Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
verilirdisə, artıq 1740-cı ildə onun müddəti heç bir m əhdudluq qoyulmadan uzadıldı. Sonralar digər Avropa dövlətləri d ə Osmanlı dövlətinə qarşı kapitulyasiya rejimindən istifadə etdilər. Kapitulyasiya rejimi sömürgəçi (müstəmləkəçi) siyasət idi. Osm anlı dövlətini iqtisadi və siyasi yöndən Avropa dövlətlərindən asılı duruma saldı. Ancaq Türkiyədə milli-azadlıq hərəkatı buna s o n qoydu. 1923-cü il iyulun 24-də imzalanan Lozan sülh müqaviləsiylə kapitulyasiya rejimi, xaricilərin iqtisadi və siyasi ayrıcalıqları (imtiyazları), Türkiyə üzərində beynəlxalq maliyyə nəzarəti aradan qaldırıldı. Kapitulyasiyalar Yaponiya, İran, Çin və s. kimi Şərq dövlətlərinə də tətbiq edilmişdi. Bu rejim Yaponiyada 19-cu yüzilin axırlarında, digər ölkələrdə isə 20-ci yüzilin birinci yarısında aradan qaldırıldı. 158. Günəş ilinə söykənən çağdaş Qriqorian təqvimi göz önündə tutulur. Qriqorian təqvimi 1582-ci ildə XIII Qriqori tərəfindən həyata keçirilib. Bundan əvvəl Yulian təqvimindən istifadə olunurdu. Qriqorian təqvimi (yeni stil) Yulian təqvimindən, yəni əski stildən daha dəqiqdir. SSRt-də Qriqorian təqvimi 1918-ci il fevralın 14-dən tətbiq edilib. 159. Rene Dekart (1596-1650) - fransız filosofu, riyaziyyatçı, fizik və fızioloqu. Dekart fəlsəfəsinin əsasını ruh ilə cismin dualizmi təşkil edir. Dekarta görə hərəkətin ümumi səbəbi Allahdır. Allah materiyanın, hərəkətin və hərəkətsizliyin yaradıcısıdır. İnsan isə təfəkkürü və iradəsi olan ruh ilə cansız maddi mexanizm arasında bağdır. İdrak haqqında təlimdə Dekart rasionalizmin qurucusudur. 160. Frensis Bekon (1561-1626) ingilis filosofu, ingilis materializminin qurucusudur. F.Bekon təbiət üzərində insan hakimiyyətini gücləndirməyi elmin başlıca məqsədi sayırdı. O, elmi metod sahəsində islahat keçirməyi irəli sürdü. Bu metodun əsasını isə ağılı yanılmalardan təmizləmək, təcrübəyə yönəltmək və onu induksiya vasitəsilə işlətmək təşkil edirdi. 161. Emil Dürkheym (1858-1917) fransız sosiologiya məktəbinin qurucusudur. E.Dürkhcym fərdi - psixoloji və bioloji istiqamətlərə qarşı çıxaraq sosiologiyanın psixologiya və biologiyadan asılı olmayan, bağımsız (müstəqil), pozitiv bir elm olduğunu irəli sürdü. E.Dürkhcymə görə, sosioloji hadisələrin psixoloji və bioloji hadisələrə heç bir bənzəri yoxdur və özünəməxsus “xüsusi hadisələr”dir. Buna görə də sosioloji hadisələri öyrənmək üçün onlara uyğun olan bir yöntəm (metod) 178 uyğulanmalıdır (tətbiq edilməlidir). E.Dürkheym topluma fərdlər toplamma çevrilməyən bir gerçəklik kimi baxırdı. E.Dürkheym əxlaq hadisələrini şüurdan, vicdandan xaric “şeylər”, sosial hadisələr kimi görürdü. Onun yöntəminin (meto dunun) əsası da bu görüşə söykənir. E.Dürkheym başlıca diqqətini əxlaqi və mənəvi dəyərlər, qurumlar (institutlar) üzərində toplamışdır. Görkəmli sosioloq sosial hadisələrin fərdlərin xaricində obyektiv varlıq olduqlarını, sosial gerçəklərin və bu gerçəklərin dəyişmələrinin iərdlərdən asılı olmadığını irəli sürür. Toplum fərd- lərin üstündədir, onlardan ayrı bir varlıqdır. Bir sosial gerçək başqa bir sosial gerçək ilə izah oluna bilər, duyğunu, düşüncəni toplum yaradır və fərdə təsir göstərir. E.Dürkheym sosial hadisələrə iqtisadiyyat, siyasət, din, əxlaq, incəsənət və s. ilə eyni növdən olan hadisələr kimi baxırdı. Bunlar şüurdan xaricdə olan toplumun ilişgilərini (münasibətlərini) yaradırlar. E.Dürkheym toplumda “kollektiv şüur”un roluna da müəyyən yer verir, iş bölümünü (əmək bölgüsünü) sosial həmrəyliyin əsası sayırdı. E.Dürkhcymin Ziya Göyalpa çox təsiri olmuşdur. Ziya Göyalp, E.Dürkhcymin, sosialogiyasının yöntəm (üsul) və ilkələ- rini (prinsiplərini), obyektivliyini mənimsəmişdir. Bu metod ilə türk tarixini, mifologiyasını, mədəniyyətini və iqtisadiyyatını öyrənmişdir. Bununla belə, Ziya Göyalp büsbütün orijinal bir sosioloqdur. O, E.Dürkheymin sosiologiya metodundan yaradıcı şəkildə istifadə etmiş, türk millətinin kimliyini, böyüklüyünü türk millətinə tanıtmışdır. E.Dürkhcymin başlıca əsərləri: 1. “Sosial iş bölümü haqqında” (1893); 2. “Özünüöldürmə” (1897); 3. “Din həyatının ilkəl (ibtidai) şəkilləri” (1912); 4. “Sosiologiya yönətmənin qaydaları” və s. 162. Determinizm (latınca - “determino” - “müəyyən edirəm” ifadəsindən) - bütün təbiət və toplum hadisələrinin obyektiv qanunauyğunluğu və səbəbiyyələ bağlılığı haqqında fəlsəfə təlimi. 162 a. “Sekta” ilə “təsəvvüf təriqəti” anlayışlarım qarışıq salmamalı. Onların arasında böyük fərq var. “Sekta” mövcud hakim dinin görüşlərinə və toplumun bütünlüyünə, birliyinə qarşıdır. Təsəvvüf təriqəti isə (Batiniyyədən ayrı) dinin, şəriətin görüşlərini qəbul edərək toplumun bütünlüyünü, birliyini təmin edir. 179 163. Zaviyə (ərəbcə) - “Günc, bucaq, guşə” anlamını bildirir. Burada: Kiçik təkkə. 164. Təsəvvüfçü təkkələr - Təsəvvüf Allahı sevmək, qəlbini Allah sevgisinə vermək deməkdir. Dünyanın, insanın yaranması, bu yaradılışın məqsədi, sonu kimi suallara təsəvvüf cavab verməyə çalışmışdır. Əgər dünya dinlərinə görə yalnız Allah və o n u n yaratdıqlan varsa, təsəyvüfə görə hər şey Allahın görünüşündən — təcəllisindən ibarətdir. İlk öncə Tanrı yalqız idi. O, görünmək və sevilmək üçün təcəlli etdi və kainat yarandı. Kainat Tanrının kölgəsidir, insan kainatın bir parçasıdır. Allah daha kamil, d a h a gözəl şəkildə insanda təcəlli etdiyi üçün bütün yaranmışların ən gözəli, mükəmməli insandır. İnsan yenidən Tannya qayıda bilir. 8-9-cu yüzillərdə ortaya çıxan təsəvvüf 10-11-ci yüzillərdə tam formalaşdı. Bir sıra təsəvvüf - sufi axımları, təriqətləri yarandı. Təsəvvüfdə mistik sevgi vasitəsilə Allaha yaxınlaşmaq, o n u dərk etmək, ən sonda Allah ilə qovuşmaq başlıca yer tutur. Buna görə do, təsəvvüfçülər, yəni sufilər bu məqsədə çatmaq üçün təriqət - yol, baxış sistemlərini hazırlamışdılar. Bir sözlə, dini - fəlsəfi axım, İslam “mistisizmi” olan təsəw äf Allahın keyfiyyətlərini, kainatın formalaşmasını vəhdət-i vücud anlayışı ilə açıqlayırdı. Təriqətçilərin, sufilərin toplandıqlan, ibadət etdikləri, mərasim keçirdikləri, ümumiyyətlə, təriqət tələblərini yerinə yetirdikləri yerə “təkkə” deyilirdi. 165. Henri Modsli (1835-1918) - ingilis psixiatrı və pozitivist filosofdur. H. Modsli ruhi xəstəliklər sahəsində bir çox araşdırmalar aparmışdır. O, canilərin ruhi xəstə olduqlarını, onlara suçludan daha çox, xəstə kimi baxmağı irəli sürürdü. H.Modsli həm də, uşaq psixiatriyasının qurucularından biridir. 166. Albert Fulye (1838-1912) fransız pozitivçi filosofu. Valüntarizm ideyalarını pozilivizm ilkələri prinsipləri ilə birləşdirirdi. Təkamülçü idi. Fulyeyə görə fikirlər gücdür, yəni fəıdlərin, fərdlər vasitəsilə toplumun həyatını dəyişdirən bir gücə malikdirlər. A.Fulyc xalqlar psixologiyasına dair bir sıra araşdırmalar aparmışdır. Teodül Arman Ribo (1839-1916) - fransız filosofu, psixoloq və psixopatoloqu. Fransada yüksək psixi proseslər sahəsində təcrübi araşdırmaların qurucusudur. Bu araşdırmalarıyla da tanınmışdır. Yaddaş, iradə, diqqət və s. problemlərinə dair əsərləri var. 180 Vilyam Jamc (1842-1910) Amerikalı filosof. Amerikan praqmatizm fəlsəfəsinin qurucularından biridir. İnam və dini duyğular sahəsində dəyərli araşdırmalar aparmışdı. Herald Höffdinq (1843-1931) - Danimarka filosofu. Fəlsəfi görüşlərində Spinoza və Kant fəlsəfəsinə söykənmişdir. Henri Bcrqson (1859-1941) fransız filosofu, intutivizmin və həyat fəlsəfəsinin nümayəndəsi. Bcrqsonun fəlsəfəsində “zaman” probleminin araşdırılması önəmli yer tutur: Zaman - sürəkli dəyişmədir. Sürəklilik isə yalnız intuisiya vasitəsilə dərk edilə bilər. Materiya, şüur, hafizə və ruh sürəkliliyin müxtəlif baxışlarıdır. Berqsona görə “şüur” və “azadlıq” fonemləri materialist və determinist baxımdan açıqlana bilməz. Vəzifə borcu duyğusu əxlaqın əsasıdır. Sosial həyat ehtiyacı isə bu vəzifənin qaynağını təşkil edir. Vəzifə hər hansı bir cəmiyyətə bağlı olduğumuzu bildirir. H.Berqson 1927-ci ilin ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını almışdır. Pyer Jane (1859-1974) - fransız psixoloqu və psixopatoloqu. P.Janc psixologiyaya davranış haqqında elm kimi baxırdı. Bu baxımdan çıxış edərək davranış şəkillərinin iyerarxiya sistemini irəli sürmüşdür. Alfred Bine (1857-1911) - fransız psixoloqu və fiziologiya alimi. Təcrübi psixologiyaya - yüksək psixoloji funksiyaların, xüsusilə təfəkkürün, təcrübi yolla öyrənilməsinə, uşaqlarda ağıl inkişafının diaqnostikasına dair bir neçə əsərlərin müəllifidir. Bir sıra testlər - sınaqlar (ağıl inkişafını yoxlamaq üçün tapşırıqlar) işləyib hazırlamış və bununla da testlərin hazırlanması işinin başlanğıcını qoymuşdur. Frederik-Gilyom Paulhan (1856-1931) - fransız psixoloqu və filosofu Zəka, yaddaş və s. problemlərə dair araşdırmalar aparmışdır. 167. Seqmenler (latınca “seqmenlum” - “parça”, “kəsik”, “hissə” sözündən) - Burada: dilimlərə bölünmüş, dilimlərə ayrıl mış. 168. Burada: örgütlü - təşkilatlı toplum. 169. Kollektiv təsəvvür və ya kollektiv şüur dedikdə, bir topluma mənsub adamların orlaqlı təsəvvürü başa düşülür. Ortaqlı təsəvvür toplumun inkişafını, ayıqlığını bildirir. E.Dürkheym “kollektiv şüur” anlayışını topluma uyğulamışdı (tətbiq etmişdi). Ziya Göyalp bu anlayışdan yaradıcı şəkildə faydalanaraq, onu türk millətinin inkişaf tarixinə tətbiq etmişdir. 170. Məşrutiyyət (ərəbcə) - Burada: 1. Hökmdarın başçılığı 181 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|