Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
1908-ci ildən sonra gəncliyə, aydınlara (ziyalılara) ən böyük ləsir edən fikir axımı Türkçülük idi. Türkçülük yarandığı vaxtdan romantik, elmi və ülküçü (idealist) kimi üç mərhələni yaşadı. Qərb türkoloqlarının, yəhudi türkoloqların, Rusiya və Türkiyədəki açıq gözlü türklərin çalışmaları türkçülüyün qaynaqla rını təşkil edir. Türkiyədə türkçülük axımının başlanması Rusiya dakı türklərin təsiri ilə bağlıdır. Bu türkçü ziyalıların sırasında isə İsmayıl bəy Qaspıralı (Krım), Əhməd bəy Ağaoğlu (Azərbaycan) və Əli bəy Hüseynzadə (Azərbaycan) on ön yerləri tuturlar. 1908-ci ildə Türkçülük axımının orqanı olan «Türk dəməyi» dərgisi nəşrə başladı. Bununla belə, Türkçülük Avropa torpaqlarının Türkiyə nin əlindən çıxmasından sonra diqqəti çəkdi. «Gənc qələmlər», «Yeni məcmuə», «Türk yurdu» kimi dərgilər Türkçülüyün yayıl masına, xalqa aşılanmasına çalışdılar. Osmanlıçılığa qarşı çıxan türkçülük daxili və xarici düşmən lər qarşısında yalqız qalmış türklərin qurtuluş yolunu işıqlandır maq üçün meydana çıxmışdı. Tripoliya (Trablis) və Balkan müha ribələrində (1911-1912 və 1912-1913) Türkiyənin başına gələn fəla kətlər də Türkçülük axınımı ön plana keçirdi. 2-ci Məşrutiyyətdən (1908) sonra Türkçülük dil, soy və tarix sahələrində sürətlə inkişaf etdi: türk dilinin, Türkiyənin sınırlarından kənarda yaşayan türk xalqlarının və Osmanlılardan öncəki türk tarixinin öyrənilməsində böyük coşğunluq yarandı. Türkçülüyün başında duran, ona elmlik verən böyük sosio loq, şair və publisist Ziya Göyalp idi. Ziya Göyalp bütün həyatını Türkçülüyün gerəkləşməsinə, türk millətinə aşılanmasına bağlamış, bütün xoşbəxtliyini türklərin yüksəlməsində görmüşdü. O, Türkçülüyə «türk millətini yüksəltmək deməkdir» - deyə tərif verdi. Türkçülüyün meydana gəlməsini həyal özü diktə elmişdi. Türk milləti özünü onu gözləyən təhlükədən qurtarmalı idi. Bunun üçün ona qurtarıcı bir axım, ülkü-məfkurə gərək idi. Türklərin keçmiş şöhrətini qaytarmaq istəyən türkçülər ara sında ilk öncə Turançılıq fikri çox geniş yayıldı. Turançılıq bütün türk xalqlarını bir dövlətdə toplamaq məqsədini güdürdü. Ziya Göyalpın 1911 -ci ildə «Gənc qələmlər» jurnalında (Səlanik) çıxan «Turan» şeiri Turançılıq ülküsünü parlaq şəkildə ifadə etdi: Vətən nə Türkiyədir türklərə, nə Türkistan, Vətən böyük və müəbbət bir ölkədir: Turan. 16 Türkiyədə imperatorluq düşüncəsi hələ güclü idi. Osmanlı- çıların «Osmanlı imperatorluğu» düşüncəsinə qarşı Ziya Göyalp «Turan imperatorluğu» düşüncəsini, İslam birlikçilərinin müsəl manların dövlət birliyi fikrinə qarşı «islam ümmətçiliyi» fikrini irəli sürdü. Ziya Göyalp öz düşüncələrini şeir və məqalələri ilə yayır, onları bu yolla türk xalqına aşılamağa çalışır, iroliçi-mütərəqqi düşünə bilən ziyalıları başına toplayırdı. 1912-ci ildən Türkçülük (Turançılıq) «İttihad və Tərəqqi» partiyasının siyasətində özünə möhkəm bir yer tutdu. Ancaq Turançılıq ülküsü o zaman daha çox xəyali bir səciyyə daşıyırdı. Zaman keçdikcə Ziya Göyalp öz düşüncəsində dəyişiklik edir. Türkçülər arasında artıq «Türkləşmək, İslamlaşmaq, Qərb- loşmək» fikirləri güclənməyə başlamışdı. Ziya Göyalp 1915-1917-ci illərdə bu üç düşüncəni birləşdirib yazılarında bunu əsaslandırdı. Bütün bu yazılarını 1918-ci ildə nəşr etdirdiyi «Türkləşmək, İslam laşmaq, Müasirləşmək» adlı kitabında topladı. Burada Ziya Göy alp Türkçülük ilə İslamçılıq və Müasirliyi uzlaşdırmağa çalışmışdı. Ümumiyyətlə, 1916-cı ildən Ziya Göyalp Turançılıq məsələsinə toxunmur. 1917-ci ildə nəşr etdirdiyi «Kavim» («Qövm») adlı şe rində «Türkiyə dövlətim, türklük millətim» - deyir. Beləliklə 1915- 1917-ci illərdə o, fəaliyyətinin yeni bir mərhələsinə - Türkçülük mərhələsinə girir. Ziya Göyalp yazırdı: «Türkçülüyün qayəsi çağdaş bir islam Türkçülüyüdür. Türkçülüyün millət ülküsü- məfkurəsi Türkçülükdürsə, ümmət ülküsü-məfkurəsi də İslamçılı- qdır. Türklərin hamısı İslam olduğu üçün Türkçülər heç bir zaman İslam ümmotçiliyinə əks bir duyğu bəsləməyəcəklər. Türkləşmək, İslamlaşmaq ülküləri arasında bir çatışma-ziddiyyəl olmadığı kimi, bunlar ilə müasirləşmək ehtiyacı arasında da bir uyuşmazlıq ola bilməz. Bugün bizim üçün müasirləşmək - Avropalılar kimi zirehli gəmilər, avtomobillər, təyyarələr hazırlayıb istifadə etmək demək dir. Müasirləşmək şokileə və yaşayış tərzi ilə Avropalılara bənzə mək demək deyildir. Müasirlik ehtiyacı Avropadan yalnız elmi və əməli biliklərin alınmasını bizdən tələb edir. Avropada dindən və millətdən doğan, beləliklə, bizdə də bu qaynaqlarda aranması la zım gələn bir sıra mənəvi ehtiyaclarımız vardır ki, bunların Qər bdən alınması lazım deyildir. Belə olduqda, yeni ülkünün- məfkurənin üç məqsədi vardır: Türklük, islamlıq, Müasirlik. Türkçülüyün məqsədi türk harsı (milli kültürü, milli şəxsiyyəti) ya ratmaqdır. Bu ütkü İslamçiTiq^və'Qərb'məäəmVyəti ilə tamamlanır. Bu halda, hər bİf'-'tüifKüfrihähiclarf (etiqadları) bu tərzdə ifadə )..!• { PREZİDENT :-''37 ч;лЛ;-д:Т | olunmalıdır: Türk millətindənəm! İslam ümmətindənəm! Avropa mədəniyyəlindənəm!». Böyük sosioloq bu əsərində «müasirləşmək» (çağdaşlaşmaq), «islamlaşmaq» və «türkləşmək» (yəni milli kültürünü dirçəltmək, milliləşmək) məsələlərini dərindən araşdıraraq belə qənaətə gəlir ki, «müasirləşməyə» və «islamlaşmağ»a nisbətən «türkləşmək» ar xa planda (geridə) qalmışdır. Çünkü türklər bir ülküdən ötrü var olanı (mövcud olam), yəni Osmanlı imperatorhığunu, Osmanlı xalqlar birliyini təhlükə qarşısmda qoymaqdan çəkinmişlər. Buna görə türk fikir adamları «türklük yox, osmanlılıq var» deyirdilər. Çünkü Osmanlı dövlətini türklər qurmuşdular. Gerçəkdən də, Os manlı imperatorluğunda müasirləşmək (Avpopa müasirliyi baxı mından) və İslamlaşmaq bir sistemli fikir axımları kimi «Türkləş- məkwdən daha erkən meydana çıxmışdı. Ziya Göyalp belə nəticə çıxarır ki, millət ülküsü-məfkurəsi ilk öncə Osmanlı imperatorluğunun müsəlman olmayan xalqlarında, sonra albanlarda və ərəblərdə, ən sonda isə türklərdə özünü gö stərmişdir. Göründüyü kimi, Ziya Göyalp bir millət üçün ölüm- dirimdən ibarət olan olduqca önəmli bir məsələnin mahiyyətinə varır. Çünkü bir milləti, xalqı «millət ülküsü» görünməmiş dərəcədə güclü edir. Ancaq türklərdə «millət ülküsü»nün çox dərin tarixi kökləri vardır. Bu ülkünün sonralar «gizlənmosi»ni, ən sonda çağdaş ba xımdan meydana çıxmasını incoloməyi bu yazıda qarşıya məqsəd qoymamışıq. Türkçülük Atatürk devrimləri-inqilabları üçün zəmin hazır ladı. Türkiyə Respublikası elan edildikdən (29.10.1923) sonra həy ata keçirilən bir çox dəyişikliklər Ziya Göyalpın əsərlərində irəli sürülən fikirlərdən qidalanmışdır. Osmanlı imperatorluğunun yıxılması, Türkiyə Respub likasının meydana gəlməsi Ziya Göyalpın Türkçülük ülküsündə bəzi dəyişikliklər etdi. Bunlar 1923-cü ildə yazıb tamamladığı «Türkçülüyün Əsasları» adil ünlü kitabında öz əksini tapdı. Bu ki tabı ilə onun milliyyətçi fəaliyyətinin üçüncü mərhələsi başlanır. Ziya Göyalp milliyyətçilik məsələsini, türk millətinin mənəvi quruluşunu araşdırıb açıqlayarkən türk tarixinə, mifologiyasına, folkloruna, sosiologiyasına arxalanmış və bu zaman fransız sosio logiya məktəbinin qurucusu Emil Dürkheymin (1858-1917) sosio logiya metodundan yaradıcı şəkildə istifadə etmişdir. Ziya Göyalp E. Dürkheymin təqlidçisi olmamışdır. O zaman Dürkheym sosiologiyası Avropada geniş yayılmışdı. Həm də bu 18 sosiologiyanın Ziya Göyalpı özünə çəkən ən əsas səbəblərindən biri fransız sosioloqunun hər bir sosial hadisənin səbəbini cəmiyyətin özündə axtarması idi. Dürkheym sosiologiyası bugün də geniş yayılan və getdikcə artan önəmi olan (məsələ, Amerikada) bir so siologiyadır. Kitab şəklində ilk dəfə 1923-cü ildə çıxan «Türkçülüyün Əsaslan» sonralar Türkiyədə dəfələrlə nəşr edilmiş və edilmək dədir. Hətta xarici dilə çevrilərək Avropada işıq üzü görmüşdür. Bugün Türk gəncliyinin, ziyalıların sevə-sevə oxuduğu bir əsərdir. «Türkçülüyün əsaslan» bir çox üstünlüklərini bugün də qoru maqdadır. Bu kitab iki bölümdən ibarətdir. Birinci bölüm nəzəri olub Türkçülüyün mahiyyətini, ikinci (əməli) bölüm isə Türkçülüyün proqramını açıqlayır. Ziya Göyalp bu əsərində türk millətini yüksəltməyin pro qramını, yollarını və prinsiplərini işləyib hazırlamış və göstərmiş dir. Ziya Göyalpı daim düşündürən, bütün çalışmalarının ma hiyyətini təşkil edən bir başlıca məsələ vardır: milli şüur və milli vicdan. Türk millətinin milli şüurunu, milli vicdanını gücləndirmək üçün, bu başlıca məsələlənin həlli üçün varından yox olmuşdur. Hər şeydən öncə, Türkçülüyü «türk millətini yüksəltmək de məkdir» - deyə tərif edən Ziya Göyalp Türkçülük ülküsünü- məfkurəsini böyüklüyü baxımından 3 dərəcəyə ayırır: 1. Türkiyəçi- lik; 2. Oğuzçuluq və ya Türkmonçilik; 3.Turançılıq. Ziya Göyalp bugün yalnız Türkiyəçiliyin gerçəklik sahəsində olduğunu göstərir. Milli türk dövlətinin Türkiyə Respublikasının qurulması və türk adını alması bunu təsdiq edir. Böyük sosioloq Türkçülükdə yaxın və uzaq ülkü kimi iki ülkünün olduğunu irəli sürür. Yaxın ülkümüz Oğuzçuluq Oğuz birliyi və ya Türkmənçi- likdir. Bugün kültür (milli duyğuların bütünü) baxımından asanlıq la birləşə bilənlər oğuzlardır. Türkiyə, Azərbaycan, İran vo Orta Asiya türkmənləri Oğuz soyundandır. Ancaq bu yaxın ülkü oğuz ların kültür baxımından birləşməsindən ibarətdir. Siyasi birləşmə dən danışmaq isə hələ tezdir. Türkçülüyün uzaq ülküsü Turançılıqdır. Turan yer üzündəki bütün türklərin birləşməsidir - Böyük Türkistandır. Turan adı ilə birləşən bütün türk xalqlarının (Oğuzlar, Tatarlar, Özbəklər, Qırğızlar, Yakutlar, Qazaxlar və s.) dil, ədəbiyyat, kültür baxımın dan birləşməsi Türkçülüyün uzaq ülküsüdür. Bəs bu gün xəyal olan bu uzaq ülkünün gerçəkləşməsi mümkündürmü? Bunu gələcək 19 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|