Ziya gökalp: turanciliktan tüRKÇÜLÜĞE Özet



Yüklə 274,94 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/15
tarix08.09.2018
ölçüsü274,94 Kb.
#67323
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15

 

134


CEYLAN TOKLUOĞLU

Kasım - 2012

Ancak Osmanlıcı Ziya Gökalp’in, Türkçülüğü Rusya Türkçülüğünden çı-

karıp yine Osmanlıcılık altında öteki iki çığırla kaynaştırarak İttihat ve Terakki-

nin Batıcı-İslamcı-Milliyetçi karması ideolojisi haline getirmesinden sonradır ki 

Türkçülük itibarlı bir anlam kazandı ve hükümetçe değilse bile partice destek-

lenmeye başladı.

129


Zenkovsky, 1913 yılında, Türkiye’deki Rusya Türklerinin Tatarcılık-Türk-

çülük tartışmasına son verdiğini ve Türkçülük fikrine döndüklerini yazmak-

tadır. Akçura tarafından desteklenen bu gelişme, radikal Türkçü göçmenlerin 

yüzlerini giderek daha fazla çevirdikleri siyasi ve kültürel Pantürkçülük akımı-

nın bundan sonra izleyeceği yön konusunda önemli bir adım olmuştur.

130


 Ber-

kes, devrim içindeki Rusya’ya seyahat edip geri dönen Akçura’nın, dönüşünde, 

Turancılığın da emperyalizmden başka birşey olmadığını iddia ettiğini ve o dö-

nemde bunun ciddi bir iddia olduğunu yazmaktadır.

131

Yukarıda tartışıldığı gibi, Pantürkizm Turancılığa, Turancılık da ırkçılığa 



indirgenemez zira her iki ideoloji içinde de bir yandan kültürel (medeniyet, dil, 

kültür benzerliği), diğer yandan siyasi (tarih, toprak/ana vatan, ortak soy) un-

surlar barındıran farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Kültürel ve siyasi vurgunun 

örtüştüğü, böylece ırkçılık boyutunun öne çıktığı durumlar ancak belli zaman 

aralıklarına ve belli kişilerin görüşlerine indirgenebilir. Genel olarak Türkçülük 

tüm bu ideolojilerin ortak adı olarak kabul edilebilir ve tartışıldığı coğrafya ya 

da zaman dilimine göre tanımlanması gerekir. Erken Cumhuriyet döneminde, 

özellikle 1931’den sonra canlanan Pantürkist akım ırkçı boyutun öne çıktığı bir 

ideolojidir. 

Cumhuriyetin ilk 20 yılı içinde farklı Pantürkçü gruplar oluşmuştur. Lan-

dau, birbiri ile rekabet halinde olan beş grup belirlemektedir. Bunların ilki 

senelerce Pantürkçülük için mücadele etmiş olan Ahmet Zeki Velidi Togan 

(

1890-1970



) grubudur. İkinci grup kendilerini ırkçı, Pantürkçü ve Turancı ola-

rak tanımlayan Hüseyin Nihal Atsız (1905-1975) grubudur. Üçüncü grup Dr. 

Rıza Nur’un (1879-1946) başını çektiği, dördüncü grup ise kendini Bozkurtçu 

129  Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul 1978, s. 405.

130 Zenkovsky, a.g.e., s. 112-116.

131  Niyazi Berkes, Felsefe ve Toplumbilim Yazıları, İstanbul, Birinci basım 1931, 1985, s. 216; 

François Georgeon, “Yusuf Akçura”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Milliyetçilik, 

Derleyen Tanıl Bora, Cilt 4, İletişim Yayınları, İstanbul 2002,  s. 512.




135

ZİYA GÖKALP: TURANCILIKTAN TÜRKÇÜLÜĞE

Sayı: 84

olarak tanımlayan Reha Oğuz Türkkan (1920-2010) grubudur. Dördüncü grup, 

“gerçek Türkün” kim olduğu konusunda Atsız grubu ile çatışma hâlindeydi. Son 

olarak, Gökalp çizgisini takip eden, ırkçılığı reddederek kültürel Pantürkçülü-

ğü savunan Orhan Seyfi Orhon (1890-1972) ve Yusuf Ziya Ortaç (1895-1967) 

grubu bulunmaktaydı.

132

 Irçılık konusunda en etkili isim Nihal Atsız’dır. Atsız’a 



göre, Türkler için ulus her şeyden önce bir kan meselesidir ve kendini Türk 

olarak tanımlayacak olan herkes her şeyden önce Türk neslinden (Türk ırkı an-

lamında) olmalıdır.

133


 Yine Atsız’a göre, Türk ulusuna aidiyetin üç koşulu vardır: 

kanın, dilin ve dileğin Türk olması. Bu üç koşul bir araya geldiğinde “ülkücü bir 

ulus” oluşur ve sayıca az olsa bile bu ulus dünyanın en güçlü ulusudur.

134


 Irkçılık 

üzerine temellenmiş bu görüş irredantist olarak nitelendirilen Turancılığın en 

belirgin örneğidir.

Turancılığın bir diğer temsilcisi olan Reha Oğuz Türkkan için de ırk önem-

lidir, fakat Nihal Atsız’a göre, ırk ve kan vurgusu daha az katıdır. Türkkan için 

ırk ve kan kadar Türk dilini konuşmak ve Türk harsını taşımak da önemlidir. 

Bu çerçevede Dış Türkler ve Anadoluculuk tartışması önem kazanmaktadır. 

Türkkan, Atsız’a kıyasla Anadoluculuğa daha sıcak bakmaktadır. Ayrıca Türki-

ye olmadan Türk birliğinin gerçekleşemeyeceğini düşündüğünden, emperyalist 

devletlere karşı Türkiye’nin önemini ve gücünü vurgulamaktadır.

135

 Bir diğer 



önemli isim Rıza Nur’dur. Nur, milliyeti sadece bir ırk ve kan meselesi olarak 

görmektedir. Ona göre, milliyet asla bir kültür meselesi değildir; dil, zihniyet ve 

edebiyat gibi kültür unsurları milliyetin ikincil unsurlarıdır. Nur’a göre, uygula-

nabilir tek milliyetçilik ırkçılıktır ve bu nedenle, irredantizm Türk milliyetçili-

ğinin etkin bir etmenidir. Nur, Anadoluculuğa sıcak bakmakla birlikte milliyet-

çiliğin etkisini zayıflatacağını düşünmektedir.

136

 Rıza Nur, Turan kavramının 



içeriğini Turan halklarının yaşadığı ülkeleri kapsayacak şekilde genişletmiştir. 

“Büyük Turan” adını verdiği bu ülkenin sınırları, Türkçülerin hemen hiçbir 

132  Jacob M. Landau, Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, Hurst & Company, 

London, Birinci baskı 1981, 1995, s. 94-97.

133 Kılıç, a.g.m., s. 135.

134 Kılıç, a.g.m., s. 135.

135 Kılıç, a.g.m., s. 136-137; Önen, a.g.e., s. 269.

136 Kılıç, a.g.m., s. 137-138; Önen, a.g.e., s. 294.




 

136


CEYLAN TOKLUOĞLU

Kasım - 2012

dönemde benimsemedikleri Bulgarları, Finlileri, Macarları ve Estleri de Türk 

halkları olarak tanımlayacak şekilde genişlemiştir.

137

1930 ve 1940’lı yıllarda doruğa çıkan Pantürkçü hareket hükümetin resmî 



milliyetçilik anlayışı ile uyuşmayan, hatta onunla rekabet eden bir hareketti. Bu, 

ırkçılığa karşı olan Gökalp’in geliştirdiği kültürel Pantürkçülükten geri adım 

atmaktı. 1930’lardaki ırkçı Nazi teorilerinin Pantürkçülüğü etkilemiş olması 

mümkündür; fakat Pantürkçü yazarlar faşizm etkisini reddederek, Türk ırkçı-

lığının “yerel bir icat” olduğunu savunmuşlardır. Onlara göre, kan bağı Türk 

ırkını birleştiren en önemli bağdır ve diğer tüm bağlardan üstündür. Bu nok-

tada, 1943 yılında, savaşın Almanların aleyhine dönmesiyle ve hükümetin ta-

rafsızlığını göstermesi için dışarıdan baskı yapılmasıyla hükümet, Mayıs 1944 

tarihinde, Pantürkçü harekete karşı tavır almıştır. Turancılar önce tutuklanmış, 

Ekim 1945 tarihinde ise serbest bırakılmışlardır.

138

 

Rusya’daki Müslüman halkların uluslaşma akımlarının Osmanlı Türki-



ye’sinde “ırkçılık” olarak tanımlanması ve bu akımın Ziya Gökalp’e atfedilen 

“Turan ütopyasına” dönüşmesi Berkes’e göre, Ziya Gökalp açısından talihsiz bir 

durumdur.

139


 Berkes, Gökalp’in fikirlerinin dayanağının ırk ya da halk, hatta 

ulus bile olmadığını, “devlet” olduğunu yazmaktadır.

140

 1930 ve 1940’lı yılların 



Pantürkçü akımı Türklerle, Osmanlılar, Azerbaycanlılar, Kırım Tatarları, Türk-

menler, Kırgızlar ve Özbekler arasında ırksal farklılıklar olduğunu kabul eden ve 

ırkın milliyet tanımında belirleyici olmadığı konusunda ısrarcı olan Gökalp’in 

fikirlerinden bir sapmaydı. 

137 Önen, a.g.e., s. 191. 

138 Landau, a.g.e., s. 93-94; Jacob M. Landau, Exploring Ottoman and Turkish History, Hurst 

& Company, London 2004, s. 49; Kılıç, a.g.m., s. 134; Heyd, a.g.e., s. 130.

139 Berkes, a.g.e., s. 210-211.

140 Berkes, a.g.e., s. 211.



137

ZİYA GÖKALP: TURANCILIKTAN TÜRKÇÜLÜĞE

Sayı: 84

SONUÇ

Gökalp’in Türkçülük, İslam ve muasırlaşma (medeniyet) sorunu etrafında 

geliştirdiği çözümlemeler günümüzde süregelen tartışmaların tarihsel arkapla-

nına ışık tutar niteliktedir. Gökalp’in fikirleri Turancılıktan Türkçülüğe evril-

diğinde, ortak dil, din, kültür, geçmiş ve gelecek temaları öne çıkmış, dilde ve 

dinde birlik esasına dayanan ulusal kültür kavramı ise geliştirdiği Türkçülük 

anlayışının merkezine taşınmıştır. Gökalp, o dönemde etkili olan Pantürkçülük 

(Turan), (Pan)Osmanlıcılık (imparatorluk) ve Panislamcılık (ümmet) ideoloji-

lerini bu anlayış çerçevesinde reddetmektedir. Sözü geçen ideolojiler geniş kap-

samlıdır ve ona göre, zamanın gerçeklerine uymamaktadır. Aynı zamanda bu üç 

ideolojinin sınırlarının ve birleştirici öğelerinin net olmaması, vatan kavramı-

nın gelişmesini engelleyen bir eksiklik olarak değerlendirilmiştir. Gökalp’e göre 

Türkiye’nin ulusal kültürüne sahip çıkarak Batı medeniyeti içinde yer alması 

mümkündür.

1920’lerde Batı merkezli dünya görüşüne alternatif olarak geliştiği düşü-

nülen Pantürkçülük ve Turancılık tartışmaları Sovyetler Birliği’nin dağılma-

sından sonra farklı bir eksende tekrar gündeme gelmiştir. Yine 1920’lerde ilk 

defa Rusya göçmenleri tarafından dile getirilen, 1930’ların sonlarında unutulan

fakat Sovyetler Birliği’nin son on yıllık  döneminde Lev Gumilev

141


 tarafından 

yeniden canlandırılan Avrasyacılık akımı, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından 

sonra, eski Sovyetler Birliği’ni oluşturan ülkelerin aydınları tarafından yeni bir 

jeopolitik söyleme dönüştürülmüştür.

142

 Yeni bir siyasi hareket olarak değerlen-



dirilen Avrasyacılık, Türkiye’de “Kemalist Avrasyacılık” olarak adlandırılmak-

tadır. Her ne kadar Türkiye’nin resmî dış politikası statüsünde olmasa da Türk 

iş dünyasında giderek daha çok yandaş bulmuştur.

143


 

Sovyetler Birliği’nin dağılması ile Türkiye Türkleri ve Sovyetler Birliği son-

rasında kurulan Cumhuriyetler arasında ekonomik ve kültürel iş birliği temelin-

141  Bu konuda detaylı bir tartışma için bk. Leyla Tağızade, “20. Yüzyılda Rusya Ehnogenez Te-

orileri”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler, Ankara Universitesi Dil, 

Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, Sayı 396, 8-10 Mayıs 2002, s. 322-32; Leyla Tağızade, 

“Avrasyacılık ve Lev Gumilev”, Derleyen Ümit Özdağ vd., 21. Yüzyılda Türk Dünyası  Jeo-

politiği Muzaffer Özdag’a Armağan,

 Cilt I, ASAM Yayınları, Ankara 2003, s. 149-66.

142  Emel Akçalı vd., “Kemalist Eurasianism: An Emerging Geopolitical Discourse in Turkey, 

Geopolitics

,  Cilt 14, Sayı 3, 2009, s. 557.

143  Akçalı vd, a.g.e., s. 563.



 

138


CEYLAN TOKLUOĞLU

Kasım - 2012

de doğrudan temaslar kurulmuştur. Bu gelişme Avrasyacılığın yeniden gündeme 

gelmesi olarak değerlendirilse de, Pantürkçülüğün yeniden canlanması olarak 

yorumlayanlar da bulunmaktadır. Azerbaycan’da ve Tatarlar arasında bu eğilim 

Türkiye’de olduğundan daha kuvvetlidir. Büyük Türk Dünyası fikri etrafında 

Türk kökenli tüm grupların siyasi, kültürel ve ekonomik birliğini savunan geniş 

ve etkili çevreler bulunmaktadır. Yeniden biçimlenmekte olan Türklük üst kim-

liği, Ziya Gökalp’in zamanında savunduklarını doğrular niteliktedir. Dış Türk-

lerle etkileşim hâlinde olan Gökalp, ümmet topluluğunun birleştirici, manevî 

bağı olan din yerine (ortak) Türk kültürü değerlerini koyarak, ümmet topluluğu 

algısından Turan topluluğu algısına (sosyo-kültürel birlik anlamında) geçişi sağ-

lamıştır. Bugün, esas ilişki boyutunu enerji oluştursa bile, ticari, ekonomik ve 

askerî iş birliği olarak ifade bulan ve bölgedeki güçlü aktörlere karşı bir kalkan 

olarak kullanılan Büyük Türk Dünyası ideali, Turan fikrinin ortaya çıktığı dö-

nemin koşullarında geliştirilmeye çalışılan pragmatik çözüm arayışlarına da ışık 

tutmaktadır.



139

ZİYA GÖKALP: TURANCILIKTAN TÜRKÇÜLÜĞE

Sayı: 84

KAYNAKÇA

AKÇALI, Emel, PERİNÇEK, Mehmet, “Kemalist Eurasianism: An Emer-

ging Geopolitical Discourse in Turkey, Geopolitics, Cilt 14, Sayı 3, 2009, s. 

550-569.


ALTSTADT, Audrey L., “Azerbaijani Turks’ Response to Russian Conqu-

est”, Studies in Comparative Communism, Cilt 19, Sayı 3-4, 1986, s. 267-286.

ASTOURİAN, Stephan H., “In Search of Their Forefathers: National Iden-

tity and the Historiography and Politics of Armenian and Azerbaijani Ethnoge-

neses”, Derleyen D. V. Schwartz ve R. Panossian, Nationalism and History: 

The Politics of Nation-Building in Post-Soviet Armenia, Azerbaijan and 

Georgia

, University of Toronto, Center for Russian and East European Studies, 

Toronto 1994.

BALAYEV, Aydın, “Sosyo-Politik Örgütlenme (1988-1997)”, Derleyen 

Büşra Ersanlı ve Hüsamettin Mehmedov, Sözün, Sazın, Ateşin Ülkesi: Azer-

baycan

, Da Yayınları, İstanbul 2004, s. 87-95.

BAYAT, Ali Haydar, Hüseyinzâde Ali Bey, Atatürk Kültür Merkezi Baş-

kanlığı Yayını, Ankara 1998.

BERKES, Niyazi, Turkish Nationalism and Western Civilization: Se-

lected Essays of Ziya Gökalp

, Columbia University Press, New York 1959.

BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstan-

bul 1978. 

BERKES, Niyazi, Felsefe ve Toplumbilim Yazıları, Adam Yayınları, İs-

tanbul 1931/1985.

ÇAĞLA, Cengiz, “The Liberal and Socialist Influences on Azerbaijani Na-

tionalism at the Beginning of the 20

th

 Century”, Central Asian Survey, Cilt 21, 



Sayı 1, 2002, s. 107-122.

DEMİRKAN, Tarık, Macar Turancıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları 99, 

İstanbul 2000.  

DENİZ, Faruk “İmparatorluktan Ulus Devlete Geçişte Akçura, Gökalp ve 

Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Arayışları”, DÎVÂN İlmi Araştırmalar, Sayı 21, 

2006/2, s. 35-62.

ERİŞİRGİL, M. Emin, Bir Fikir Adamının Romanı: Ziya Gökalp, İnki-

lap Kitabevi, İstanbul, Birinci baskı 1951, 1984.




 

140


CEYLAN TOKLUOĞLU

Kasım - 2012

GARAŞOVA, Sevil , “XX. Yüzyıl Azerbaycan Fikir Tarihinde Ali Bey 

Hüseyinzâde’nin Yeri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi

Sayı 16, Güz 2004, s. 297-314.

GEORGEON, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura 



(1876-1935)

, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1986.

GEORGEON, François, “Yusuf Akçura”, Modern Türkiye’de Siyasi Dü-

şünce,

 Milliyetçilik, Cilt 4, Derleyen Tanıl Bora, İletişim Yayınları, İstanbul 

2002, s. 505-514.

GÖKALP, Ziya, Türkçülüğün Esasları,Varlık Yayınları, İstanbul, Birinci 

basım 1923, 1973.

GÖKALP, Ziya, Makaleler VII: Küçük Mecmua’daki Yazılar, Hazırla-

yan Dr. M. Abdülhalûk Çay, Kültür Bakanlığı Yayınları, Sayı 387,  Ziya Gökalp 

Dizisi 17, Ankara 1982.

GÖKALP, Ziya, Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muâsırlaşmak, Hazırlayan 

Kemal Bek, Bordo-Siyah, Türk Klasikleri-İnceleme, İstanbul 2005.

HANİOĞLU, Şükrü M., “II. Meşrutiyet Dönemi ‘Garbcılığı’nın Kavram-

sallaştırılmasındaki Üç Temel Sorun Üzerine Not”, Doğu Batı, Sayı 31, 2005, 

s. 55-64.

HEYD, Uriel, Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Te-



achings of Ziya Gökalp

 (Türk Milliyetçiliğinin Kaynakları: Ziya Gökalp’in 

Hayatı ve Ögretileri), Lusac and Company Ltd., London 1950.

HOSTLER, Charles Warren, Turkism and the Soviets, George Allen & 

Union Ltd., London 1957.

İNALCIK, Halil, “Ziya Gökalp: Yüzyıla Damgasını Vuran Düşünür”, 



Doğu Batı

, Cilt 3, Sayı 12, Ağustos-Eylül-Ekim 2000, s. 9-33.

KARAKAŞ, Mehmet, “Ziya Gökalp’e Yeniden Bakmak: Literatür ve Yeni-

den Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Sayı 11 (Türk 

Sosyoloji Tarihi), 2008, s. 435-476.

KILIÇ, Murat, “Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Milliyetçiliğinin Tipo-

lojisi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 16, Aralık 

2007, s. 113-140.

KIRIMLI, Hakan, “İsmail Bey Gaspıralı, Türklük ve İslam”, Dogu Batı

Yıl 8, Sayı 31, Şubat-Mart-Nisan 2005, s. 147-176.




141

ZİYA GÖKALP: TURANCILIKTAN TÜRKÇÜLÜĞE

Sayı: 84

KİRMACİ, A. Nebahaddin, “Nationalism-Racism-Turanism in Turkey”, 



Political and Social Thought in the Comtemporary Middle East

, Derleyen 

Kemal Karpat, Palll Mall Press, London 1968, s. 361-365.

LANDAU, Jacob M., Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation

Hurst & Company, London, Birinci baskı 1981, 1995.

LANDAU, Jacob M., Exploring Ottoman and Turkish History, Hurst & 

Company, London 2004.

LEWİS, Bernard, “History-writing and National Revival in Turkey”, 



Middle Eastern Affairs

, June-July 1953, s. 218-227.

MARDİN, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1985-1908, Toplu Eserle-

ri: 1, İletişim Yayınları, İstanbul 1983.

ÖNEN, Nizam, “İki Turan: Macaristan ve Türkiye’de Turancılık”, İle-

tişim Yayınları, İstanbul 2005.

PARLA, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İle-

tişim Yayınları, İstanbul 1989. 

SEZER, Baykan, “Ziya Gökalp Üzerine İki Değerlendirme”, İstanbul Üni-

versitesi Basın Yayın Yüksek Okulu Yıllığı 1

, İstanbul 1988, s. 226-240.

SWİETOCHOWSKİ, Tadeusz,  Russian Azerbaijan 1905-1920: The 

Shaping of National Identity in a Muslim Community

, Cambridge Univer-

sity Press, Cambridge 1985. 

SWİETOCHOWSKİ, Tadeusz, “National Consciousness and Political 

Orientations in Azerbaijan, 1905-1920”, Derleyen Ronald Grigor Suny, Trans-



caucasia, Nationalism, and Social Change: Essays in the History of Arme-

nia, Azerbaijan, and Georgia

, The University of Michigan Press, Ann Arbor 

1996, s. 209-238.

TAĞIZADE, Leyla, “20. Yüzyılda Rusya Ehnogenez Teorileri”, Çağdaş 

Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler, Ankara Universitesi Dil, Ta-

rih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları

, Sayı 396, 8-10 Mayıs 2002, s. 322-332. 

TAĞIZADE, Leyla, “Avrasyacılık ve Lev Gumilev”, Derleyen Ümit Özdağ

Yaşar Kalafat ve Mehmet Seyfettin Erol, 21. Yüzyılda Türk Dünyası Jeopo-



litiği, Muzaffer Özdag’a Armağan

, Cilt I, ASAM Yayınları, Ankara 2003, s. 

149-166.



 

142


CEYLAN TOKLUOĞLU

Kasım - 2012

THOMAS, Lewis V., “Nationalism in Turkey”, Nationalism in the Midd-

le East, Sixth Annual Conference on Middle East

, The Middle East Institute, 

March 21-22, Washington D.C., 1952. 

“Türkoloji Çalışmalarına Toplu Bir Bakış ve Ödevlerimiz”, Türk Dili 



Araştırmaları Yıllığı

Belleten, Yazı Kurulu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 

Ankara, 1960, s. 1-21.

VAKKASOĞLU, Ziya, Tarih Aynasında Ziya Gökalp, Cihan Yayınları, 

Sayı 68, İstanbul 1984.

ZENKOVSKY, Serge A., Pan-Turkism and Islam in Russia, Harvard 



University Press, Cambridge, Massachusetts 1960.

Yüklə 274,94 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   15




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə