19
neçədirsə baş menecer rəhbərlik edir. Maliyyə menecerinin professionallıq səviyyəsi
onun maliyyə və kredit sahəsində, vergi, banklar, birjalar haqqında qanunvericilik
sahəsində, mühasibat uçotu və balans təhlili sahəsində olan bilikləri ilə müəyyən
olunur. Eyni zamanda maliyyə menecerinin valyuta qanunvericiliyi ilə tanış olmağı
və valyuta öazarlarında işləmək qabiliyyətinin olması zəruridir. Adətən o müəssisənin
mülkiyyətçisi olmur və müqavilə ilə muzdlu işçi hesab olunur. Onlar öz qabiliyyətlə-
rinə görə mənfəətdən faiz əldə etmək imkanına da malik olurlar. Maliyyə menec-
mentində idarəetmə obyekti müəssisənin pul daxilolmaları və ödənişləri özündə əks
etdirən pul dövriyyəsi təşkil edir. Hər dəfə sərf olunan pul vəsaitləri fondu müəyyən
mənbələrə müvafiq gəlməlidir. Müəssisədə pul fondları mənbələrinə xüsusi kapital
və passivlər aiddir və onlar istehsala investisiya olunaraq aktiv formasını alır.
1.3. Müəssisənin maliyyə resurslarının mənbələri və mənfəət əldə
etməsi ilə əlaqədar məsrəfləri
Müəssisənin maliyyə resursları təsərrüfat subyektlərinin sərəncamında olan və
maliyyə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi, geniş təkrar istehsal məsrəflərinin ödənil-
məsi və işçilərin maddi maraqlarının təmin edilməsi üçün nəzərdə tutulan pul gəlirləri
və mədaxillərindən ibarətdir.
Maliyyə resursları müəssisənin xüsusi və ona bərabər tutulan vəsaitləri, maliyyə
bazarında səfərbərliyə alınan vəsaitlər, bank-maliyyə sistemində yenidən bölüşdürmə
qaydasında əldə edilən pul vəsaitləri hesabına yaranır.
İlk dəfə müəssisə yaranarkən müəssisənin maliyyə resursları ilkin olaraq yaradı-
lan nihzamnamə fondu şəklində formalaşır. Təsərrüfatçılığın təşkilati-hüquqi forma-
sından asılı olaraq nizamnamə fondunun yaranma mənbəyi aşağıdakılardandır: səhm-
dar kapitalı təsisçilərin pay iştirakı, uzunmüddətli kredit, büdcə vəsaiti. Nizamnamə
fondunun həcmindən asılı olaraq əsas və dövriyyə vəsaitinin həcmi müəyyən edilir.
Müəssisə dövlət qeydiyyatından keçdikdən sonra yaranmış sayılır və hüquqi
şəxs statusu alır. Müəssisələr yarandığı yerin dövlət nümayəndəli orqanları tərə-
20
findən qeyd alınır. Büdcəyə tədiyə (vergi) ödəyicisi olub-olmamasından asıdı olma-
yaraq bütün müəssisələr vergi orqanlarında uçota alınır və onlar dövlət reyestrinə
daxil edilir.
Fəaliyyət göstərən kommersiya müəssisələrinin maliyyə resurslarının mənbəyi
satılmış məhsulun (işlərin və xidmətlərin) dəyəridir. Maliyyə resursları başlıca olaraq
əsas fəaliyyətdən və digər fəaliyyət növlərindən əldə edilən mənfəət, amortizasiya
ayırmaları hesabına yaranır. Bundan başqa maliyyə mənbələri: sıradan çıxmış
əmlakın satışından mədaxil, möhkəm passivlər, müxtəlif məqsədli daxilolmalar,
tikintidə daxili ehtiyatların səfərbərliyə alınması və s.
Dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi prosesinin genişlənməsi ilə əlaqədar
olaraq əmək kollektivlərinin üzvlərinin pay iştirakı ilə maliyyə resursları əmələ gəlir.
Müəssisələrin səhmlərinin, istiqrazlarının və digər qiymətli kağızlarının nəticəsində
qiymətli kağızlar birjasına həmin qiymətli kağızların satışından əldə edilən vəsaitlər
də maliyyə resurslarının mənbəyi hesab edilir. Bundan başqa, sığorta şirkətləri ilə
sığorta münasibətləri zamanı əmlak sığortası üzrə daxil olan subsidiyalar, qiymətli
kağızlar, səhmlər üzrə daxil olan dividendlər və s. daxilolmalar maliyyə resurslarının
mənbəyinə daxildir.
Müəssisənin maliyyə resurslarının əmələ gəlmə mənbələrinin sxemini aşağıdakı
kimi göstərə bilərik.
Xüsusi maliyyə resursları tərkibində müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin
xüsusi çəkisi yuksəkdir. Həcminə görə ikinci yeri amortizasiya ayırmaları tutur.
Qeyd etmək lazımdır ki, mənfəətin hamısı deyil, onun yalnız bir hissəsi, yəni büdcəyə
vergiləri ödədikdən sonra qalan hissəsi müəssisə tərəfindən məqsədli qaydada istifa-
də edilir. Müəssisənin sərəndamında qalan mənfəət hissəsi yığım və istehlak məq-
sədlərinə yönəldilir. İstehlak üçün nəzərdə tutulan mənfəət hissəsi sosial vəzifələrin
yerinə yetirilməsinə yönəldilir. Yığıma yönəldilən mənfəət hissəsi istehsalın inkişa-
fına istifadə edilir və müəssisənin əmlakının artmasına imkan verir.
Amortizasiya ayırmaları əsas istehsal fondlarının və qeyri-material aktivlərinin
köhnəlməsinin dəyərindən ibarətdir. O ikili xarakter daşıyır, çünki məhsul istehsalı
üzrə xərclərə daxil edilir və sonra məhsul satışından əldə edilən mədaxilin tərkibində
21
müəssisənin hesablaşma hesabına daxil olur və həm sadə, həm də geniş təkrar
istehsalın daxili maliyyələşmə mənbəyi kimi çıxış edir.
Maliyyə resurslarının cəlb edilmiş və ya xarici maliyyələşmə mənbələrini
xüsusi, borc edilmiş və büdcə təxsisatı üzrə vəsaitlərə ayrılır.
Sahibkarlıq kapitalı dedikdə digər müəssisələrin nizamnamə kapitalına
qoyulmuş kapital olmaqla əsas məqsədi mənfəət əldə etməkdən və ya həmin
müəssisənin idarə edilməsində iştirak etməkdən ibarətdir.
Ssuda kapitalı qaytarılmaq, haqqı ödənilmək şərti ilə bank kreditləri şəklində
müxtəlif müddətlərdə müəssisəyə verilən vəsaitlərdir.
Müəssisənin maliyyə resursları
Xüsusi mənbələr
Cəlb edilmiş
mənbələr
Daxili
Xarici
Bankın uzunmüddətli
krediti
Bankın qısamüddətli
krediti
Kommersiya
krediti
İstiqrazların
buraxılışı və
satışdan daxil
olan vəsait
Sair mənbələr
Nizamnamə
kapitalı yara-
dılarkən təsis-
çilərdən daxil
olan vəsaitlər
Müəssisənin
sərəncamında
qalan mənfəət
Amortizasiya
ayrımı
Sair mənbələr
Nizamnamə
kapitalına əlavə
vəsait ödənişi
Qiymətli kağız-
ların emissiyası
və
yerləşdirilməsi
Yenidən bölgü
qaydasında daxil
olan vəsait
Büdcə
subsidiyaları
Sair mənbələr