Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
ma», «parlatma» anlamım bildirir. Öz adını buradan olan bu yeni ləlimin qurucusu sufi alim Şəhabəddin Yəhya Sührəvərdi (1155- 1191) idi. İşraq fəlsəfəsi Aristotelin fəlsəfəsinə qarşı yönəlmişdi v ə neoplatonizmi manixeyçilik, zərdüştilik gəlonəkləri ilə birləşdirirdi. Ümumiyyətlə, işraq fəlsəfəsində bir-birinə qarşı duran iki başlanğıc işıq və qaranlıq haqqında Zərdüştilik ideyası və Platonun iki dünya-ideya və kölgə dünyaları haqqında təlimi başlıca yer tuturdu, işraq fəlsəfəsi gerçəyin aşkar edilməsində ağlın deyil, içgüdünün (intuisiyanm) qaynaq olduğunu irəli sürürdü. Sühravər- dinin təlimi sufizmlə yeni axımın yaranmasına səbəb oldu. 135. Aristotel, (m.ö. 384-322) - əski yunan filosofu və alimi. İslam aləmində “Ərəstun” kimi tanmır. Gənc yaşlarında Platonun yanında dərs almışdır (Afinada). Platonun ölümündən sonra 12 il gəzgin (səyyar) bir həyat sürdü. Makedoniyalı İskəndərin tərbiyəçisi oldu. M.Ö. 335-ci ildə Afinada peripatetika (yunanca “gozinərək” anlamını verir; Aristotel dərslərini şagirdləri arasında gəzinərək deyirdi) məktəbini qurdu. Burada o, Platonun fəlsəfəsinə qarşı çıxan öz görüşlərini izah edirdi. O zamankı bütün elmlər ilə məşğul olmuşdur. Məntiq və psixologiyanın qurucusu sayılır. Aristotel gcrçəkçi (realist) idi, duyğulara böyük yer verirdi. Avropa və İslam fəlsəfəsinə böyük təsir göstərmişdir. Başlıca əsərləri: “Orqanon” (məntiq), “Fizika”, “Metafizika”, “Politika” (ən böyük əsəri), “Ruh haqqında”, “Etika”, “Poetika”, “Ritorika” və s. 136. Platon (m. ö. 428 və ya 427-348 və ya 347) - əski yunan filosofu idealisti, İslam dünyasında “Əflatun” adı ilə tanınmışdır. Sokratm şagirdi, Aristotelin isə müəllimi olmuşdur. Platon obyektiv idealizmin ilkin klassik formasını təlim kimi işləyib hazırlamışdır. Ümumiyyətlə, Platon ideyalar dünyası ləlimi ilə daha çox tanınmışdır. Əski türk ədəbiyyatında Əflatun (Platon) ağlın, elmin bir rəmzi kimi çıxış edir. 137. Əski yunan mütəfəkkirlərinin (Aristotel, Platon) görüşlərindən qidalanmış ərəb fəlsəfə elmi dini etiqadlar üçün təhlükə yaradırdı. Buna görə do, ilahiyyatçılar dolilgətirmə meto dunu ilahiyyata tətbiq etmək yolu ilə, yəni dialektikadan istifadə edərək bu yeni fəlsəfəyə qarşı çıxdılar. Dəlilgətirmə metodunun ilahiyyata tətbiqi nəticəsində 8-ci yüzildə islam dini fəlsəfəsi yarandı ki, buna da “kəlam” (ərəbcədir; - “söz”, “nitq”, “danışıq” anlamındadır) deyilirdi. Kəlamı işləyib hazırlayanlar müləkəllimlər (“mütəkəllim” ərəbcədir, “söyləyən”, “danışan”, 174 “natiq” deməkdir) adlanırdılar. Kəlamın ilk nümayəndələri mötəzililər (qurucusu 8-ci yüzildə yaşamış Vasil İbn-Əta) idi. İradə azadlığı haqqında təlimi inkişaf etdirən mötəzililik ortodoksal İslam ilə bəzi ixtilafda idi. Sünnilik mötəzililyo qarşı öz ilahiyat sistemini yaratmağa başladı və 10-cu yüzildə kəlam sünni İslamın mömin ilahiyyat sistemi ehkamlar sistemi kimi qəti şəkildə formalaşdı. Bu “yeni” kəlamın qurucuları isə əl-Əşəri və əl- Maturidi idi. Əl-Əşəri və əl-Maturidi formal-məntiqi dəlilləri ilahiyyata daha geniş şəkildə tətbiq etdilər. Kəlam nümayəndələri - müləkəllimlər məntiqi mühakimələr ilə İslamın ehkamlarım əsaslandırmağa çalışırdılar. Kəlam ağıl ilə din, etiqad ilə fəlsəfə arasında uyğunlaşdırıcı rol oynamağa başladı. Beləliklə, dəlilgətirmə metodunun ilahiyyata tətbiqi nəticəsində yaranmış din fəlsəfəsi olan kəlam məntiqi - fəlsəfi dəlillərə söykənən müsəlman nəzəri ilahiyyatı, ehkamlar sistemi idi. Mütəsovvif (ərəbcədir) təsəvvüf (sufilik, müsəlman mistikliyi; Şərqdə dini-ictimai fəlsəfi axımlardan biri) tərəfdarı, sufi, təsəvvüfçü deməkdir. 138. Bölünməz hissə - materiyanın bölünməz hissəciyi, atom göz önündə tutulur. 139. Demokrit (m. ö. 470 və ya 460-cı ildə anadan olmuş, xeyli qoca yaşlarında ölüb) - əski yunan materialist filosofu. Antik alomistikanın - bütün materiyanın atomlardan ibarət olduğunu irəli sürən materialist quramın (nəzəriyyənin) qurucularından biridir. Demokrit dünyamn yalnız atomdan və boşluqdan ibarət olduğunu irəli sürür və göstərirdi ki, materiyanın bölünməz hissəciyi olan atomlar əbədidir, dərkedilməzdir, dağılmaya məruz qalmır, ancaq formaları, boşluqdakı vəziyyətləri, həcmləri ilə fərqlənirlər, insan üçün görünməzdilər, atomların müxtəlif hərəkətləri ayrı-ayrı cisimləri, sonsuz, sayda dünyaları əmələ gətirir. 140. Epikur (m. ö. 341-270) - əski yunan filosofu, materialist. Epikur fəlsəfəni fizikaya (tətbiq haqqında təlim), kanonikaya (idrak haqqında təlim) və etikaya bölürdü. Epikur fizikada Demokrilin atomistikasını müdafiə edirdi. 141. Plotin (təqr. 204/205-269/270) - yunan filosofu, idealist, neoplatonizmin qurucusu. Ncoplatonizmin özəyini olağanüstü (qeyri adi) varlıq olan Vahid və varlığın iyerarxiya sistemi haqqında təlim təşkil edir. Plotinin ncoplatonik sistemində Vahid şüalanarkən varlığın üç başlıca substansiyası törəyir. Plotin antik dialektikanm inkişafında böyük rol oynayıb. 142. Pifaqor (m. ö. 6-cı yüzil) əski yunan filosofu, din və 175 siyasət xadimi, riyaziyyatçı, dini - fəlsəfi təlim olan pifaqorizmin qurucusu. Pifaqorizm bütün varlığın əsasını ədədlər təşkil etdiyini irəli sürür və bu görüşə söykənirdi. 143. Zenon (m. ö. 336 ilə 332 arasında - 246 ilə 262 arasında) - Kitionlu (Kipr) Zenon, əski yunan filosofu. M.Ö. təqribən 300- cü ildə Afinada stoiklər məktəbini təşkil etmişdir. 144. Rəvakiyun - Əski yunan filosofu Zenonun stoikçilik (stosizm) fəlsəfəsinin ərəbcə adı. Stoikçilik antik cəmiyyətin materializm ilə idealizm arasında yer tutan fəlsəfə axımı idi. Stoikçiliyə görə dünya ilkin od tərəfindən yaradıcı şəkildə düzülmüş canlı orqanizmdir, bütün varlıqlar (var olanlar) maddidir və materiyanın kobudluğu və incəliyi ilə fərqlənirlər; kosmosun hər bir təkrar alovlanması və təmizlənməsindən sonra şeylər və hadisələr təkrarlanır. Müdrik adam ağılın səsinə qulaq asaraq ehtirasdan, həvəsdən azad olmalı, öz “alın yazısı”nı sevməlidir; bütün adamlar isə dünya dövləti kimi kosmosun vətəndaşlarıdır. Taleyə boyun əyməyi irəli sürən Roma stoikçiliyi ilkin xristianlığa böyük təsir göstərmişdir. 145. Mühyiddin Ərəbi (1165-1240) - böyük İslam filosofu və tosəvvüfçüsü (sufi). Əndəlusda (İspaniya) anadan olmuşdur. Mühyiddin Ərəbi müsəlman şərqində “Şeyx-ül Əkbər” (ən böyük şeyx) kimi tanmır. “Vəhdəti-i vücud” haqqında İslam düşüncəsinin aşılandığı ən irəliçi (mütərəqqi) görüşlər irəli sürmüşdür. Mühyiddin Ərəbinin fikirləri Anadolu, İran və Hindistanda geniş yayılmışdı. Ziya Göyalp “Gənc Qələmlər” dərgisinin 2-ci cildində yazırdı: “Mühyiddin Ərəbi - Alfcrd Fulyeden çox əvvəl məfkurələrin təkamüldə yaradıcı amillər olduğunu isbat edərək bugünkü fəlsəfəni hələ o zaman təsis etmişdir”. Mühyiddin Ərəbi bir çox əsərlərin müəllifidir. 146. Hərəm - (ərəbcədir) - burada hökmdar saraylarında, evlərdə qadınlara ayrılan bölüm; buradakı qadınların hamısı; ərli qadın. 147. Salamlıq (ərəbcə-türkcə) Burada: saraylarda, evlərdə kişilərə aid və kişi qonaqların qəbul edildiyi bölüm. 148. Çarşab - Farsca - “çadər-i şob”dən (çador-örtük, bürüncək, şəb-gecə) törəmişdir. Burada: çadra, keçmişdə müsəlman qadınlarının küçəyə çıxarkən bədənlərini başdan ayağa örtdükləri bürüncək. 149. Peçə (İtalyanca “pezza”dan) - Burada: keçmişdə və indi bəzi ölkələrdə qadınlar küçədə üzlərinə örtdükləri incə qara örtük, tor, duvaq. 176 149 a. Orijinalda “hakimlər” (“həkimlər”)dir. Bunun da buradakı anlamı “hər elmə, fənnə bələd olan, hikmət və fəlsəfə mütəxəssisi, çox dərin bilikli adam”dır. Yeni türkcədə buna “bilgə” deyilir. 150. Dəli Petro - Rus çarı I Pyotr (1672-1725). 151. Rusiyanın geriliyini aradan qaldırmaq üçün I Pyotıun həyata keçirdiyi islahatlar göz önündə tutulur. 152. Hərbiyyə - hərbi məktəb; Tibbiyə- tibb məktəbi. 153. Ycniçəri (“yeni”+ “çəri” “ordu”) - yeniçəri ordu hissələri piyadalardan ibarət olub, 1362-ci ildə Orxan Qazi tərəfindən yaradılmağa başlamışdı. Yeniçəri ordu hissələri II Mahmudun dövründə, 1826-cı ildə yeni piyada nizami qoşun bölmələrinin yaradılması ilə ortadan qaldırıldı. 154. Həkimbaşı - Sarayda yüksək rütbəli həkim; Ziya Göyalp bu ifadə ilə müalicədə ortaçağ üsul və vasitələrindən faydalanan, dövrün qabaqcıl elm yeniliklərindən istifadə etməyən həkimləri, ümumiyyətlə geriliyi göz önündə tutur. 155. Nizamiyyə Yeni nizami piyada ordu. Ill Səlim zamanında (1789-1808) yaradılmağa başlamış, ancaq bu yarımçıq qalmışdı. II Mahmud yeni nizami ordunun yaradılmasını müvəffəqiyyətlə həyata keçirərək 1826-cı ildə döyüş üstünlüklərini çoxdan ilirmiş əski piyada hissələri - yeniçəri təşkilatını xüsusi fərman ilə aradan qaldırdı. 156. Millətlər Cəmiyyəti - 1919-cu ildə qurulmuş millotlərarası təşkilat Nizamnaməsinə görə xalqlar arasında işbirliyini inkişaf etdirmək, barışı (sülhü) təmin etmək məqsədini güdürdü. Əslində İngiltərə və Fransanın əlində siyasi bir alət idi. Millətlər Cəmiyyəti birinci dünya savaşından qalib çıxmış dövlət lərə mandatlar paylamaqla müstəmləkəçilik xəttini yeritmiş, yeni imperalist bölgüsünü həyata keçirmişdi. 1934-cü ildə Almaniya və Yaponiya Cəmiyyətdən çıxdıqdan sonra SSRİ Cəmiyyətdən çıxarıldı (Sovet-Fin savaşına görə). 1946-cı ildə Millətlər Cəmiyyəti buraxıldı. 157. Kapitulyasiya Burada: Orta latınca “kapitulo” (“razılaşıram, uzlaşıram”) sözündən törəmişdir. Fransıcza “anlaş ma” anlamını bildirir. Bərabərhüquqlu olmayan anlaşmadır. Xüsusilə, Osmanlı dövlətinin xarici ölkə nümayəndələrinə, vətən daşlarına heç bir qarşılıq almadan, yaxud məcbur olaraq verdiyi ticarət hüququdur. 1535-ci ildə Sultan Süleyman Qanuni tərəfindən kömək məqsədi ilə fransızlara iltifatla belə bir hüquq verildi. Əgər ilk vaxtlar bu kapitulyasiya müəyyən müddət üçün 177 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|