Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
bilər. Nəhayət, mədəniyyətdən heç bir payı olmayan, ancaq milli kültürləri son dərəcə güclü olan ərəblər meydana çıxaraq həm Sa sanilərə, həm də Romalılara qalib gəldilər. Ancaq çox keçmədən ərəb milləti də mədəniləşməyə başladığından milli kültürünü itirə rək siyasi hakimiyyəti Türkistandan yeni gəlmiş olan törəli112 Səlc- uq türklərinə verdilər. Törə - türklərin milli kültüründon başqa bir şey deyildi. Türklərin indiyə qədər bağımsız - müstəqil qalması, Çanaqqaladan113 ingilislərlə fransızları qovması və müvəqqəti barı şıqdan (mütarəkədən)114 sonra, ingilis silahları vo pulu ilə təchiz edilmiş yunanlarla erməniləri yenərək,115 mənəvi cəhətdən də ingi lisləri yenməsi, büsbütün bu milli kültürün gücü sayəsindodir. Milli kültür ilə mədəniyyət arasındakı bu ilişkilor (əlaqələr) anlaşıldıqdan sonra artıq Türkçülüyün nə demək olduğunu və bu ölkədə nə kimi vəzifələri yerinə yetirməli olduğunu təyin edə bilə rik. Osmanlı mədəniyyəti iki səbəbə görə yıxılmağa mohkumdu: Birincisi, Osmanlı imperatorluğunun bütün imperatorluq kimi ke çici - müvəqqəti topluluqlardan (camiadan)116 ibarət olması idi. Əbədi həyata malik olanlar isə müvəqqəti topluluqlar (zümrələr, camialar) deyil, toplumlardır (cəmiyyətlərdir). Toplumlara gəldik də, bunlar yalnız millətlərdir. Məhkum millətlər milli mənliklərini imperatorluq kosmopolit idarəsi altında ancaq bir müddət üçün unuda bilərdilər. Bir gün, hökmən millətlərdən ibarət olan gerçək toplumlar uyruqluq-tobəəlik yuxusundan oyanacaq, kültür baxı mından - istiqlallarını və siyasi hakimiyyətlərini istəyəcəkdilər. Avropada beş yüzildan bəri bu iş-hərəkat davam edirdi. Bundan dolayı, bu hərəkatdan uzaq qalmış olan Avstriya, Rusiya vo Os manlı impcratorluqları da öncəki bənzərləri - sələfləri kimi yıxıl maqdan qurtula bilməyəcəkdilər. İkinci səbəb Qərb mədəniyyəti nin yüksəldikcə Şərq mədəniyyətini büsbütün ortadan qaldırmaq özəlliyini daşımasıdır. Rusiyada vo Balkan millətlərində Qərb mə dəniyyəti Şərq mədəniyyətinin yerinə keçdiyi kimi, Osmanlı impe- ratorluğunda da eyni durum baş verəcəkdi. Şərq mədəniyyəti bəzi lərinin zənn etdiyi kimi gerçəkdən yalnız İslam mədəniyyəti deyil di. Qaynağı baxımından Şərqi Roma mədəniyyətinə bağlıdır. Necə ki, qərb mədəniyyəti do xristian mədəniyyəti deyil, qərbi Roma mədəniyyətinin bir davamından ibarətdir. Osmanlılar Şərqi Roma mədəniyyətini doğrudan doğruya - (bilavasitə) Bizansdan almadı lar: özlərindən öncə müsəlman ərəblər ilə farslar bu mədəniyyəti almış olduqlarından, osmanlılar onu bu dindaş millətlərdən aldı lar. Buna görədir ki, bəzi mütəfəkkirlər bu mədəniyyəti tslam mə dəniyyəti zənn etdilər. Yuxarıdakı mədəniyyətimiz adlı bölümdə 52 Şərq mədəniyyətinin Şərqi Roma mədəniyyəti olduğunu tarixi də lillər ilə sübut etməyə çalışdım. Bu barədə dəlillər o qədər çoxdur ki, onlar bir-iki məqalədə deyil, bir neçə cildlik kitabda ancaq to plana bilər.I16a Qərb mədəniyyətinin hər yerdə Şərq mədəniyyətinin yerinə keçməsi təbii bir qanun olunca, Türkiyədə də yerinə keçmə hadisə sinin meydana çıxması zəruri deməkdi: O halda Şərq mədəniyyəti çevrəsində olan Osmanlı mədəniyyəti istər-istəməz ortadan qal xacaq, onun yerinə bir yandan İslam dini ilə birlikdə türk küllürü, digər yandan da Qərb mədəniyyəti keçəcəkdi. Bax, Türkçülüyün vəzifəsi bir yandan yalnız xalq içində qalmış türk kültürünü arayıb tapmaq, digər yandan Qərb mədəniyyətini tam və canlı bir surətdə alaraq milli küllürə aşılamaqdır. Tənzimalçılar Osmanlı mədəniyyətini Qərb ınədəniyyotiylo uzlaşdırmağa çalışmışdılar. Halbuki, iki zidd mədəniyyət yan-yana yaşaya bilməzlər, sistemləri bir-birinə əks olduğu üçün, ikisi də bir-birini pozmağa səbəb olar. Məsələ, Qərb musiqi texnikası ilə Şərqin musiqi texnikası bir-biriylə uzlaşa bilməz. Qərbin təcrübi məntiqi ilə Şərqin sxolastik məntiqi bir-biriylə barışammaz.Bir millət ya şərqli olur, ya da qərbli. İki dinli bir insan olmadığı kimi, iki mədəniyyətli bir millət də olammaz. Tənzimalçılar bunu bilmə dikləri üçün ortaya aldıqları yeniliklərdə başarı (müvəffəqiyyət) qazana bilmədilər. Türkçülərə gəldikdə, onlar kökü Bizanslı olan Şərq mədə niyyətini büsbütün tərk edərək Qərb mədəniyyətini bütünü ilə qə bul etmək istədiklərindən təşəbbüslərindən başarılı - (müvəffə qiyyətli) olacaqlar. Türkçülər tamamilə türk və müsəlman qalmaq şərli ilə Qərb mədəniyyətinə tam vo qəti bir surətdə girmək istəyən lərdir. Ancaq Qərb mədəniyyətinə girməkdən öncə, milli küllürütnüzü arayıb taparaq meydana çıxarmağımız lazım gəlir. 5. XALQA DOĞRU Türkçülüyün ilk əsaslarından biri də «Xalqa doğru» prinsi pidir. Vaxtilo bu prinsipi tətbiq etmək üçün İstanbulda «Xalqa doğru» adıyla bir dərgi çıxarırdıq. Sonıalar tzmirdə də eyni adla bir dərgi nəşr edildi. «Xalqa doğru getmək» nə deməkdir? Xalqa doğru getməli olanlar kimlərdir? Bir millətin aydınlarına - (ziyalılarına), düşünürlərinə (mütəfəkkirlərinə) o millətin seçkin (seçilmiş, ta- 53 ninmiş) adamları adı verilir. Seçkinlər yüksok bir təhsil və tərbiyə görmüş olmaqla xalqdan ayrılmış şəxslərdir. Bax, xalqa doğru getməsi lazım gələnlər bunlardır. Seçkinlər (seçilmiş adamlar) nə üçün xalqa doğru gedəcəklər? Bu suala bəziləri belə cavab verir: «Seçkinlər xalqa kültür aparmaq üçün getməlidirlər». Halbuki, keçən bölümdə göstərdiyimiz kimi, ölkəmizdə milli kültür deyilən şey yalnız xalqda vardır. Seçkinlər isə hələlik milli kültürdən yoxsundurlar - (məhrumdurlar). Elə isə, milli kültürdən məhrum olan seçkinlər milli kültürün canlı bir mu zeyi olan xalqa nə şəkildə kültür apara biləcəklər? Məsələni həll edə bilmək üçün öncə bu suallara cavab verək: Seçkinlər nəyə ma likdir? Xalqda nə vardır? Seçkinlər mədəniyyətə malikdir. Xalqda isə kültür vardır. Belə olduqda, seçkinlərin xalqa doğru getməsi bu iki məqsəd üçün ola bilər: 1) Xalqdan milli kültür tərbiyəsi almaq üçün xalqa doğru getmək; 2) Xalqa mədəniyyət aparmaq üçün xalqa doğru getmək. Gerçəkdən də, seçkinlərin xalqa doğru getməsi üçün bu iki məqsəd üçündür. Seçkinlər milli kültürü yalnız xalqda tapa bilərlər, başqa bir yerdə tapa bilməzlər. Demək ki, xalqa doğru getmək milli kültürə doğru getmək mahiyyətindədir. Çünkü xalq milli kültürün canıl bir muzeyidir. Seçkinlərin uşaqkən aldıqları tərbiyədə milli kültür yoxdu. Ona görə ki, oxuduqları məktəblər xalq məktəbi deyildi, milli mək təb də deyildi. Bu səbəblə, millətimizin seçilən adamları (seçkinləri) millilikdən uzaqlaşıb milli kültürdən yoxsun (məhrum) olaraq ye tişdilər. İndi bu əksikliyi tamamlamaq istəyirlər. Nə etməlidirlər? Bir yandan xalqın içinə girmək, xalqla bərabər yaşamaq, xalqın işlətdiyi sözlərə, cümlələrə diqqət etmək. Söylədiyi atalar sözlərini, ənənəvi deyillərini117 eşitmək. Düşünüşündəki və duyuşundakı yöntomini - (üslubunu) qavramaq. Şerini, musiqisini dinləyərək oyunlarına tamaşa etmək. Din həyatının, əxlaq duyğularının içinə varmaq, Geyimindəki, evinin arxitckturasındakı, mebellərinin sa- dələyindoki gözəllikləri dada bilmək. Bundan başqa, xalqın nağıl larını, lətifələrini, mənqəbələrini, «təndirnamə»118 adı verilən əski törədən qalma inanışlarını öyrənmək. Xalq kitablarını oxumaq. «Qorqud Ata»dan başlayaraq aşıq kitablarını, Yunus Əmrədən başlayaraq təkkə ilahilərini, Nəsrəddin Xocadan başlayaraq xalq hazırcavablığını, uşaq çağlarımızda tamaşa etdiyimiz Qaragözlə Orta oyununu aramaq, tapmaq gərək. Cəngnamələr oxunan əski qəhvəxanaları, ramazan gecələrini, cümə arifanələrini,119 uşaqların hər il dörd gözlə gözlədikləri coşqun bayramlarını yenidən diril- 54 tmok, canlandırmaq gərək. Xalqın sənət əsərlərini toplayaraq milli muzeylər yaratmaq gərəkdir. Bax, türk millətinin seçkinləri ancaq uzun müddət xalqın bu milli kültür muzeyləri vo məktəbləri içində yaşadıqdan və ruhları tamamilə türk kültürü ilə dolduqdan sonra milliləşmək imkanına nail ola bilərlər. Rusların ən böyük şairi olan Puşkin bu şəkildə milliləşdiyi üçün gerçəkdən bir milli şair oldu. Dante, Pctrarka, Jan-Jak Russo, Höte, Şiller, D ’Annunsio kimi şairlər xalqdan aldıqları güc sayəsində sənət dahiləri oldular.120 Sosiologiya elmi də bizə göstərir ki, dahilik əslində xalqda- du-. Bir sənətkar ancaq xalqdakı bədii (estetik) zövqün göründüyü yer olduğuna görə dahi ola bilər. Bizdə dahi sənətkarların yetiş- məməsi sənətkarlarımızın estetik zövqlərini xalqın canlı muzeyin dən almadıqlarına görədir. Bizdə indiyə qədər xalqın incəsənətinə tbədiyyalına, estetikasına) kim qiymət verdi? Əski Osmanlı seç kinləri kəndliləri «eşşək türk» deyə təhqir edərdilər. Anadolu şə hərliləri də «əyalət adamı» («taşralı») deyimi - ilə ələ salmırdılar. Xalqa «avam»121 sözü ümumi ad kimi verilmişdi. İmtiyazlı adamlar yalnız sarayın qullarından ibarət Osmanlı seçkinləri idilər. Xalqa qiymət vermədikləri üçün, bugün bu əski seçkinlər sənətinin nə dili, nə vəzifələri, nə ədəbiyyatı, nə musiqisi, nə fəlsəfəsi, nə əxlaq quruluşu, nə siyasəti, nə iqtisadiyyatı, sözün qısası, heç bir şeyi qalmayıb. Türk milləti bütün bu şeylərə yenidən hər birinin əlifbasından başlamağa məcbur oldu. Bu millətin yaxın zamana qədər özünə məxsus bir adı belə yoxdu. Tənzimatçılar ona: «Sən yalnız Osmanlısan. Saqın, başqa millətlərə baxaraq sən də milli bir ad istəməl. Milli bir ad istədiyin anda Osmanlı impera- torluğunun yıxılmasına səbəb olarsan» demişdilər. Zavalı türk və tənimi itirərəm qorxusu ilə «Vallah, türk deyiləm. Osmanlılıqdan başqa heç bir ictimai topluluğa mənsub deyiləm» - deməyə məcbur edilmişdi. Boşoya122 bu sözü hər gün söyləyən millət vəkillərimiz vardı. Ancaq osmanlıçılar heç düşünmürdülər ki, hər nə etsələr də, bu yabançı millətlər Osmanlı topluluğundan camiadan ayrıl mağa çalışacaqdılar. Çünkü artıq yüzlərlə millətlərdən təşkil olu nan süni topluluqların - camialarm davam etməsi mümkün deyil di, Bundan sonra hər millət ayrı-ayrı dövlət olacaq, həmcins, sə mimi və təbii bir toplum həyatı yaşayacaqdı. Şübhəsiz, Avropanın qərbində beş yüz ildən bəri başlayan bu sosial gəlişmo hərəkatı (ictimai - təkamül hərəkatı) hökmən, qitənin şərqində də başlay- acqdı. Birinci dünya savaşında Rusiya, Avstriya və Osmanlı impe 55 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|