134
CEYLAN TOKLUOĞLU
Kasım - 2012
Ancak Osmanlıcı Ziya Gökalp’in, Türkçülüğü Rusya Türkçülüğünden çı-
karıp yine Osmanlıcılık altında öteki iki çığırla kaynaştırarak İttihat ve Terakki-
nin Batıcı-İslamcı-Milliyetçi karması ideolojisi haline getirmesinden sonradır ki
Türkçülük itibarlı bir anlam kazandı ve hükümetçe değilse bile partice destek-
lenmeye başladı.
129
Zenkovsky, 1913 yılında, Türkiye’deki Rusya Türklerinin Tatarcılık-Türk-
çülük tartışmasına son verdiğini ve Türkçülük fikrine döndüklerini yazmak-
tadır. Akçura tarafından desteklenen bu gelişme, radikal Türkçü göçmenlerin
yüzlerini giderek daha fazla çevirdikleri siyasi ve kültürel Pantürkçülük akımı-
nın bundan sonra izleyeceği yön konusunda önemli bir adım olmuştur.
130
Ber-
kes, devrim içindeki Rusya’ya seyahat edip geri dönen Akçura’nın, dönüşünde,
Turancılığın da emperyalizmden başka birşey olmadığını iddia ettiğini ve o dö-
nemde bunun ciddi bir iddia olduğunu yazmaktadır.
131
Yukarıda tartışıldığı gibi, Pantürkizm Turancılığa, Turancılık da ırkçılığa
indirgenemez zira her iki ideoloji içinde de bir yandan kültürel (medeniyet, dil,
kültür benzerliği), diğer yandan siyasi (tarih, toprak/ana vatan, ortak soy) un-
surlar barındıran farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Kültürel ve siyasi vurgunun
örtüştüğü, böylece ırkçılık boyutunun öne çıktığı durumlar ancak belli zaman
aralıklarına ve belli kişilerin görüşlerine indirgenebilir. Genel olarak Türkçülük
tüm bu ideolojilerin ortak adı olarak kabul edilebilir ve tartışıldığı coğrafya ya
da zaman dilimine göre tanımlanması gerekir. Erken Cumhuriyet döneminde,
özellikle 1931’den sonra canlanan Pantürkist akım ırkçı boyutun öne çıktığı bir
ideolojidir.
Cumhuriyetin ilk 20 yılı içinde farklı Pantürkçü gruplar oluşmuştur. Lan-
dau, birbiri ile rekabet halinde olan beş grup belirlemektedir. Bunların ilki
senelerce Pantürkçülük için mücadele etmiş olan Ahmet Zeki Velidi Togan
(
1890-1970
) grubudur. İkinci grup kendilerini ırkçı, Pantürkçü ve Turancı ola-
rak tanımlayan Hüseyin Nihal Atsız (1905-1975) grubudur. Üçüncü grup Dr.
Rıza Nur’un (1879-1946) başını çektiği, dördüncü grup ise kendini Bozkurtçu
129 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstanbul 1978, s. 405.
130 Zenkovsky, a.g.e., s. 112-116.
131 Niyazi Berkes, Felsefe ve Toplumbilim Yazıları, İstanbul, Birinci basım 1931, 1985, s. 216;
François Georgeon, “Yusuf Akçura”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Milliyetçilik,
Derleyen Tanıl Bora, Cilt 4, İletişim Yayınları, İstanbul 2002, s. 512.
135
ZİYA GÖKALP: TURANCILIKTAN TÜRKÇÜLÜĞE
Sayı: 84
olarak tanımlayan Reha Oğuz Türkkan (1920-2010) grubudur. Dördüncü grup,
“gerçek Türkün” kim olduğu konusunda Atsız grubu ile çatışma hâlindeydi. Son
olarak, Gökalp çizgisini takip eden, ırkçılığı reddederek kültürel Pantürkçülü-
ğü savunan Orhan Seyfi Orhon (1890-1972) ve Yusuf Ziya Ortaç (1895-1967)
grubu bulunmaktaydı.
132
Irçılık konusunda en etkili isim Nihal Atsız’dır. Atsız’a
göre, Türkler için ulus her şeyden önce bir kan meselesidir ve kendini Türk
olarak tanımlayacak olan herkes her şeyden önce Türk neslinden (Türk ırkı an-
lamında) olmalıdır.
133
Yine Atsız’a göre, Türk ulusuna aidiyetin üç koşulu vardır:
kanın, dilin ve dileğin Türk olması. Bu üç koşul bir araya geldiğinde “ülkücü bir
ulus” oluşur ve sayıca az olsa bile bu ulus dünyanın en güçlü ulusudur.
134
Irkçılık
üzerine temellenmiş bu görüş irredantist olarak nitelendirilen Turancılığın en
belirgin örneğidir.
Turancılığın bir diğer temsilcisi olan Reha Oğuz Türkkan için de ırk önem-
lidir, fakat Nihal Atsız’a göre, ırk ve kan vurgusu daha az katıdır. Türkkan için
ırk ve kan kadar Türk dilini konuşmak ve Türk harsını taşımak da önemlidir.
Bu çerçevede Dış Türkler ve Anadoluculuk tartışması önem kazanmaktadır.
Türkkan, Atsız’a kıyasla Anadoluculuğa daha sıcak bakmaktadır. Ayrıca Türki-
ye olmadan Türk birliğinin gerçekleşemeyeceğini düşündüğünden, emperyalist
devletlere karşı Türkiye’nin önemini ve gücünü vurgulamaktadır.
135
Bir diğer
önemli isim Rıza Nur’dur. Nur, milliyeti sadece bir ırk ve kan meselesi olarak
görmektedir. Ona göre, milliyet asla bir kültür meselesi değildir; dil, zihniyet ve
edebiyat gibi kültür unsurları milliyetin ikincil unsurlarıdır. Nur’a göre, uygula-
nabilir tek milliyetçilik ırkçılıktır ve bu nedenle, irredantizm Türk milliyetçili-
ğinin etkin bir etmenidir. Nur, Anadoluculuğa sıcak bakmakla birlikte milliyet-
çiliğin etkisini zayıflatacağını düşünmektedir.
136
Rıza Nur, Turan kavramının
içeriğini Turan halklarının yaşadığı ülkeleri kapsayacak şekilde genişletmiştir.
“Büyük Turan” adını verdiği bu ülkenin sınırları, Türkçülerin hemen hiçbir
132 Jacob M. Landau, Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, Hurst & Company,
London, Birinci baskı 1981, 1995, s. 94-97.
133 Kılıç, a.g.m., s. 135.
134 Kılıç, a.g.m., s. 135.
135 Kılıç, a.g.m., s. 136-137; Önen, a.g.e., s. 269.
136 Kılıç, a.g.m., s. 137-138; Önen, a.g.e., s. 294.
136
CEYLAN TOKLUOĞLU
Kasım - 2012
dönemde benimsemedikleri Bulgarları, Finlileri, Macarları ve Estleri de Türk
halkları olarak tanımlayacak şekilde genişlemiştir.
137
1930 ve 1940’lı yıllarda doruğa çıkan Pantürkçü hareket hükümetin resmî
milliyetçilik anlayışı ile uyuşmayan, hatta onunla rekabet eden bir hareketti. Bu,
ırkçılığa karşı olan Gökalp’in geliştirdiği kültürel Pantürkçülükten geri adım
atmaktı. 1930’lardaki ırkçı Nazi teorilerinin Pantürkçülüğü etkilemiş olması
mümkündür; fakat Pantürkçü yazarlar faşizm etkisini reddederek, Türk ırkçı-
lığının “yerel bir icat” olduğunu savunmuşlardır. Onlara göre, kan bağı Türk
ırkını birleştiren en önemli bağdır ve diğer tüm bağlardan üstündür. Bu nok-
tada, 1943 yılında, savaşın Almanların aleyhine dönmesiyle ve hükümetin ta-
rafsızlığını göstermesi için dışarıdan baskı yapılmasıyla hükümet, Mayıs 1944
tarihinde, Pantürkçü harekete karşı tavır almıştır. Turancılar önce tutuklanmış,
Ekim 1945 tarihinde ise serbest bırakılmışlardır.
138
Rusya’daki Müslüman halkların uluslaşma akımlarının Osmanlı Türki-
ye’sinde “ırkçılık” olarak tanımlanması ve bu akımın Ziya Gökalp’e atfedilen
“Turan ütopyasına” dönüşmesi Berkes’e göre, Ziya Gökalp açısından talihsiz bir
durumdur.
139
Berkes, Gökalp’in fikirlerinin dayanağının ırk ya da halk, hatta
ulus bile olmadığını, “devlet” olduğunu yazmaktadır.
140
1930 ve 1940’lı yılların
Pantürkçü akımı Türklerle, Osmanlılar, Azerbaycanlılar, Kırım Tatarları, Türk-
menler, Kırgızlar ve Özbekler arasında ırksal farklılıklar olduğunu kabul eden ve
ırkın milliyet tanımında belirleyici olmadığı konusunda ısrarcı olan Gökalp’in
fikirlerinden bir sapmaydı.
137 Önen, a.g.e., s. 191.
138 Landau, a.g.e., s. 93-94; Jacob M. Landau, Exploring Ottoman and Turkish History, Hurst
& Company, London 2004, s. 49; Kılıç, a.g.m., s. 134; Heyd, a.g.e., s. 130.
139 Berkes, a.g.e., s. 210-211.
140 Berkes, a.g.e., s. 211.
137
ZİYA GÖKALP: TURANCILIKTAN TÜRKÇÜLÜĞE
Sayı: 84
SONUÇ
Gökalp’in Türkçülük, İslam ve muasırlaşma (medeniyet) sorunu etrafında
geliştirdiği çözümlemeler günümüzde süregelen tartışmaların tarihsel arkapla-
nına ışık tutar niteliktedir. Gökalp’in fikirleri Turancılıktan Türkçülüğe evril-
diğinde, ortak dil, din, kültür, geçmiş ve gelecek temaları öne çıkmış, dilde ve
dinde birlik esasına dayanan ulusal kültür kavramı ise geliştirdiği Türkçülük
anlayışının merkezine taşınmıştır. Gökalp, o dönemde etkili olan Pantürkçülük
(Turan), (Pan)Osmanlıcılık (imparatorluk) ve Panislamcılık (ümmet) ideoloji-
lerini bu anlayış çerçevesinde reddetmektedir. Sözü geçen ideolojiler geniş kap-
samlıdır ve ona göre, zamanın gerçeklerine uymamaktadır. Aynı zamanda bu üç
ideolojinin sınırlarının ve birleştirici öğelerinin net olmaması, vatan kavramı-
nın gelişmesini engelleyen bir eksiklik olarak değerlendirilmiştir. Gökalp’e göre
Türkiye’nin ulusal kültürüne sahip çıkarak Batı medeniyeti içinde yer alması
mümkündür.
1920’lerde Batı merkezli dünya görüşüne alternatif olarak geliştiği düşü-
nülen Pantürkçülük ve Turancılık tartışmaları Sovyetler Birliği’nin dağılma-
sından sonra farklı bir eksende tekrar gündeme gelmiştir. Yine 1920’lerde ilk
defa Rusya göçmenleri tarafından dile getirilen, 1930’ların sonlarında unutulan;
fakat Sovyetler Birliği’nin son on yıllık döneminde Lev Gumilev
141
tarafından
yeniden canlandırılan Avrasyacılık akımı, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından
sonra, eski Sovyetler Birliği’ni oluşturan ülkelerin aydınları tarafından yeni bir
jeopolitik söyleme dönüştürülmüştür.
142
Yeni bir siyasi hareket olarak değerlen-
dirilen Avrasyacılık, Türkiye’de “Kemalist Avrasyacılık” olarak adlandırılmak-
tadır. Her ne kadar Türkiye’nin resmî dış politikası statüsünde olmasa da Türk
iş dünyasında giderek daha çok yandaş bulmuştur.
143
Sovyetler Birliği’nin dağılması ile Türkiye Türkleri ve Sovyetler Birliği son-
rasında kurulan Cumhuriyetler arasında ekonomik ve kültürel iş birliği temelin-
141 Bu konuda detaylı bir tartışma için bk. Leyla Tağızade, “20. Yüzyılda Rusya Ehnogenez Te-
orileri”, Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler, Ankara Universitesi Dil,
Tarih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları, Sayı 396, 8-10 Mayıs 2002, s. 322-32; Leyla Tağızade,
“Avrasyacılık ve Lev Gumilev”, Derleyen Ümit Özdağ vd., 21. Yüzyılda Türk Dünyası Jeo-
politiği Muzaffer Özdag’a Armağan,
Cilt I, ASAM Yayınları, Ankara 2003, s. 149-66.
142 Emel Akçalı vd., “Kemalist Eurasianism: An Emerging Geopolitical Discourse in Turkey,
Geopolitics
, Cilt 14, Sayı 3, 2009, s. 557.
143 Akçalı vd, a.g.e., s. 563.
138
CEYLAN TOKLUOĞLU
Kasım - 2012
de doğrudan temaslar kurulmuştur. Bu gelişme Avrasyacılığın yeniden gündeme
gelmesi olarak değerlendirilse de, Pantürkçülüğün yeniden canlanması olarak
yorumlayanlar da bulunmaktadır. Azerbaycan’da ve Tatarlar arasında bu eğilim
Türkiye’de olduğundan daha kuvvetlidir. Büyük Türk Dünyası fikri etrafında
Türk kökenli tüm grupların siyasi, kültürel ve ekonomik birliğini savunan geniş
ve etkili çevreler bulunmaktadır. Yeniden biçimlenmekte olan Türklük üst kim-
liği, Ziya Gökalp’in zamanında savunduklarını doğrular niteliktedir. Dış Türk-
lerle etkileşim hâlinde olan Gökalp, ümmet topluluğunun birleştirici, manevî
bağı olan din yerine (ortak) Türk kültürü değerlerini koyarak, ümmet topluluğu
algısından Turan topluluğu algısına (sosyo-kültürel birlik anlamında) geçişi sağ-
lamıştır. Bugün, esas ilişki boyutunu enerji oluştursa bile, ticari, ekonomik ve
askerî iş birliği olarak ifade bulan ve bölgedeki güçlü aktörlere karşı bir kalkan
olarak kullanılan Büyük Türk Dünyası ideali, Turan fikrinin ortaya çıktığı dö-
nemin koşullarında geliştirilmeye çalışılan pragmatik çözüm arayışlarına da ışık
tutmaktadır.
139
ZİYA GÖKALP: TURANCILIKTAN TÜRKÇÜLÜĞE
Sayı: 84
KAYNAKÇA
AKÇALI, Emel, PERİNÇEK, Mehmet, “Kemalist Eurasianism: An Emer-
ging Geopolitical Discourse in Turkey, Geopolitics, Cilt 14, Sayı 3, 2009, s.
550-569.
ALTSTADT, Audrey L., “Azerbaijani Turks’ Response to Russian Conqu-
est”, Studies in Comparative Communism, Cilt 19, Sayı 3-4, 1986, s. 267-286.
ASTOURİAN, Stephan H., “In Search of Their Forefathers: National Iden-
tity and the Historiography and Politics of Armenian and Azerbaijani Ethnoge-
neses”, Derleyen D. V. Schwartz ve R. Panossian, Nationalism and History:
The Politics of Nation-Building in Post-Soviet Armenia, Azerbaijan and
Georgia
, University of Toronto, Center for Russian and East European Studies,
Toronto 1994.
BALAYEV, Aydın, “Sosyo-Politik Örgütlenme (1988-1997)”, Derleyen
Büşra Ersanlı ve Hüsamettin Mehmedov, Sözün, Sazın, Ateşin Ülkesi: Azer-
baycan
, Da Yayınları, İstanbul 2004, s. 87-95.
BAYAT, Ali Haydar, Hüseyinzâde Ali Bey, Atatürk Kültür Merkezi Baş-
kanlığı Yayını, Ankara 1998.
BERKES, Niyazi, Turkish Nationalism and Western Civilization: Se-
lected Essays of Ziya Gökalp
, Columbia University Press, New York 1959.
BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Doğu-Batı Yayınları, İstan-
bul 1978.
BERKES, Niyazi, Felsefe ve Toplumbilim Yazıları, Adam Yayınları, İs-
tanbul 1931/1985.
ÇAĞLA, Cengiz, “The Liberal and Socialist Influences on Azerbaijani Na-
tionalism at the Beginning of the 20
th
Century”, Central Asian Survey, Cilt 21,
Sayı 1, 2002, s. 107-122.
DEMİRKAN, Tarık, Macar Turancıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları 99,
İstanbul 2000.
DENİZ, Faruk “İmparatorluktan Ulus Devlete Geçişte Akçura, Gökalp ve
Mustafa Kemal’in Yeni Siyaset Arayışları”, DÎVÂN İlmi Araştırmalar, Sayı 21,
2006/2, s. 35-62.
ERİŞİRGİL, M. Emin, Bir Fikir Adamının Romanı: Ziya Gökalp, İnki-
lap Kitabevi, İstanbul, Birinci baskı 1951, 1984.
140
CEYLAN TOKLUOĞLU
Kasım - 2012
GARAŞOVA, Sevil , “XX. Yüzyıl Azerbaycan Fikir Tarihinde Ali Bey
Hüseyinzâde’nin Yeri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi,
Sayı 16, Güz 2004, s. 297-314.
GEORGEON, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri Yusuf Akçura
(1876-1935)
, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1986.
GEORGEON, François, “Yusuf Akçura”, Modern Türkiye’de Siyasi Dü-
şünce,
Milliyetçilik, Cilt 4, Derleyen Tanıl Bora, İletişim Yayınları, İstanbul
2002, s. 505-514.
GÖKALP, Ziya, Türkçülüğün Esasları,Varlık Yayınları, İstanbul, Birinci
basım 1923, 1973.
GÖKALP, Ziya, Makaleler VII: Küçük Mecmua’daki Yazılar, Hazırla-
yan Dr. M. Abdülhalûk Çay, Kültür Bakanlığı Yayınları, Sayı 387, Ziya Gökalp
Dizisi 17, Ankara 1982.
GÖKALP, Ziya, Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muâsırlaşmak, Hazırlayan
Kemal Bek, Bordo-Siyah, Türk Klasikleri-İnceleme, İstanbul 2005.
HANİOĞLU, Şükrü M., “II. Meşrutiyet Dönemi ‘Garbcılığı’nın Kavram-
sallaştırılmasındaki Üç Temel Sorun Üzerine Not”, Doğu Batı, Sayı 31, 2005,
s. 55-64.
HEYD, Uriel, Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Te-
achings of Ziya Gökalp
(Türk Milliyetçiliğinin Kaynakları: Ziya Gökalp’in
Hayatı ve Ögretileri), Lusac and Company Ltd., London 1950.
HOSTLER, Charles Warren, Turkism and the Soviets, George Allen &
Union Ltd., London 1957.
İNALCIK, Halil, “Ziya Gökalp: Yüzyıla Damgasını Vuran Düşünür”,
Doğu Batı
, Cilt 3, Sayı 12, Ağustos-Eylül-Ekim 2000, s. 9-33.
KARAKAŞ, Mehmet, “Ziya Gökalp’e Yeniden Bakmak: Literatür ve Yeni-
den Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Sayı 11 (Türk
Sosyoloji Tarihi), 2008, s. 435-476.
KILIÇ, Murat, “Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Milliyetçiliğinin Tipo-
lojisi”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 16, Aralık
2007, s. 113-140.
KIRIMLI, Hakan, “İsmail Bey Gaspıralı, Türklük ve İslam”, Dogu Batı,
Yıl 8, Sayı 31, Şubat-Mart-Nisan 2005, s. 147-176.
141
ZİYA GÖKALP: TURANCILIKTAN TÜRKÇÜLÜĞE
Sayı: 84
KİRMACİ, A. Nebahaddin, “Nationalism-Racism-Turanism in Turkey”,
Political and Social Thought in the Comtemporary Middle East
, Derleyen
Kemal Karpat, Palll Mall Press, London 1968, s. 361-365.
LANDAU, Jacob M., Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation,
Hurst & Company, London, Birinci baskı 1981, 1995.
LANDAU, Jacob M., Exploring Ottoman and Turkish History, Hurst &
Company, London 2004.
LEWİS, Bernard, “History-writing and National Revival in Turkey”,
Middle Eastern Affairs
, June-July 1953, s. 218-227.
MARDİN, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1985-1908, Toplu Eserle-
ri: 1, İletişim Yayınları, İstanbul 1983.
ÖNEN, Nizam, “İki Turan: Macaristan ve Türkiye’de Turancılık”, İle-
tişim Yayınları, İstanbul 2005.
PARLA, Taha, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İle-
tişim Yayınları, İstanbul 1989.
SEZER, Baykan, “Ziya Gökalp Üzerine İki Değerlendirme”, İstanbul Üni-
versitesi Basın Yayın Yüksek Okulu Yıllığı 1
, İstanbul 1988, s. 226-240.
SWİETOCHOWSKİ, Tadeusz, Russian Azerbaijan 1905-1920: The
Shaping of National Identity in a Muslim Community
, Cambridge Univer-
sity Press, Cambridge 1985.
SWİETOCHOWSKİ, Tadeusz, “National Consciousness and Political
Orientations in Azerbaijan, 1905-1920”, Derleyen Ronald Grigor Suny, Trans-
caucasia, Nationalism, and Social Change: Essays in the History of Arme-
nia, Azerbaijan, and Georgia
, The University of Michigan Press, Ann Arbor
1996, s. 209-238.
TAĞIZADE, Leyla, “20. Yüzyılda Rusya Ehnogenez Teorileri”, Çağdaş
Türklük Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler, Ankara Universitesi Dil, Ta-
rih ve Coğrafya Fakültesi Yayınları
, Sayı 396, 8-10 Mayıs 2002, s. 322-332.
TAĞIZADE, Leyla, “Avrasyacılık ve Lev Gumilev”, Derleyen Ümit Özdağ,
Yaşar Kalafat ve Mehmet Seyfettin Erol, 21. Yüzyılda Türk Dünyası Jeopo-
litiği, Muzaffer Özdag’a Armağan
, Cilt I, ASAM Yayınları, Ankara 2003, s.
149-166.
142
CEYLAN TOKLUOĞLU
Kasım - 2012
THOMAS, Lewis V., “Nationalism in Turkey”, Nationalism in the Midd-
le East, Sixth Annual Conference on Middle East
, The Middle East Institute,
March 21-22, Washington D.C., 1952.
“Türkoloji Çalışmalarına Toplu Bir Bakış ve Ödevlerimiz”, Türk Dili
Araştırmaları Yıllığı
, Belleten, Yazı Kurulu, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
Ankara, 1960, s. 1-21.
VAKKASOĞLU, Ziya, Tarih Aynasında Ziya Gökalp, Cihan Yayınları,
Sayı 68, İstanbul 1984.
ZENKOVSKY, Serge A., Pan-Turkism and Islam in Russia, Harvard
University Press, Cambridge, Massachusetts 1960.
Dostları ilə paylaş: |