tdığım bu kitabda gerçəyə zidd olan heç bir sözə təsadüf cdilməy-
əcəyi kimi, dinimizə və millətimizə qarşı heç bir
sözə də rast gəlmək
mümkün deyildir».
Avropa tarixlərindəki Hunlar ilə Çin tarixindəki hiyunqnu-
larm13 eyniliyini və bunların türklərin ilk babaları olduğunu vo
Oğuz xanın14 hiyunq-nu dövlətinin qurucusu Mətə15 olacağını bizə
ilk dəfə öyrədən Süleyeman Paşadır. O bundan başqa, Cevdət Pa
şa16 kimi dilimizin qrammatikasına dair bir kitab da yazdı. Ancaq
bu kitaba Cevdət Paşa kimi «Qəvaid-i Osmaniyə» (Osmanlı dilinin
qaydaları) adını deyil, «Sərf-i türki» (türkcənin qrammatikası)
adını verdi. Çünkü dilimizin türkcə olduğunu bilirdi və Osmanlıca
adı altında üç dilin birləşməsindən ibarət bir dilin ola bilməyəcəyi
ni anlamışdı. Süleyman Paşa bu məsələdə düşündüyünü «Təlim-i
ədəbiyyat-i Osmaniyyə» (Osmanlı ədəbiyyatı təlimi) adlı bir kitab
nəşr edən Rəcaizadə Əkrəm bəyə17 yazdığı bir məktubda açıqca
ortaya qoydu. Bu məktubda deyir: «Osmanlı ədəbiyyatı demək
doğru deyildir. Bunun kimi, dilimizə Osmanlı dili və millətimizə
Osmanlı milləti demək də yanlışdır. Çünkü, Osmanlı deyimi yalnız
dövlətinizin adıdır. Millətimizin adı isə yalnız türkdür. Bundan
dolayı dilimiz türk dilidir, ədəbiyyatımız da türk ədəbiyyatıdır».
Süleyman Paşa hərbi orta məktəblərdə oxunmaq üçün «Əs-
ma-i Türkiyyə» (türkcə isinilər) adlı kitabını da, osmanlıcanm təsi
ri ilə türkcə sözlərin unudulmaması məqsədiylə yazmışdı.
Göründüyü kimi, türkçülüyün ilk ataları Əhməd Vəfıq Paşa
ilə Süleyman Paşadır. Türk ocaqlarında və digər türkçü quruluş
larda Türkçülüyün bu iki bələdçisinin, yol göstərəninin böyük öl
çüdə rəsmlərini asmaq dəyərbilirliyin - qədir-qiymət bilmənin tələ
bidir.
Türkiyədə Əbdülhəmid bu müqəddəs axımı dayandırmağa
çalışarkən Rusiyada iki böyük türkçü yetişirdi. Bunlardan birincisi
Mirzə Fətəli Axundovdur ki, azəri türkcəsində yazdığı orijinal
güldürürlər (komediyalar) bütün Avropa dillərinə çevrilmişdir,
ikincisi isə Krımda «Tərcüman» qəzetini çıxaran Qaspıralı İsmail
dir.18 Onun türkçülükdəki şüan «dildə, fikirdə və işdə birlik» idi.
«Tərcüman» qəzetini Şimal türkləri anladığı qədər. Şərq türkləriylə
Qərb türkləri də anlayırdı.19 Bütün türklərin eyni dildə birləşmələ
rinin mümkünlüyünə bu qəzetin varlığı canlı bir dəlil idi.
Əbdülhəmidin son illərində İstanbulda türkçülük axımı yeni
dən oyanmağa başladı.
Rusiyadan İstanbula gələn Hüseynzadə Əli bəy20 Tibbiyədə
(Tibb məktəbində) türkçülyün əsaslarını başa salırdı. «Turan» adlı
30
şeri «Turançılıq» ülküsünün ilk ortaya qoyuluşu idi. Yunan savaşı
başladığı zaman türk şairi Mehmct Emin bəy:21
Mən bir türkəm, dinim, cinsim uludur -
misrası ilə başlayan ilk şeirini nəşr etdi. Bu iki şeir türk həya
tında yeni bir devrimin - inqilabın başlayacağını xəbər verirdi.
Hüseynzadə Əli bəy Rusiyadakı milliyyətçilik axımlarının təsiri
ilə türkçü olmuşdu. Xüsusilə, hələ kollecdə
ikən gürcü gənclərindən
son dərəcə millətsevər olan bir dostu ona millət sevgisini aşılamış-
dı.
Türk şairi Mehmet Emin bəyə türkçülüyü aşılayan, - özünün
söylədiyinə görə, - Şeyx Cəmaləddin Əfqanidir.22 Misirdə Şeyx
Məhəmməd Əbduhu, quzey türkləri arasında Fəxrəddin oğlu Ziy-
aəddini yetişdirən bu böyük İslam yeniləşdiricisi (islahatçısı)
Türkiyədə Mehmct Emin bəyi tapıb xalq dilində və xalq vəznində
millət sevgisiylə dolu şeirlər yazmasını tövsiyə etmişdi.
Türkçülüyün ilk dövründə Degin tarixinin təsirli olduğunu
gördük. İkinci dövründə isə Leon Kainin23 «Asiya tarixinə giriş»
adlı kitabının böyük təsiri oldu. Nəcib Asim bəy24 bir çox əlavələr
ilə bu kitabın türklərə aid olan bölümünü türk dilinə çevirmişdi.
Nəcib Asim bəyin bu kitabı hər yerdə türkçülüyə meyllər yaratdı.
Əhməd Cövdət bəy «İqdam» qəzetini türkçülüyün orqanına çevir
di.25 Əmrulla əfəndi26, Vələd Çələbi vo Nəcib Asim bəy bu
türkçülüyün mücahidləriydilər.
Ancaq «İqdam» qəzeti ətrafında toplanan bu türkçülərdən
özəlliklə, Fuad Rauf bəyin27 türk dilini sadələşdirmək (arılaşdır-
maq) məsələsində yanlış bir nəzəriyyəni izləməsi (yanlış bir yol
tutması) türkçülük axımının dəyərdən düşməsinə səbəb oldu. Bu
yanlış nəzəriyyə losfiyəçilik2*- saflaşdırmaçılıq (saftürkcəçilik) fik
rindən ibarət idi.
Təsfiyəçilik (saftürkcəçilik) dilimizdən ərəb, fars köklərindən
gəlmiş bütün sözləri çıxararaq, bunların yerinə türk kökündən
doğmuş əski sözlər, ya da türkcə köklərdən yeni şəkilçilər ilə yara
dılacaq yeni türk sözlərini qoymaq demək idi. Bu nəzəriyyənin tət
biqini göstərmək üçün nəşr edilən bəzi məqalə vo məktublar zövq
sahibi olan oxucuları diksindirməyə başladı. Xalq dilinə keçmiş
ərəb və fars sözlərini türkcədən çıxarmaq bu dilin ən canlı sözlə
rindən, din, əxlaq və fəlsəfə terminlərindən məhrum edəcəkdi.
Türkcə köklərdən yeni yaradılan sözlər qrammatika qaydalarını
alt-üst edəcək və bundan başqa, xalq üçün yabançı sözlərdən daha
yabançı, daha bilinməyən (məchul) bir şey olacaqdı. Buna görə bu
axım dilimizi sadəliyə, aydınlığa doğru aparmaq əvəzinə qarışıq
31