göstərər.
Ziya Göyalp bundan sonra millətə tərif verərək onun dil,
din, əxlaq, estetika baxımından ortaq olan, yəni eyni tərbiyəni
görmüş fərdlərdən (insanlardan) ibarət topluluq olduğunu deyir.
Görkəmli sosioloq bununla həm do irqçiliyə qarşı çıxır.
Ziya Göyalp millətin mənəviyyatını araşdırarkən kültür və
mədəniyyət məsələsinə böyük əhəmiyyət verir. Burada o, fransızca
«kültür» sözünə ərəbcədən aldığı «hars» sözünü, «sivilizasiya»ya isə
«mədəniyyət» sözünü qarşılıq kimi işlədir.
Ziya Göyalpm sosiologiyasının, təliminin əsasım hars (milli
kültür) və mədəniyyət ikilisi və sintezi təşkil edir,
Böyük sosioloqa görə, kültür (hars) milli, mədəniyyət isə
bcynəlmiləldir. Türk milləti yüksəlmək və qurtulmaq üçün öz milli
harsını - kültürünü (din, əxlaq, hüquq, bədii, iqtisadi həyatlarının
uyumlu-ahəngdar bir toplamını) qoruyaraq tam şəkildə Qərb mə
dəniyyətinə girməlidir.
Ziya Göyalp göstərir ki, türklər öz milli kültürünü, milli ru
hunu saxlamaqla tam şəkildə Qərb mədəniyyətinə ona görə girə
bilərlər ki, Qərb mədəniyyətinin feminizm (qadın hüququ), demo
kratiya və s. kimi təməl dayaqlan, prinsipləri türklərdə ən əski
çağlardan vardır. Ziya Göyalp yazır; «Başqa millətlər bugünkü
mədəniyyətə girmək üçün keçmişlərindən uzaqlaşmağa məcbur
durlar; halbuki, türklərin bugünkü mədəniyyətə girmələri üçün
yalnız əski keçmişlərinə dönüb baxmaları yetər».
Ziya Göyalp araşdırmalar nəticəsində belə bir fikrə gəlib çı
xır ki, türk millətinin yüksəlməsi, yəni öz harsını milli şəxsiyyətini
qoruyub saxlamaqla Qərb mədəniyyətinə tam girə bilməsi üçün
ziyalılar xalqa və Qərbə doğru getməlidirlər. İlk öncə, yəni Qərb
mədəniyyətinə girmədən öncə milli kültürü (harsı) arayıb tapmaq
lazımdır. Milli kültür (hars) isə xalqdadır. Ziyalılar, xalqa doğru
getməklə xalqdan harsı - kültürü mənimsəməli, milli kültür tərbiy
əsi görməlidirlər. Eyni zamanda xalqa mədəniyyət aparmalıdırlar.
Burada «mədəniyyət» dedikdə çağdaş dünyanın ən irəliçi mədəni
nailiyyətləri göz önündə tutulur.
Qərbə doğru ona görə getmək gərəkdir ki, Qərbin ən irəliçi
elm və texnikasını, metodikasını öyrənib bunların vasitəsilə milləti
yüksəltmək lazımdır. Ancaq bu öyrənmə yamsılamaq, təqlid etmək
şəklində deyil, yaradıcı olmalıdır.
«Xalqa doğru» və «Qərbə doğru» fikirləri uyğun şəkildə milli
kültür (hars) və yetkinlik (təhzib) metodlarını irəli sürür.
Ziya Göyalp fransızca «kültuğ» sözünün iki anlamı olduğunu
20
deyir: a) «milli kültür» (hars), b) «yetginlik» (təhzib). Kültür ilə
yetginlik arasında iki fərq vardır. Kültürün «demokratik», «yetgin-
liyin isə «aristokratik» olması birinci fərqdir. «Kültür xalqın gələ-
nəklərindən
ənənələrindən, alışqanlıqlarmdan
vərdişlərindən,
adətlərindən, şifahi vo ya yazılı ədəbiyyatından, dilindən, musiqi
sindən, dinindən, əxlaqından, bədii və iqtisadi məhsullarından iba
rətdir». Beləliklə, kültür xalqda olduğu üçün demokratikdir. «Ye
tginlik isə yalnız yüksək təhsil görmüş, yüksək bir tərbiyə ilə yetiş
miş həqiqi ziyalılara aiddir». Yetginliyini aristokratik olması da
buradan irəli gəlir. «Yetginlik xüsusi bir tərbiyə ilə təşəkkül etmiş
duyma, düşünmə (təfəkkür) vo yaşayış biçimidir». Kültürün milli,
yetginliyin milbtlərarası (beynəlmiləl) olması ikinci fərqi bildirir.
Bir insan milli kültürün təsirilə yalnız öz milli kültürünə dəyər verir.
Ancaq həmin şəxs yetginləşibsə, yəni təhzib görübsə, başqa millət
lərin kültürlərini do sevər.
Ziya Göyalp ikinci anlamı «təhzib» sözü ilə bildirir. Ərəbcə
«təhzib»in sözlük anlamı «islah etmə», «düzəltmə», «seçmə», «saf
laşdırma» və «torbiyo»dən ibarətdir. Ancaq Ziya Göyalp «tohzib»i
«seçici» anlamında işlətmişdir. Belə ki, «təhzib» milli dəyərlər ilə
milbtlərarası (beynəlmiləl) dəyərlər arasında, millilik
ilə millətləra-
rasılıq arasında seçici rol oynayır, sintez yaradır. «Seçicilik» et
mək, sintez yaratmaq üçün yüksək səviyyəyə, yetginliyə çatmaq
tələb olunur. Buna görə biz Ziya Göyalpın işlətdiyi «tohzib»ə qar
şılıq olaraq «yetginlik» sözünü işlətməyi uyğun bildik.
Ziya Göyalp milli kültür və yetginlik ilə bağlı olaraq milli
zövq və xarici zövq məsələsini də qarşıya qoyur. Milli zövq milli
kültürə, xarici zövq isə yetginliyə uyğundur, «...hər bir millətin əsil
və daimi zövqü «milli zövq»dür. Xarici zövq, ancaq ikinci dərəcədə
qaldığı zaman qəbul edilə bilər». Əgər xarici zövq ön plana, milli
zövq isə arxa plana keçirilərsə, onda yetginlik zərərli olur, kosmo-
politizm meydana çıxır. Ziya Göyalp yazır: «Bir yetginlik milli
kültürün hüququna riayət etdiyi müddətdə normaldır, milli
kültürün haqlarım tapdalamağa başladığı andan isə xəstə və şikəst
bir yetginlik mahiyyətini alır».
Ziya Göyalp burada belə bir nəticəyə gəlir: Türkçülük ilə
kosmopolillik uyğunlaşa bilməz, ancaq Türkçülük ilə millətlərara-
sılıq (beynəlmiləlçilik) arasında heç bir ziddiyyət yoxdur, hər bir
türkçü eyni zamanda beynəlmiləlçidir.
Ziya Göyalp: «başqa millətlərin milli kültürlərini, onlara aid
gözəllikləri sevəcəyik» - deyir. Ancaq bu «sevgi» heç vaxt aludəçi
lik mahiyyətini almayacaqdır, çünkü «biz könlümüzü əzəldən bəri
21