81
Mənfəətin bölüşdürülməsi isə bölgü münasibətlərinin ümumi sisteminin tərkib
hissəsini təşkil edir.
Bazar münasibətləri şəraitində müəssisələrdə mənfəətin tətbiq edilən bölüş-
dürmə sistemi istehsalın səmərəliyinin yüksəldilməsinə maraq yaratmalıdır. Çünki,
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, müasir dövrdə mənfəətin istifadə istiqamətləri çox-
tərəflidir. Birinci növbədə mənfəətin büdcə gəlirlərinin təşkilində rolunu qeyd etmək
lazımdır.
Bazar münasibətləri şəraitində həyata keçirilən iqtisadi islahatlar nəticəsində
iqtisadi problemlərin həllində, texnoloji proseslərin təşkilində, işçilərin əməyinin
ödənilməsi və maraqlandırılmasında müəssisələrin sərbəstliyi daha da genişlənir. Bu
istiqamətdə müəssisə və təşkilatlarda mənfəət, onun bölüşdürülməsi və istifadəsi ən
mühüm maliyyə aləti kimi çıxış edir.
Mənfəətin bölüşdürülməsi sistemi istehsalın planlaşdırılması və stimullaşdırıl-
masının tərkib hissəsini təşkil edir. Mənfəətin bölüşdürülməsi prosesində dövlət
büdcəsinin gəlirləri formalaşır, müəssisələrin tələbatlarının ödənilməsi, istehsalın
genişləndirilməsi, işçilərin stimullaşdırılması təmin edilir.
Mənfəətin istifadəsinin bu istiqamətləri mənfəətin funksiyaları ilə əlaqədardır.
Təsərrüfat subyektlərində mənfəətdən büdcəyə vergi ödənildikdən sonra yerdə
qalan mənfəət (xalis mənfəət) «Müəssisələr haqqında» Azərbaycan Respublikasının
Qanununda göstərdiyi kimi müəssisənin tam sərəncamına daxil olur. Müəssisənin
nizamnaməsində digər qayda nəzərdə tutulmursa, müəssisə xalis mənfəətdən müs-
təqil istifadə etmək hüququna malikdir. Belə ki, xüsusi mənfəət müəssisədə iqtisadi
həvəsləndirmə fondlarının (istehsal və sosial inkişaf fondu, ehtyiat fondu, istehlak
fondu) təşkili üçün istifadə edilir.
Beləliklə, maliyyənin təsərrüfata təsir mexanizmi, onun səmərəliliyinə stimul-
laşdırıcı təsiri bölgü münasibətləri vasitəsilə həyata keçirilir. Ona görə də mənfəətin
bölüşdürülməsi və istifadə istiqamətlərinin təkmilləşdirməsi zəruridir. Bölgü elə
aparılmalıdır ki, həm müəssisənin və onun kollekvinin mənafei, müəssisənin iqtisadi-
sosial inkişaf mənafei, həm də dövlət mənafei nəzərə alınsın. Bu prinsiplərin
82
pozulması müəssisənin iqtisadi inkişafına mane olur, onu müflisləşdirir və nəticə
etibarilə bu da ümumdövlət mənafeinə zərər vura bilər.
Mənfəətin bölüşdürülməsi və büdcəyə vergi nisbətlərinin (dərəcəsinin) müəyyən
edilməsi hər bir inkişaf mərhələsində, iqtisadi inkişaf qarşısında duran məqsəd və
vəzifələr baxımından daim təkmilləşdirilməlidir.
83
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
1. Azərbaycan Respublikasının «Vergi Məcəlləsi», Bakı, 2010-cu il.
2. «Büdcə sistemi haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu, 2 iyul 2002.
3. İlham Əliyev: «Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı
Dövlət Proqramlarının icrasına həsr olunmuş konfransındakı nitqi».
«Azərbaycan» qəzeti, 6 fevral 2014-cü il.
4. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər
Kabinetinin 2013-cü ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və 2014-cü
ildə qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasının materialları.
«Azərbaycan» qəzeti, 10 yanvar, 2014-cü il.
5. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin «Azərbaycan
Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı (2004-2088-ci illər) Dövlət
Proqrammı haqqında 11 fevral 2004-cü il tarixli Fərmanı.
6. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin «Azərbaycan
Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı
Dövlət Proqramı haqqında 14 aprel 2009-cu il tarixli Fərmanı.
7. Azərbaycan Respublikasının 2012-ci il dövlət büdcəsi haqqında AR-nın
Qanunu.
8. AR-nın 2013-cü il dövlət büdcəsi haqqında AR-nın Qanunu.
9. Azərbaycan Respublikasının 2014-cü il dövlət büdcəsi haqqında AR-nın
Qanunu.
10. Azərbaycan Respublikasının statistik göstəriciləri, Bakı, 2014-cü il.
11. Bağırov D.A. «Vergi nəzarəti». Dərslik, Bakı, 2006-cı il.
12. Bağırov D.A., Həsənli M.X. «Maliyyə». Dərslik, Bakı, 2011-ci il.
13. Bağırov D.A. «Vergi auditi», Bakı, 1999-cu il.
14. Bağırov D.A., Həsənli M.X., Quşxani R.N. «Korporativ maliyyə». Dərs
vəsaiti, Bakı, 1997-ci il.
15. Bədəlov Ş.Ş., Məhərrəmov R.B., Qurbanov F.Ə. «Büdcə sistemi». Dərslik,
Bakı, 2003-cü il.
84
16. kəlbiyev Y.A. Fiskal siyasət və Milli iqtisadiyyatın tənzimlənməsi
problemləri. Monoqrafiya, BAkı, 2005.
17. Əjdərov T.H. Vergi mexanizminin formalaşması və təkmilləşdirilməsi
problemləri. Bakı, Elm, 1997-ci il.
18. Vəliyev D.Ə., Balakişiyeva Y.N., Rəfibəyli İ.R., İmanov E.E., Qarabalov
E.M. Vergi hüququ. Bakı, 2003-cü il.
19. Həsənli M.X. «Vergilər». Bakı, 1998-ci il.
20. Kərimov A.M. «Maliyyə». Dərslik. Bakı, 2001-ci il.
21. Məmmədov F.Ə., Musayev A.F., Sadıqov M.M., Rzayev Z.H., Kəlbiyev
Y.A. Vergitutmanın nəzəri və metodoloji əsasları. Bakı, 2001-ci il.
22. Musayev A.F., Kəlbiyev Y.A., Hüseynov A.A. Azərbaycan Respublikasının
vergi xidməti: islahatlar və nəticələr. Bakı, 2002-ci il.
23. Musayev A.F. Vergi siyasətinin iqtisadi problemləri. Bakı, Elm, 2004-cü il.
24. Məmmədov S. Maliyyə. Bakı, 1997-ci il.
25. Zeynalov F.Z. «Maliyyənin əsasları». Bakı, 2008-ci il.
26. Мусаев А.Ф., Садыгов М.М., Магеррамов Р.Б., Салаев Р.А. Налоги и
налогообложение в Азербайджане. Баку, Элм, 2005 г.
27. Садыгов М.М., Зейналов В.З., Садыгова Г.М. Рыночная экономика:
финансы и налоги. Баку, 2001 г.
28. Дж. К. Ван Хорн. Основы управления финансами. Москва, Финансы и
статистика, 2003 г.
29. T.Hüseynov. Müəssisənin iqtisadiyyatı. Bakı, 2005-ci il.
30. В.С.Карелин. Финансы корпораций. Учебник, Москва, 2005 г.
31. А.Ф.Ионова, Н.Н.Селизнева. Финансовый анализ. Москва, 2008 г.
32. А.С.Нешитой. Финансы. Учебник. Москва, 2006 г.
33. И.Л.Юрзинова, В.Н.Незамайкин. Финансы организаций. Учебное
пособие. Москва, 2004 г.
34. Финансы. Учебник. Под ред. Г.Б.Поляка. Москва, 2003 г.
35. Финансы. Под ред. Грязновой А.Г. Москва, 2012 г.
85
Zeynalov Sübhan Nemət oğlunun «Müəssisənin
mənfəəti, onun bölgüsü və istifadəsi məsələləri»
mövzusunda magistr dissertasiyasınin
REFERATI
Mövzunun aktuallığı. Azərbaycan Respublikasının Ümummilli Lideri Heydər
Əliyev tərəfindən əsası qoyulmuş sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının 2003-cü ildən
Prezident cənab İlham Əliyevin rəhbərliyi altında uğurla davam etdirilməsi nəti-
cəsində ölkəmizin iqtisadi və sosial inkişafı daha da sürətlənmiş, əhalinin maddi-rifah
halı əhəmiyyətli iqtisadi siyasət nəticəsində iqtisadiyyatın bütün sahələrində yüksək
nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Dünyanı bürüyən qlobal iqtisadi və maliyyə böhranına
baxmayaraq, 2003-2013-cü illər ərzində ölkəmizdə ümumi daxili məhsul 3,4 dəfə,
sənaye istehsalı 2,7 dəfə, kənd təsərrüfatı 1,5 dəfə, informasiya və rabitə 8,1 dəfə,
ticarət dövriyyəsi 3,0 dəfə artmışdır.
2013-cü ildə ÜDM istehsalı 5,8 faiz artaraq 57.7 mlrd.manata çatmışdır.
İqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunda artım 10,0 faiz təşkil edərək, onun ümumi daxili
məhsulda xüsusi çəkisi 2012-ci ildəki 58,2 faizdən 56,6 faizə yüksəlmişdir. 2013-cü
ildə dövlət büdcəsinə gəlirləri 2003-cü ildəkinə nisbətən 16 dəfədən çox artaraq 19,5
milyard manata çatmış, büdcə profisiti 353,0 mln.manat olmaqla, onun ümumi daxili
məhsulda xüsusi çəkisi 0,6 faiz təşkil etmişdir.
Büdcə gəlirlərinin formalaşmasında hüquqi şəxslərin, yəni təsərrüfat subyekt-
lərinin mənfəət vergisi xüsusi rol oynayır. Məlumdur ki, hüquqi şəxslərin mənfəət
vergisinin məbləği təsərrüfat subyektlərinin əldə etdiyi mənfəətin həcmindən asılıdır.
Ölkənin iqtisadi inkişafına uyğun olaraq müəssisə və təsərrüfat təşkilatlarının mən-
fəəti də sürtlə artmışdır. 2003-2013-cü illərdə bütün təsərrüfat sahələrində mənfəətin
həcmi 22,5 dəfə artaraq, 2003-cü ildəki 1141,9 mln.manatdan 25636.5 mln.manata
yüksəlmişdir. Hüquqi şəxslərin mənfəətindən vergi formasında büdcəyə daxilolmalar
2003-cü ildəki 178,3 mln.manatdan 2013-cü ildə 2374,8 mln.manata çatmış və ya
13,3 dəfə artmışdır. Bu onu göstərir ki, mənfəət müəssisə və təsərrüfat təşkilatlarının
86
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsini əks etdirən mühüm iqtisadi göstərici olmaqla, həm
iqtisadi-sosial inkişafa, həm də büdcə gəlirlərinin artmasına əhəmiyyətli təsir göstərir.
Deməli, mənfəət, bir tərəfdən müəssisələrdə istehsalın genişləndirlməsi, texniki
tərəqqinin həyata keçirilməsi, sosial ehtiyacların ödənilməsi və digər xərclərin
maliyyə təminatı mənbəi olmaqla, digər tərəfdən dövlət büdcəsinin gəlirlərinin təş-
kilində böyük rol oynayır. Ona görə də müasir dövrdə digər iqtisadi kateqoriyalar
sistemində mənfəətin zəruriliyini, onun mahiyyətini, geniş təkrar istehsalda və büdcə
gəlirlərinin təşkilində rolunu elmi cəhətdən araşdırmaqla, mənfəətin artmasına təsir
edən amillərin tədqiq olunmasına böyük ehtiyac vardır. Bu baxımdan magistr
dissertasiyası kimi seçdiyim mövzu aktual məsələlərdən birinə həsr olunmuşdur.
Tədqiqatın məqsədi və vəzifəsi. Azərbaycan Respublikasının müasir inkişaf
səviyyəsinə uyğun olaraq müəssisələrin və təsərrüfat təşkilatlarının sahibkarlıq
fəaliyyətinin xüsusiyyətlərinin tədqiqi, müəssisələrin pul vəsaiti fondlarının yaranma-
sı və səmərəli istifadə edilməsi istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, təsərrüfat sub-
yektlərinin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin nəticəsi kimi mənfəətin iqtisadi mahiyyə-
tinin və rolunun elmi araşdırılması tədqiqatın əsas məqsədidir.
Tədqiqatın vəzifəsi kommersiya müəssisələrinin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini
öyrənmək, onların məqsədli pul vəsaiti fondlarının yaradılması və istifadəsi nəti-
cəsində əldə etdiyi mənfəətin formalaşması, bölüşdürülməsi və istifadə edilməsi
istiqamətlərini tədqiq etməkdən ibarətdir.
Tədqiqatın predmeti və obyekti. Müəssisələrin pul vəsaiti fondlarının, o cüm-
lədən təsərrüfat subyektlərinin təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində əldə olunan mən-
fəətin bölüşdürülməsi və istifadəsi prosesində maliyyə münasibətləri sistemi tədqi-
qatın predmetini təşkil edir. Dövlətin maliyyə sisteminin mühüm tərkib hissəsi və
başlıca həlqəsi kimi kommersiya müəssisələrinin maliyyəsi tədqiqatın obyektidir.
Tədqiqatın elmi yeniliyi. Kommersiya müəssisələrinin təsərrüfat-maliyyə fəa-
liyyətinin əsas istiqamətlərini və xüsusiyyətlərini araşdırmaqla mənfəətin forma-
laşması, onun planlaşdırılması. Bölüşdürülməsi və istifadə edilməsi istiqamətlərinin
müəyyən edilməsi və bu sahədə müvafiq tövsiyyə və təkliflərin verilməsi elmi yenilik
kimi qiymətləndirilə bilər.
87
Dissertasiya işinin təcrübi əhəmiyyəti. Tədqiqatın təcrübi əhəmiyyəti ondan
ibarətdir ki, kommersiya müəssisələrinin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin tədqiqi əsa-
sında onların maliyyə resurslarının və onun tərkib hissəsi kimi mənfəətin düzgün bö-
lüşdürülməsi, məqsədəuyğun və səmərəli istifadə edilməsi istiqamətində irəli sürülən
təklif və tövsiyyələr kommersiya müəssisələrinin əməli fəaliyyətində nəzərə alına
bilər.
Dissertasiya işinin strukturu. Dissertasiya işi üç fəsil, 9 paraqraf, nəticə və
ədəbiyyat hissəsindən ibarətdir.
Fəsil 1-də müəssisələrin maliyyəsinin təşkili əsasları, maliyyə sistemində onun
yeri və rolu tədqiq olunmuşdur. Burada müəssisələrin maliyyəsinin mahiyyəti və əsas
xüsusiyyətləri şərh olunmuş, müəssisənin maliyyə resurslarının mənbələri göstəril-
miş, mənfəət əldə olunması ilə əlaqədar məsrəflər izah olunmuşdur.
İkinci fəsildə müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin təşkili istiqamətləri
tədqiq olunmuş, müəssisənin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin təşkili xüsusiyyətləri
açıqlanmış. Mənfəət əldə edilməsi məqsədilə müəssisənin investisiya fəaliyyətinin
əsas istiqamətləri araşdırılmışdır.
Üçüncü fəsil mənfəətin iqtisadi məzmunu, funksiyaları və istifadə istiqamətləri
tədqiq edilmiş, mənfəətin planlaşdırılması üsulları xarakterizə olunmuş, mənfəətin
bölüşdürülməsi və istifadəsi xüsusiyyətləri göstərilmişdir.
Bazar münasibətləri şəraitində həyata keçirilən iqtisadi islahatlar nəticəsində
iqtisadi problemlərin həllində, texnoloji proseslərin təşkilində, işçilərin əməyinin
ödənilməsi və maraqlandırılmasında müəssisələrin sərbəstliyi daha da genişlənir. Bu
istiqamətdə müəssisə və təşkilatlarda mənfəət, onun bölüşdürülməsi və istifadəsi ən
mühüm maliyyə aləti kimi çıxış edir.
Mənfəətin bölüşdürülməsi sistemi istehsalın planlaşdırılması və stimullaşdırıl-
masının tərkib hissəsini təşkil edir. Mənfəətin bölüşdürülməsi prosesində dövlət
büdcəsinin gəlirləri formalaşır, müəssisələrin tələbatlarının ödənilməsi, istehsalın
genişləndirilməsi, işçilərin stimullaşdırılması təmin edilir.
Mənfəətin istifadəsinin bu istiqamətləri mənfəətin funksiyaları ilə əlaqədardır.
88
Təsərrüfat subyektlərində mənfəətdən büdcəyə vergi ödənildikdən sonra yerdə
qalan mənfəət (xalis mənfəət) «Müəssisələr haqqında» Azərbaycan Respublikasının
Qanununda göstərdiyi kimi müəssisənin tam sərəncamına daxil olur. Müəssisənin
nizamnaməsində digər qayda nəzərdə tutulmursa, müəssisə xalis mənfəətdən müs-
təqil istifadə etmək hüququna malikdir. Belə ki, xüsusi mənfəət müəssisədə iqtisadi
həvəsləndirmə fondlarının (istehsal və sosial inkişaf fondu, ehtyiat fondu, istehlak
fondu) təşkili üçün istifadə edilir.
Beləliklə, maliyyənin təsərrüfata təsir mexanizmi, onun səmərəliliyinə stimul-
laşdırıcı təsiri bölgü münasibətləri vasitəsilə həyata keçirilir. Ona görə də mənfəətin
bölüşdürülməsi və istifadə istiqamətlərinin təkmilləşdirməsi zəruridir. Bölgü elə
aparılmalıdır ki, həm müəssisənin və onun kollekvinin mənafei, müəssisənin iqtisadi-
sosial inkişaf mənafei, həm də dövlət mənafei nəzərə alınsın. Bu prinsiplərin
pozulması müəssisənin iqtisadi inkişafına mane olur, onu müflisləşdirir və nəticə
etibarilə bu da ümumdövlət mənafeinə zərər vura bilər.
Mənfəətin bölüşdürülməsi və büdcəyə vergi nisbətlərinin (dərəcəsinin) müəyyən
edilməsi hər bir inkişaf mərhələsində, iqtisadi inkişaf qarşısında duran məqsəd və
vəzifələr baxımından daim təkmilləşdirilməlidir.
Dostları ilə paylaş: |