əzi tədqiqatçıların  fikrincə,  novruz  bayramı  zamanı 

tonqal üz

ərindən  atlanılması   zərdüştiliklə  bağlıdır.  Lakin  bu  fikir 

kökünd

ən yanlışdır. Cünki mərasim zamanı tonqal üzərindən atlananlar 



“Ağırlığım, uğurluğum odda yansın!” – deyirl

ər ki, zərdüştiliyə görə oda 

bel

ə demək günahdır. Çünki bu dinin kanonlarına görə atəş müqəddəsdir, 



ona h

ətta insan nəfəsi belə toxunmamalıdır, insan öz nəfəsi ilə müqəddəs 

odu murdarlaya bil

ər. Od üstündən hoppananların isə belə demələri odun 

t

əmizləyici qüvvəyə sahib olması barədə əski türk inancı ilə bağlıdır. 



   M

əsələn, Türk xaqanının  yanına  göndərilən Bizans heyətinin  başçısı 

olmuş  Menandrın yazdığına  gör

ə, onları xaqanın yanına aparmamışdan 

önc

ə  odla təmizləmə  mərasimindən keçməyə, yəni  iki  od  arasından 



keçm

əyə  məcbur  etmişdilər. Təbii ki, oda bu münasibət zərdüştilərin 

münasib

ətindən köklü surətdə fərqlənir. Vll əsrin yunan müəllifi Feofilat 



Simokattanın yazdıqları da çox maraqlıdır. 

“Türkl


ər hər şeydən çox oda ehtiram edirlər, hava və suya da ehtiramları 

böyükdür,  torpağa  h

əsr  edilmiş  himnlər  oxuyurlar.  Sitayişi  isə  “Tək 

Tenqri” adlan-dırdıqları  yeri  v

ə  göyü yaradana edirlər. Ona at, qoc və 

öküz qurban verirl

ər.” 



Maraqlıdır  ki,  Z

ərdüştün  öz  “Avesta”sında  verdiyi  məlumatdan Alp Ər 

Tonqanın (Franqrasyanın) da T

ək Tenqriyə sitayiş etdiyi, ona at, qoç və 

öküz qurban verdiyi m

əlum olur. Fəqət Zərdüşt  türklərə  nifrət edən bir 

fars milliy

ətçisi idi və bu üzdən də türklərin Tenqrisini iblis, yəni Əhrimən 

kimi q

ələmə vermişdir. 



M

əlumat üçün bildirək ki, “Avestada” iblis, şeytan, şər qüvvələrin başçısı 

kimi t

əqdim edilən  Əhrimən  bu  varlığın  yeni  fars  dilindəki (Firdovsi 



“Şahnam

ə”sindəki)  adıdır.  Zərdüştilərin müqəddəs  kitabında, yəni 

Avestada bu qüvv

ənin adı Anqra Manyudur. “Anqra Manyu” adı isə türk 

Tenqrisinin farsca bir q

ədər təhrif edilmiş adıdır. 

Q

ədim türklər  sitayiş  etdikləri tək Tanrıya  çox  vaxt  “Tenqri  Menqu”  da 



deyirdil

ər. “Menqu” qədim türk dilində əbədi deməkdir. Odur ki, bu halda 

söhb

ət  əbədi  olan  Tanrıdan  gedir.  Bəzi türk ləhcə  və  şivələrində, o 



cüml

ədən yakut türkcəsində  “Tenqri Menqu” ifadəsi “Tanqra Menqu” 

kimi s

əslənməkdədir. 



——————————————————————————————– 

      Q


ədim türkcə                           Yakut türkcəsində             Avestada 

——————————————————————————————– 

      Tenqri Menqu                           Tanqra Menqu                  Anqra Manyu 

——————————————————————————————– 




Z

ərdüştün verdiyi məlumatdan o da aydın olur ki, turanlılar, o cümlədən 

Alp 

Ər Tonqa, onun atası Pəşəng (“Avesta”da Besak) həm də Anahidə at, 



qoç v

ə  öküz  qurbanı  verirdilər. Anahid isə  türk  mifologiyasından  fars 

mifologiyasına  keç

ən  Umayın  (Umay Ene, Umay Ana, Umay Nənə, 

şumerlrd

ə  İnini)  farslaşdırılmış  adıdır.  Deməli, Alp Ər Tonqa, elcə  də 

işquzlar,  y

əni  iç  oğuzlar  Tenqri  ilə  birlikdə  Umayı  da  əziz  tutmuşlar. 

Maraqlıdır ki, Orxon – Yenisey abid

ələrində Umay Tenqri il birlikdə yad 

edilir. M

əsələn, Tonyukuk abidəsinin qərb tərəfində, 38-ci sətirdə  belə 

deyilir: 

“Tenqri, Umay, ıduk Yer-Sub basa berti erinc.” 

Tarixi m

ənbələrdən belə  aydın  olur  ki,  tək  Tanrıya  inam,  başqa  sözlə, 

Tenqriçilik türkl

ərin əsas dini olmuşdur. Professor Osman Turan özünün 

türk cahan hakimiyy

əti məfkurəsi tarixi” adlı 2 cildlik kitabının l cildinin 

48- ci s

əhifəsində yazır: 

“Hunlar dövründ

ə  “tanrı”  kəlməsi həm göyü, həm də  Allahı 

ifad

ə edirdi.Bu dövrün  hökmdarlarına  verilən  “tanrı  qulu”  ünvanı  da 



türkl

ərin ilahi hakimiyyət  şüurunun  formalaşmasını,  göylə  bağlı 

olduğunu  v

ə  tək  Allah  inancına  doğru  bir  təkamülün  mövcudluğunu 

göst

ərir. Eləcə  də  göytürklər dövründə  göylə  əlaqəsi olmaqla bərabər, 



müc

ərrəd mənası ilə, tək bir Tanrının varlığı inancı çıxmışdı.” 

     De Quiqnes is

ə özünün “Türklərin ümumi tarxi” kitabında bildirir: 




“…Türkl

ər bu dövrdə  yüksəliş  və  süqutlarını,  qabiliyyətli   və  ya 

qabiliyy

ətsiz xaqan və bəylərin özləri-özlərinə vasitə olmasını ilahi himayə 

v

ə  cəzanın  nəticəsi  olduğuna  və  Tanrının  qadiri-mütləq  olduğuna 



inanırdılar.” 

İbn F


ədlan da bu barədə öz müşahidələrini qeydə almışdır: 

“Bir türk zülml

ə  üzləşdiyi  və  çətinliyə  düşdüyü  zaman  göyə  baxıb,  “Bir 

Tan-rı”  dey

ərək dua edir.” 

Türkl


ərin tək Tanrı inancları barədə ilk yazılı mənbə Fransadan tapılan və 

eradan 


əvvəl 2500 –  ci ilə  aid edilən “Qlozel” kitabələri hesab 

edilm


əlidir.Oradakı türkcə qələmə aiınmış bir cümlə xüsusi diqqət çəkir: 

“Oda tapınark

ən Tək Tanrını bulduq. 

Bu cüml


ədə  ifadə  edilən fikir təqribən 3200 il sonra Bizans salnaməçisi 

Feofilakt Simokattanın söyl

ədikləri ilə, demək olar ki, üst-üstə düşür. 

Eyni inancın tatarlar arasında da hakim inanc olduğunu söyl

əmək üçün 

əldə  bəzi əsaslar var. Məsələn,  tatarların  arasında  missionerlik fəaliyyəti 

il

ə məşğul olmuş İohan de Plano Karpini 1246 – cı ildə yazmışdır: 



“Onlar görün

ən və  görünməyən  bütün  şeylərin  yaradıcısı  olan  tək bir 

Tanrıya  inanır,  onu  h

əm bütün ləzzət və  sərvətlərin, həm də  əzabların 

yaradıcısı hesab edirl

ər. Fəqət onlar Onu həmd və ayinlərlə zikr etmirlər.” 




Vilhelm de Rubruk da tatarlaın inanc sistemi bar

ədə təqribən eyni şeyləri 

söyl

əmişdir: 



“M

ən soruşdum: 

 -Siz Allaha nec

ə inanaırsınız? 

Onlar cavab verdil

ər: 


 -Biz yalnız bir v

ə tək olan Tanrıya inanııq. 

Soruşdum: 

-Siz onun m

ənəvi – ruhani,  yoxsa maddi bir varlıq olduğuna inanırsınız? 

Dedil


ər: 

 -Biz onun m

ənəvi – ruhani bir varlıq olduğuna inanırıq. 

O zaman m

ən yenə soruşdum: 

-Siz onun heç bir vaxt insan qiyaf

əsinə girmədiyinə inanırsınızmı? 

Onalar cavab verdil

ər: 

 -Heç vaxt!” 



Teologiya tarixi üzr

ə  böyük mütəxəssis Derferin fikirləri isə  çox  böyük 

maraq doğurur: 



“Göy Tanrı dini öz forma v

ə məzmununa görə, Ön Asiya mənşəli dinlərlə, 

xüsus

ən də  xristianlıqla  bənzər xüsusiyyətlərə  malikdir… Lakin bu din, 



dey

əsən, həm xristianlıqdan, həm də musəvilikdən daha qədimdir… İşin 

ən maraqlı tərəfi isə budur ki, bu dinə sitayiş edən Sibir və Altay türkləri 

ərisində  Bibliya süjetlərindən, demək olar ki, heç nə  ilə  fərqlənməyən 



süjetl

ər də yer almaqdadır.” 

Türkl

ərin böyük əksəriyyətinin sitayiş etdikləri Göy Tanrı dininin əsasının 



H

əzrət Nuh əleyhissəlam tərəfindən  qoyulduğu  heç  bir  şübhə  oyatmır. 

H

ər halda, həm Tövrat, həm İncil, həm də Qurani-Kərim bu şəxsin Tanrı 



elçisi olsuğunu v

ə Tövhid dinini, yəni təktanrıçılığı təbliğ etdiyini təsdiq 

etm

əkdədir. 



Maraqlıdır ki, q

ədim türk dilində digər tövhid, yəni təktanrıçı dinlərində, 

o cüml

ədən   İslamda  mövcud  olan  bütün  dini  terminlərin təmiz türkcə 



qarşılığı  olmuşdur  ki,  bu  da  Göy  Tanrı  dininin  öz  terminologiyasına 

malik t


əkmil bir din  olduğunu  sübut  edir.  Üstəlik də  bu terminlər 

say


əsində həmin dinin ayrı-ayrı elementləri barədə ətraflı məlumat almaq 

mümkündür: 

——————————————————————————————– 

          İslam terminologiyası                              Tenqriçilik terminologiyası 

——————————————————————————————– 



1.

 

Allah Tenqri 



2.

 

Peyğ



əmbər, nəbi                            Yalavac,Yalmac 

3.

 



R

əsul Elçi 

4.

 

Kitab (müq



əddəs kitablardan biri) Biti, Bitiq 

5.

 



C

ənnət, Uçmaq 

6.

 

C



əhənnəm Tamuğ 

7.

 



Din xadimi, ruhani Tenqirk

ən 


8.

 

İbad



ədgah (məscid, came) Tenqirlik 

9.

 



Qurban                            Yağışlıq 

10.


 

İbad


ət Tapıq 

11.


 

Sitayiş Tapınmaq 

12.

 

Müq



əddəs Iduq, İduq-Qut 

13.


 

Oruc Baçaq 

14     Ş

əriət                                                         Törü, Törə 

15.

 

Ruh, Can Qut 



16.

 

Günah                                                  Yazuq, Yazınc 



17.

 

H



əmd Alqış 

18.


 

Axir


ət Mengü ajun 

19.


 

M

ələk                             Yumışçı 



20.

 

Qeyb Örtüklük 



21.

 

Ehsan Basan 



22.

 

İblis           Yekk



ə 


23.

 

Namaz qılmaq Yükünm



ək 

——————————————————————————————– 

M

əsələn, qədim türklər Allaha “Tenqri” demişlər və bu kəlmə təmiz türk-



c

ədir. Bu kəlməyə  Orxon-Yenisey abidələrində  sıx-sıx  rast 

g

əlinir.”Peyğəmbər” və  “nəbi” kimi ərəb və  fars mənşəli sözlərinin 



qarşılığında  is

ə  “yalavac” və  ya “yalmac” kimi təmiz türk kəlmələri 

işl

ənmişdir: 



“Tenqri yalavac itdi.”(Kaşğarlı Mahmud) 

“Müh


əmməd yalavac xəlaiq başı.”(Yusif Balasaqunlu) 

Q

ədim türklərdə rəsul mənasında “elçi ” kəlməsinin olduğu da məlumdur. 



Bu k

əlmənin işləndiyi mətnlərdən biri 1 – ci Yenisey abidəsidir ki, orada 

bel

ə bir maraqlı cümlə yer almaqdadır: 



“Tenqri elk

ə elçisi erdim.” (Elimə, xalqıma Tanrı elçisi kimi döndüm.) 

Q

ədim türk dilində  yazı  və  kitab mənalarını  verən “biti” və  “bitiq” kimi 



sözl

ər xüsusi hallarda səmavi kitab mənasında  da  işlənmişdir  ki,  bu 

halda,  çox  güman  ki,  Gök  Tanrı  dininin  n

ə  zamansa  mövcud  olmuş  və 

sonradan itmiş müq

əddəs kitabı nəzərdə tutulur. 

Ana dilimizd

ə  mövcud  olmuş  “uçmaq”  və”  tamuğ” kimi kəlmələr isə 

müqabil olaraq c

ənnət və cəhənnəmi ifadə etmişlər. Bu terminlərə klassik 




Az

ərbaycan  ədəbiyyatında,  o  cümlədən  Şah  İsmayıl  Xətai və  İmadəddin 

N

əsimidə də rast gəlinir. 



Bundan başqa q

ədim türk dilində digər dinlərdə, o cümlədən İslamda rast 

g

əlinən  əksər terminlərə  uyğun  gələn terminlərin  olduğu  da  bəllidir. 



M

əsələn, din xadimi –  tenqirkən, ibadətgah  –  tenqirlik, qurban – 

yağışlıq,  ibad

ət  –  tapıq,  sitayiş  –   tapınmaq,  müqəddəs  –  ıduq,  oruc  – 

baçaq, ş

əriət – törü və ya törə, ruh – qut, günah – yazuq, həmd – alqış, 

axir

ət – mengü ajun, mələk – yumışçı, qeyb – örtüklük, ehsan – basan, 



iblis-yekk

ə və sairə. 

Maraqlıdır  ki,  bu  terminl

ərdən bir çoxu təktanrıçılığa  keçişdən öncə  də 

önc

əki dinlərin terminləri  kimi  işlənmiş,  yeni  dinin  yayılması  ilə  həmin 



terminl

ər yeni məzmun və  mahiyyət  qazanmışlar.  Bu  baxımdan  qurban 

m

ənasında  işlənən  “yağışlıq”  kəlməsi  böyük  maraq  döğurur.  Bir  vaxtlar 



yağış  “çağırmaq”,  yağış  “k

əsmək” və  “Qodu-Qodu ayinlərinin  icrası 

zamanı  gün

əş  tanrısı  Qoduya  verilən xəmiraşı,  bal və  yağ  qurbanlarını 

ifad

ə  edən bu kəlmə  sonrakı  dövrlərdə, yəni təktanrıçılığa  keçdikdən 



sonra h

əm də  Göy Tanrıya kəsilən at, öküz və qoyunları da ifadə etmişdir. 

Q

ədim türklərin təktanrıçılığa keçməmişdən öncə günəş tanrısına da eyni 



qurbanları  verdikl

əri, yəni at, öküz və  qoyun kəsdikləri məlumdur. 

M

əsələn,  Musa  Kağankatlının  yazdığına  görə, massaqet türkləri günəşə 



sitayiş edir v

ə ona sözügedən qurbanları verirdilər. 




İst

ər Orxon –  Yenisey mətnlərində, istərsə  də  klassik Azərbaycan 

ədəbiyyatında rast gəldiyimiz, cənnət mənasında işlənən “uçmaq” termini 

d

ə təktanrıçılıqdan əvvəlki mifik təsəvvürlərlə bağlıdır və bu kəlmə qədim 



mifoloji sistemd

ə  ruhun  quş  kimi,  o  biri  dünyadakı  insanların isə  quş 

qanadlı  t

əsəvvür edilməsindən  qaynaqlanmışdır.  Bu  təsəvvürlərin izinə 

t

əqibən 5000 il öncə  qələmə  alınmış  “Bilqamıs”  dastanında  rast  gəlirik. 



Dastanda öl

əcəyini yuxusunda görən Enkidunun yuxuda gördüklərini 

Bilqamısa danışdığı s

əhnə deyilənlərə ən gözəl misaldır: 

O m

ənə toxunaraq, məni quşa çevirdi, 



Qanad taxtı çiynim

ə, adəti quş qanadı. 

Üzüm

ə baxdı, baxdı,  sonra məni apardı, 



İrkallanın evin

ə – zülmət evinə vardı.” 

X-Xl 

əsrlərdə  Orta Asiyada qələmə  alınmış  bir  Quran  təfsirinin 



leksikonunu gözd

ən  keçirən  rus  şərqşünası  Borovkovun  yazdığına  görə, 

sözüged

ən təfsirdə  bütün Quran terminlərinin türkcə  olduğunu 



vurğulamış v

ə türk dilinin dini terminologiya baxımından zənginliyindən 

duyduğu heyr

əti gizlədə bilməmişdir. 

Yeri g

əlmişkən qeyd edək ki, bu əsərdə əsasən, təmiz oğuz kəlmələrindən 



istifad

ə  edilmişdir  və  bu kəlmələrin bir çoxu ədəbi ümumtürkcənin 

müvafiq terminologiyasından f

ərqlənir: 




——————————————————————————————– 

   Ümumtürk 

ədəbi dilində         Oğuz türkcəsində                    Mənası 

——————————————————————————————– 

   Yalamac                                   Savçı                                 Peyğ

əmbər, nəbi 

    —–                                         Ev budunu                        

Əhli-Beyt 

Bu baxımdan t

əfsirdə yer alan və peyğəmbər mənasında işlədilən “savçı” 

sözünü misal ç

əkmək olar. Ümumtürk ədəbi dilindəki “yalamac” 

k

əlməsinə uyğun gələn bu kəlmə sırf oğuz terminidir. Diqqəti çəkən başqa 



bir ifad

ə isə Qurandakı “Əhli-Beyt” ifadəsinin qarşılığında işlədilmiş “ev 

budunu” sözbirl

əşməsidir. Həzrət Məhəmmədin ev sakinlərini, yəni ailə 

üzvl

ərinin cəmini ifadə etmək üçün istifadə edilmiş bu sözbirləşməsi son 



d

ərəcə  uğurlu seçilib.  Bu sözbirləşməsi  oğuz  türkcəsi nümunəsi olmaqla 

yanaşı, h

əm də ümumtürk mahiyyəti daşımaqdadır. 

Az

ərbaycanda  şamanizmin  izləri də  ən qədim zamanlardan 



izl

ənməkdədir. Bəziləri yanlış  olaraq  şamanizmlə  Göy  Tanrı  dinini 

eynil

əşdirirlər.  Əslində  isə  şamanizm  bir  din  yox,  spritualist  maqiya 



s

ənətidir. 

Elmi 

ədəbiyyatda daha çox yayğın olan “şaman” kəlməsi türk sözü deyil, 



tunqus-mancur m

ənşəli bir termindir. Onun mənşəyini sanskrit dilinə 

bağlayanlar  da  var.  Türkl

ər isə  şamana  ən qədim zamanlardan “qam” 




demişl

ər. Bu kəlməyə Turfandan tapılan qədim uyğur mətnlərində, Yusif 

Balasaqunlunun “Qutaduqu – Bilik” v

ə Mahmud Kaşğarlının “Divan ül – 

Lüğ

ət ət – Türk” kitablarında, eləcə də “Kodeks Kumanikus ” və “Kitab ül 



– İdrak”da rast g

əlinir. “Qam” kəlməsi Radlovun “Qədim Türk lüğəti”ndə 

d

ə yer almaqdadır. Bir çox dillərdə, o cümlədən hind – Avropa dillərində 



rast g

əlinən “maq” kəlməsi də  bu kəlmənin  metatezası  ilə  ortaya 

çıxmışdır. 

Yusif Balasaqunluya gör

ə, qam xəstəni  sağaldan  həkim, Mahmud 

Kaşğarlıya gör

ə isə, qeybdən xəbər verən, falçılıq edən adamdır. Görkəmli 

türkoloq Radlov is

ə  bu  sözü  “şaman”  kimi  tərcümə  edir və  onun daha 

geniş m


əna daşıdığını bildirir. 

T

əbil  şamanın  vazkeçilməz aləti və  əlamətidir. Təbilin içi və  xarici 



müxt

əlif  naxış  və  rəsmlərlə  bəzədilir. Həmin  naxış  və  rəsmlər nəsildən 

n

əslə ötürülərək, demək olar ki, heç dəyişmir. Yəni bu halda ənənəviliyə 



ciddi 

əməl olunur. Məsələn,  Koybal  şamanlarının  təbillərinin birinin 

üz

ərində  çəkilmiş  maraqlı  bir  rəsm Qobustan təsvirlərindən biri ilə 



inanılmaz d

ərəcədə bənzərlik təşkil edir. 

H

ər iki rəsmin  piktoqrafik  yazı  nümunəsi  olması  və  eyni elementlərdən 



t

əşkil  edilməsi diqqəti xüsusi ilə  cəlb edir, eyni zamanda Sibir və  Altay 

türkl

ərinin  şamanizm  ənənələrinin qədim  Qobustan  ovçularının 



ovsunçuluq 

ənənlərindən qaynaqlandığını sübut edir. 




S

ənətşünas alim Nəsir Rzayev deyir: 

“Qobustanda,  Böyükdaşın  aşağı  m

ərtəbəsində  9  №  –  li  daşdakı  Tunc 

dövrün

ə aid petroqlifdə piktoqram xarakterli böyük təsvir kompozisiyası 



verilmişdir. Bu t

əsvirdə qədim rəssam əl – ələ vermiş silahsız adamların 

iki c

ərgədən ibarət bir sədd təşkil  edərək  sağ  tərəfdəki çəpərlə  keçinin 



yolunu k

əsməsini  əyani surətdə  nəql  edir.  Heyvanın  boğazına  ip 

keçirilmişdir.  Mür

əkkəb kompozisiyalı  bu  piktoqramda  qədim rəssam 

t

əsvir vasitələrinin köməkliyi ilə qəbilədə baş vermiş mühüm bir hadisə – 



heyvanların 

əhliləşdirilməsi barədə  qəbilə  üzvlərinə  xəbər verir. Tunc 

dövrün

ə  aid bu petroqlifdə  insanlar  siluet  şəklində, heyvanlar isə 



konturlu x

ətlərlə kiçik miqyasda, həm də çox sxematik və statik vəziyyətdə 

t

əsvir edilmişdir.” 



Şamanizmin  Katanov  v

ə  Alekseyeva kimi görkəmli tədqiqatçılarının 

fikrinc

ə, təbildəki təsvir də  piktoqrafiya nümunəsidir və  burada üçlü 



dünya sistemi bar

ədə şamanist təsəvvürlər öz əksini tapmışdır. 

Şaman t

əbilləri bir qayda olaraq, dağ keçisi dərisindən düzəldilir. Ətrafı 



qayın ağacından olur. T

əbilin səsi boğuq çıxsın deyə, çubuğunun başına 

samur v

ə ya dövşan ayağının dərisi taxılır. 



Şamanist xalqlarda qamlar iki qrupa ayrılır: ağ qamlar v

ə qara qamlar. 




Ağ  qamlar  Ülgenin  hakim  olsuğu  işıq  al

əminə, yəni xeyirxah ruhlara 

qamlıq edirl

ər. Onların qiyafələri nisbətən az bəzəkli və sadə olur. Onlar 

özl

əri  ilə  təbil  daşımırlar.  Qara  qamlar  isə  yeraltı  dünyanın  və  zülmətin 



hakimi Erliy

ə, ona bağlı olan şər ruhlara qamlıq edirlər. Onların geyimi 

saysız  amuletl

ər, rəmzlər, muncuqlar metal lövhələr, heyvan və  quş 

sümükl

əri, quş lələkləri və sairə ilə bəzədilmiş olur. Çox zaman papaqları 



v

ə  libasları  elə  bəzənir ki, nəticədə  şaman  quşa  bənzəmiş  olur.  Lakin 

bunsuz da onun guya yuxarı v

ə aşağı dünyalara uça bildiyinə inanılır. 

Şaman  v

əcdə  gəlmiş  halda  olarkən, dua edərsə, dinləyənlər “dediklərin 

olsun, Qam ata!” – deyirl

ər. Məhz bu müraciət formasındakı ifadəyə, yəni 

“Qam ata” ifad

əsinə  Bisitun kitabəsinin Elamdilli mətnində,  midiyalı 

üsyançıdan  söhb

ət  açılan  yerdə  rast gəlirik.  Bu mətndə  üsysnçı  “kam 

adda”, y

əni “Qam ata” adlandırılır. 

Eradan 

əvvəl Vlll – Vl əsrlərdə Cənubi Azərbaycan ərazisində madayların 



qurmuş olduqları qüdr

əli Midiya dövlətinin, eləcə də ondan əvvəl, eradan 

əvvəl lX –  Vll  əsrlərdə  həmin  ərazidə  mövcud  olmuş  Manna dövlətinin 

şahlarının  adlarının  t

əhlili onların şamanist olduqlarını  söyləməyə ciddi 

əsas verir. 

M

əlum  olduğu  kimi,  əksər  xalqların  milli  adları  içərisində  həmin  xalqın 



sitayiş  etdiyi  dind

ən qaynaqlanan adlar önəmli yer tutur. Məsələn, 

y

əhudilər içərisində  Tövratdan  götürülmüş  Moşe,  Aaron,  İsaak,  İzmail, 




Yakov v

ə  sair  peyğəmbər  adları  geniş  yayılmışdır.  Eyni  adlar 

müs

əlmanlarda  da  Qurandakı  səsləniş  formasında  yayğındır:  Musa, 



Harun, İshaq, İsmayıl, Yaqub v

ə s. 


Xristian ruslar arasında m

əşhur olan İvan, Matvey, Pyotr, Pavel və s. bu 

kimia  adlar  da  İncild

ən   qaynaqlanır.  Müsəlmanlar içərisində  Yusif,  

Yunus,   Ad

əm, Məhəmməd,  İsa  və  s.  peyğəmbər  adları  ilə  yanaşı, 

Əbubəkr, Ömər, Osman, Əli, Həsən, Hüseyn və  sairə  din böyüklərinin 

adlarına da sıx – sıx rastlanır. Eyni zamanda biz uşaqlarımıza Allahın 99 

göz

əl  adlarından  olan  Rauf,  Qafar,  Kərim, Rəhman, Rəhim və  s. teofor 



adlar da qoyuruq. 

Övladlara teofor adlar, y

əni  Tanrının  və  ya  tanrılaın  adlarından 

düz


əldilmiş adlar vermək ən qədim zamanlardan bütün xalqlara xas olub. 

Ən çox da belə  isimləri hökmdar nəslindən  olan  uşaqlara  verərdilər. 

M

əsələn, qədim Misir fironu Ramzesin adında Misirin baş tanrısı – günəş 



tanrısı  Ranın  adına  rast  g

əlirik.  Mitridat  adında  farsların  günəş  tanrısı 

Mitranın  adı  göz

ə  çarpır.  Babil  hökmdarı  Marduk  –  Apla  –  İddinin 

adında  babillil

ərin  baş  tanrısı  Mardukun  adını  görməmək mümkün 

deyildir.  Elam  şahı  Humbaniqaşın  adında  is

ə  Elamın  baş  tanrısı 

Humbanın adını görürük. 



Manna v

ə  Midiya  şahlarının  adlarında  isə  türk-şaman  pantenuna  daxil 

olan  adlar  açıq-aydın  sezilm

əkdədir. Bu isə  həmin dövrlərdə  Cənubi 

Az

ərbaycanda şamanizmin hakim ideologiya olduğunu göstərməkdədir: 



——————————————————————————————– 

Mana-Midiya hökmdarlarının          M

ənbə       Şaman panteonuna daxil 

adları                                                                             olan adlar 

——————————————————————————————– 

1.İranzu                                        Aşşur-Babil               Oran

əəzi (Tuva) 

2.Aza                                            Aşşur-Babil               Aza (Tuva, kumandin) 

3.Ullusunu                                    Aşşur-Babil               Ulu Toyon (yakut) 

4.Ahşeri                                        Aşşur-Babil               Ajiray (yakut) 

5.Deyok                                        Herodot                     Dayık (Altay) 

   Dayaukku                                  Aşşur-Babil                Dayuççı (teleut) 

6.Kaştariti                                    Aşşur – Babil              Xarsatördö (yakut) 

   Xşatrita 

7.Kiaksar                                      Herodot                      Kööskara (Altay) 

8.Astiaq                                        Herodot 




   İştivequ                                      Aşşur-Babil                İstemi Bögü (?) 

Tarixi m


ənbələrdən  adı  məlum  olan  ilk  Manna  hökmdarı  İranzu 

olmuşdur. Bu antroponimi Melikaşvili Qafqaz, Dyakonov is

ə İran dilləri 

əsasında izah etməyə calışmışlar. Fəqət bir nəticə əldə etməmişlər. 

Halbuki, Aşşur – Babil mixi yazılarında qeyd

ə alınmış bu adın analoquna 

cüzi f

ərqlə türk – şaman panteonunda Oranəəzi formasında rast gəlirik. 



Bu mifik varlıq Tuva türkl

ərinin inanc sistemində yer almaqdadır və onun 

adı Tuva türkc

əsində “kainatın yiyəsi, ağası” mənasını verir. 

İranzudan  sonra  Mana  taxtına  onun  böyük  oğlu  Aza  sahib  olmuşdur. 

Onun  adına  is

ə  eyniylə  şaman  panteonunda  rast  gəlinir. Aza   Tuva 

şamanlarının  inanc  sistemind

ə  aşağı  dünyanı  təmsil edən ruhlardan 

hesab olunur. 

Azadan sonra onun yarin

ə  qardaşı  Ullusunu  hökmdar  olmuşdur. 

Ullusunu  adına  yakut  türkl

ərinin  şaman  panteonunda Ulu Toyon 

formasında rast g

əlinməkdədir. Yakut mifologiyasına görə qara şamanlar 

Ulu Toyona tabedirl

ər. Yakut türkcəsində  “Ulu Toyon” böyük cənab 

dem

əkdir. 


Adı dövrümüz

ədək gəlib çıxan növbəti Manna hökmdarı Ahşeridir. Aşşur 

m

ənbələrindən məlum olan bu ad  yakut  şamanlarının  Ajiray 




adlandırdıqları  ruhun  adının  yad  dild

ə  bir qədər təhrif  edilmiş 

formasıdır. 

Xronologiya  baxımından  sonrakı  yerd

ə  Herodotun Deyok adlandırdığı, 

Aşşur  –  Babil  mixi  yazılarında  is

ə  adı  Dayaukku  kimi  çəkilən hökmdar 

g

əlir. Herodota görə o, Midiya, Aşşur-Babil mənbələrinə görə isə Manna 



hökmdarı  olmuşdur.  Bu  hökmdarın  adı  Dayık  formasında  Altay 

türkl


ərinin  şaman  panteonunda   da yer almaqdadır.  Altay  türkcəsində 

Dayık “qurucu” dem

əkdir. Maraqlıdır ki, teleut türkləri bu mifik varlığın 

adına  Dayuççı  deyirl

ər  ki,  bu  da  Deyokun  Aşşur-Babil mənbələrində 

qeyd


ə alınmış adına, yəni Dayaukku adına uyğun gəlir. 

M

ənbələrdən  adı  məlum olan növbəti hökmdar  Midiya  xaqanı 



Kaştaritidir.  Herodot  bu  xaqanın  adını  “Fraort”  kimi  ç

əkmiş,  mixi 

yzılarda  is

ə  bu  ad  Kaştariti  və  ya  Xşatrita  kimi  qeyd 

edilmişdir.Yakut şaman  panteonunda  is

ə  eyni  ada  Xarsatördö  şəklində 

rast g

əlirik. 


Herodotun  yazdığına  gör

ə,  Kaştaritidən  sonra  oğlu  Kiaksar  Midiya 

xaqanı olmuşdur. Bu ad da Altay kijil

ərin şaman panteonunda Kööskara 

kimi qeyd

ə  alınmışdır.  Adın  Altay  türkcəsindəki mənası  köksü,  sinəsi 

poladdan olan, y

əni polad sinəli, polad kökslü deməkdir. 

Herodot  sonuncu  Midiya  hökmdarının  adını  Astiaq,  Aşşur-Babil 

m

ənbələri isə İştivequ kimi çəkməkdədirlər. Bu ad, çox güman ki, şaman 




panteonu il

ə  bağlı  deyil  və  onun  əsli  sonrakı  dövrlərdə  türk  xaqanları 

ərisində geniş rast gəlinən İstemi Bögü olmuşdur və şamanizmlə bağlı 



deyildir. 

Unutmaq  lazım  deyil  ki,  Manna  v

ə  Midiya  xaqanlarının  adları 

dövrümüz


ədək yad mənbələrdə  ulaşmışdır  və  təbii ki, bir qədər təhrif 

olunmuşdur.  Bunula  bel

ə,  şaman  panteonunda  rast  gəlinən adlarla o 

q

ədər böyük yaxınlıq var ki, deyilənlər heç bir şübhə oyatmır. 



Bu sözl

ərlə  demək istədiyimiz isə  budur  ki,  eyni  ad  ayrı-ayrı  xalqların 

dill

ərində fərqli cür səslənir. Məsələn, İncildə İohan kimi qeyd edilən adı 



ruslar  İvan,  fransızlar  Jan,  İtalyanlar  Covanni,  ingilisl

ər isə  Con kimi 

t

ələffüz edirlər.      Tövratda İosif kimi çəkilən ad isə italyanlar tərəfindən 



Cüzeppe,  fransızlar  t

ərəfindən Jozef kimi təlffüz  edilir.  İspanların 

t

ələffüzündə eyni ad Xose, ərəblərin tələffüzündə isə Yusif kimi səslənir. 



N

əzərə almaq lazımdır ki, türk şaman panteonundakı adları rus alimləri 

XlX- XX 

əsrlərdə qeydə almağa başlamışlar. Bu isə o deməkdir ki, Manna 

v

ə  Midiya  hökmdarlarının  qeydə  alındığı  dövrlə  həmin  dövr  arasında 



2500-3000  il  keçmişdir.  Buna   v

ə  Manna-Midiya  şahlarının  adlarının 

dövrümüz

ədək yad dillərdə gəlib çatmasına baxmayaraq, ortadakı fərq o 

q

ədər cüzidir ki, heyrət etməyə  bilmirsən, Deməli, Mana və  Midiyada 



şamanizmin hakim ideologiya olması öz t

əsdiqini tapır. Məhz buna görə 



d

ə farslara qarşı midiyalıların üsyanına şaman başçiliq etmişdi. 




 

Document Outline

  • ZƏRDÜŞTİLİK, TENQRİÇİLİK (TANRIÇILIQ) VƏ ŞAMANİZM

Yüklə 271,87 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə