Zoologiya uzb 2017. indd

---

O. Mavlonov
BIOLOGIYA
(ZOOLOGIYA)
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 
7-sinfi uchun darslik
Qayta ishlangan va to‘ldirilgan
to‘rtinchi nashr
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi 
vazirligi tomonidan tasdiqlangan
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» 
Davlat ilmiy nashriyoti
Toshkent – 2017

---

Aziz o‘quvchilar 
Siz O‘zbekistonimizning ko‘rar ko‘zlari, yorqin kelajagisiz. Biologiya darsligi sizni 
rang-barang va xilma-xil hayvonot dunyosiga olib kiradi. Darslik sizga hayvonlarning 
tuzilishi, hayot kechirishiga doir bilimlar beradi. Sizni faol bilim olish va mustaqil 
fikrlashga o‘rgatadi. Siz uni qunt bilan o‘qisangiz, hayvonlar hayotidan juda ko‘p 
narsalarni bilib olasiz. Bilganlaringiz esa sizga kelgusida kasb tanlashingizda yordam 
beradi. Hayvonot va o‘simliklar dunyosini yaxshi bilgan kishi uni sevadi va ardoqlaydi. 
Ilm cho‘qqilari sari qadam tashlashingizda doimo omad yor bo‘lsin!
Muallif
©  Mavlonov O., 2005, 2017.
©  «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» 
     Davlat ilmiy nashriyoti, 2005, 2017.
ISBN 978-9943-07-508-5
Shartli belgilar:
Mas’ul muharrir:
Azimov D. A. – O‘zR FA akademigi, biologiya fanlari doktori, professor.
Taqrizchilar:
Xolmatov B. R. 
–  O‘zR FA O‘simlik va hayvonot olami genofondi instituti katta ilmiy 
xodimi, biologiya fanlari nomzodi;
Azimov I. T. 
–  Nizomiy nomidagi TDPU «Biologiya o‘qitish metodikasi» kafed rasi katta 
o‘qituvchisi;
Haytboeva S. R.  –  Toshkent shahar Chilonzor tumanidagi 178-maktab biologiya fani 
o‘qituvchisi;
Ikromov O.  
–  Toshkent shahar Shayhontoxur tumanidagi 102-maktab biologiya fani 
o‘qituvchisi.
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan chop etildi.
–  juftlab yozing;
?!
–  jumboqni yeching,
 
topishmoqni toping.
–  bilimingizni 
  sinab ko‘ring;
– tasdiqlovchi 
  javoblarni aniqlang;
UO‘T: 57=512.133(075.3)
KBT 28.0ya72
 
M 13

---

SO‘ZBOSHI
O‘lkamiz tabiati nihoyatda jozibali, uning hayvonot dun 
yosi esa 
juda xilma-xil. Hayvonlarni inson qadami yetgan hamma joyda: gul-
lab turgan vodiylardan tortib baland tog‘li cho‘qqilarda, osmono‘par 
binolar qad ko‘tarib, hayot qaynab turgan shaharlar-u go‘yo hayotsiz 
ko‘ringan jazirama qumli cho‘llarda ham uchratish mumkin. 
Mamlakatimiz daryo va ko‘llarida baliqlarning 70 ga yaqin turi, 
bir hujayralilardan tortib hasharotlargacha bo‘lgan xilma-xil guruhlar-
dan iborat umurtqasiz hayvonlarning minglab turi uchraydi. Be-
poyon cho‘llar, vodiylar, ulkan tog‘ tizmalari va vohalarda sudralib 
yuruvchilarning 60 ga yaqin, sutemizuvchilarning 100 ga yaqin va 
qushlarning 400 dan ortiq turi, 11 000 turdan ortiq hasharotlar, 
yuzlab o‘rgimchaksimonlar va boshqa hayvonlar tarqalgan.
Vatanimiz hayvonot dunyosi juda qadimdan shakllanib kelgan. 
Hayvonlarning bir qancha turlari dastlab mana shu o‘lkada paydo 
bo‘lgan; boshqa turlari qo‘shni hududlardan kelib qolgan. Orol 
bakra balig‘i, soxta kurakburun baliq, tur 
kis 
ton agamasi, turkiston 
gekkoni, qum bo‘g‘ma iloni, ingichka barmoqli qo‘shoyoq, ko‘k 
sug‘ur va boshqa ko‘pgina turlar O‘rta Osiyo hududida tarqalgan 
bo‘lib, boshqa o‘lkalarda deyarli uchramaydi.
Mamlakatimizda hayvonlarni muhofaza qilish, yo‘qolib borayot-
gan turlarni saqlab qolish va ko‘pay 
tirishga katta e’tibor berilmoq-
da. Bu muhim ish O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham 
o‘z ifodasini topgan. Biroq faqat davlatimiz tomonidan amalga 
oshirilayotgan ishlarning o‘zi hayvonot dun 
yosini muhofaza qilish 
uchun yetarli emas. Bu ishga umum 
xalq e’tiborini qaratish ke-
rak. Buning uchun har bir o‘quvchi o‘z vatani tabiiy boyliklaridan 
biri bo‘lgan hayvonot dunyosini asrab-avaylash va muhofaza qilish 
chora-tadbirlarini yaxshi bilishi va ularga qat’iy amal qilishi lozim. 
Darslikda asosiy tushunchalar va terminlar kursiv (yotiq harflar) 
bilan ajratib ko‘rsatilgan. Mavzular oxirida bilimni tekshirish uchun 
savollar va mustaqil bajarish uchun topshiriqlar keltirilgan.
3

---

4
Siz ushbu bobni o‘qib, hayvonlarning tuzilishi va hayot kechirish 
xususiyatlari, tabiatda va odam hayotidagi ahamiyati, ularni klassi-
fikatsiya qilish to‘g‘risida umumiy tasavvurga ega bo‘lishingiz lozim.
1-§.  Zoologiya fani va uning vazifalari
Zoologiya – hayvonlarni o‘rganadigan fan. Zoologiya (zoon – 
hay  von,  logos – fan) – hayvonlarning tuzilishi, hayot kechiri-
shi, ko‘payishi va rivojlanishini o‘rganadigan fan. Hayvonlarning 
xilma-xilligi va tarqalishi, tabiatda va inson hayotidagi ahamiyati, 
kelib chiqishini o‘rganish zoologiyaning vazifasiga kiradi.
Zoologiya bir qancha fanlardan tarkib topgan. Ulardan bir 
guruhi hayvonlarning tuzilishi, ko‘payishi, rivojlanishi, yer yuzida 
tarqalishini, boshqalari alohida guruhlarini o‘rga 
nadi.
Zoologiya – eng qadimiy fan. Zoologiyaga oid eng qadimgi 
asarlarni eramizdan 4 asr oldin buyuk yunon olimi Arastu yozgan. 
Uning asarlarida 500 ga yaqin hayvon turiga tavsif be 
rilgan. 
16–17-asrlarda yashagan golland olimi Anton Levenguk mikroskop-
da ko‘rinadigan hayvonlarni kashf etgan. Shved olimi Karl Linney 
18-asrda hayvonlarni tur, urug‘, turkum va sinflarga ajratib o‘rga-
nishni taklif etgan. Ingliz olimi Ch. Darvin 19-asr o‘rtalarida hay-
vonlarni o‘rganish orqali o‘zining olamshumul evolyutsion ta’limo-
tini yaratdi. Zoologiya tibbiyot, chorvachilik va xalq xo‘jaligining 
boshqa sohalari bilan bog‘liq.
Zoologiya fanining rivojlanishiga o‘zbekistonlik olimlar ham katta 
hissa qo‘shishgan. D. N. Kashkarov birinchilar qatorida hayvonlar 
ekologiyasini o‘rganishni boshlab berdi. L. M. Isayev va P. F. Bo-
rovskiy olib borgan tadqiqotlar O‘rta Osiyoda rishta, bezgak paraziti 
va leyshmaniya kabi xavfli parazit hayvonlarning tugati 
lishi uchun 
asos bo‘ldi. T. Z. Zohidov, O. P. Bogdanov va boshqa olimlar 
I bob. Hayvonlar to‘g‘risida umumiy ma’lumot
HAYVONLAR TO‘G‘RISIDA 
UMUMIY MA’LUMOT
I
BOB

---