Ziya gökalp: turanciliktan tüRKÇÜLÜĞE Özet

 

110

CEYLAN TOKLUOĞLU

Kasım - 2012

karşılık doğmuştur. Türkler ve Macarlar Birinci Dünya Savaşı’na girdiklerinde 

Panturancılık belirtileri zayıflamış ve geriye bu hareketin sadece Türkçü boyutu 

kalmıştır.

21

 Lewis ise Türkçülüğün Rusya Türkleri tarafından siyasi bir güce 

dönüştürüldüğünü söylemektedir.

22

Bu noktada

 

Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’ndaki Turancı hareketin 

Türk milliyetçiliğinin gelişmesinde oynadığı rolü belirtmek gerekmektedir.

23

 

Turancılık, Slav tehdidine karşı Macaristan’da 1913 yılından 1970 yılına kadar 

düzenli olarak çıkan Turan isimli dergide rağbet görmüştür.

24

 Macar hükümeti 

tarafından desteklenen

 

bu

 

dergi, kendilerini Turan ırkının üyeleri olarak gören 

Macarlar tarafından çıkarılmaktaydı. Bunların bazıları, 20. yüzyılın başında 

kurulmuş olan Turan Cemiyeti’nin üyesiydiler. Turan Cemiyeti ve bu cemiye-

tin yayınları Macarların “düşman” olarak algıladıkları çevreleri karşısında duy-

dukları yalnızlığı ve müttefik arayışlarını ifade etmekteydi. “Sovyetlerin elinden 

çekenlerin” hepsi birbirlerini doğal müttefik olarak görmekteydiler. Bunların 

arasında Dış Türkler en önde gelenlerdi.

25

 

Aşağıda öncelikle Dış Türklerin Ziya Gökalp’in erken dönemlerde yazdık-

larının üzerindeki etkisi tartışılacaktır. Bunu takip eden bölümde ise Gökalp’in 

Turancılıktan koparak Türkçülüğe yönelişi tartışılacaktır. Gökalp’in fikirleri 

zaman içinde radikal değişiklikler göstermiştir. Bu, Turancılık ve Türkçülük 

konusunda yazdıkları için de geçerlidir, fakat Gökalp, milliyetçilik ideolojisini 

şekillendirdiği süre içinde her zaman ırk ve biyolojik özelliklere mesafeli dur-

21 Hostler, 

a.g.e.,

 s. 199-200.

22  Bernard Lewis, “History-writing and National Revival in Turkey”, Middle Eastern Studies, 

June-July 1953, s. 222.

23  Bu konuda bilgi için bk. Tarık Demirkan, Macar Turancıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları 99, 

İstanbul 2000, s. 36-57; Nizam Önen, İki Turan: Macaristan ve Türkiye’de Turancılık, 

İletişim Yayınları, İstanbul 2005, s. 107-118, 141-178; Hostler, a.g.e., s. 199-200. Landau’ya 

göre, Turan ve Pantürkçülük kavramlarının rağbet görmesinden sorumlu olan isim Yahudi-

Macar gezgin Arminius (Hermann) Vambery’dir.

 

 Landau, bazı Jön Türk liderleriyle yakın 

ilişkisi olan Vambery’nin, sözü geçen liderlerin Pantürkçülük prensiplerini benimsemesinde 

etkili olmuş olabileceğini yazmaktadır. Bk. Jacob M. Landau, Pan-Turkism: From Irreden-

tism to Cooperation

, Hurst & Company, London, Birinci baskı 1981, 1995, s. 2. Ayrıca bk. 

Lewis, a.g.m., s. 221.

24 Landau, 

a.g.e.,

 s. 1.

25 Landau, 

a.g.e.,

 s. 80-81; Demirkan, a.g.e., s. 32.

---

111

ZİYA GÖKALP: TURANCILIKTAN TÜRKÇÜLÜĞE

Sayı: 84

muştur.

26

 Zenkovsky, Gökalp’in Turancılar arasında önde gelen isimlerden biri 

olmasına rağmen siyasi projelerinde arkadaşlarından daha temkinli davrandığı-

nı belirtmektedir.

27

 

TATAR VE AZERBAYCAN TÜRKÇÜLÜĞÜNÜN ETKİLERİ

Pantürkçülük, Hristiyanlaştırma ve Ruslaştırma politikalarına ya da genel 

olarak Panslavizme karşı geliştirilmiş bir ideoloji olarak bilinmektedir. Bu ide-

olojinin temelinde “ortak köken” kavramı etrafında bütün dünya Türklerinin 

dış tehditlere karşı ittifakı fikri yatmaktadır. Landau, Pantürkçülüğü bir “icat” 

olarak tanımlamakta ve bu nedenle, eğitimsiz kesimlerin kavramakta zorluk 

çektiğini yazmaktadır.

28

 Oysa Zenkovsky’ye göre, Rusya Türklerinin Rus ta-

rihinde rol oynamalarının üç nedeni vardır. Bunların ilki Çarlık Rusyasından 

beri Rusya Türklerinin sayılarının oldukça yüksek olmasıdır. Rusya Türkleri 

Sovyetler Birliği’nin toplam nüfusunun yüzde 10-11’ini oluşturmaktaydı. İkinci 

olarak Türklerin Rusya coğrafyasının en önemli bölge ve şehirlerine dağılmış 

olarak yaşamalarıydı. Son olarak 1.500 yıl boyunca Türkler ve Slavların (Ruslar) 

bir arada yaşamalarından dolayı birbirleriyle karışmış olmaları ve bu nedenle, 

birbirleri üzerinde kalıcı etkiler bırakmış olmalarıydı.

29

Landau, Pantürkçülük kavramının orijinal olduğunu, fakat çoğu taktik ve 

hatta bazı terimlerin Panslavizmden ödünç alındığını da belirtmektedir. Bu ne-

denle, Pantürkçülük hareketinde başı çekenlerin neden en uzun süre Rus idaresi 

altında kalan Tatarlar olduğunu anlaşılır bulmaktadır.

30

 Zenkovsky de, Rus or-

dusunda ve yönetiminde görev yapmış ve yeni Rus devletinin oluşmasına destek 

olmuş Tatarların ekonomik becerileri ve Ruslar hakkındaki bilgileri sayesinde 

Rusya Türkleri arasında 1917 yılına kadar lider konumunda olduklarını söyle-

mektedir.

31

 Aşağıda tartışılacağı gibi, Tatarlar, Türklerin kuracağı ittifağın ilk 

adımı olan kültürel yakınlaşmayı sağlamak amacıyla çok düşük seviyelerde olan 

26  Gökalp’in Türkçülük ve milliyetçilik anlayışı bu yazıyı tamamlayan başka bir çalışmada ele 

alınmıştır.

27 Zenkovsky, 

a.g.e., 

s. 11.

28 Landau, 

a.g.e.

, s. 8.

29 Zenkovsky, 

a.g.e.,

 s. 11.

30 Landau, a.g.e., s. 8-9.

31 Zenkovsky, 

a.g.e.,

 s. 13.

---