Zoologiya uzb 2017. indd

5
umurt 
qali hayvonlarni; A. M. Muhammadiyev, V. V. Yaxontov, A. T. 
To‘laganov, J. A. Azimov, M. A. Sultonov, S. N. Alimuhamedov 
umurtqasiz hayvonlarni o‘rganishgan.
Hayvonlarning xilma-xilligi va yashash muhiti.  Yer yuzida hay-
vonlarning 2 mln ga yaqin turi tarqalgan. Quruqlik, havo, tuproq, 
suv havzalari hayvonlar uchun asosiy yashash muhiti hisoblanadi. 
Parazit hayvonlar uchun esa odam, hayvon va o‘simlik organizmi 
yashash muhiti bo‘ladi. Hayvonlarning tuzi 
lishi va hayot kechirishi 
xususiyatlari muayyan muhitga moslashgan. Masalan, suv hayvonla-
rining gavdasi suyri shaklda, oyoq 
lari eshkakka aylangan. Quruqlikda 
 
yashovchi hayvonlarning tanasi yapaloq, oyoqlari yaxshi rivojlangan 
bo‘ladi. Yashash muhiti tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi namlik, 
harorat, yorug‘lik va boshqalar ekologik omillar deyiladi.
Hayvonlarning gavda o‘lchami har xil bo‘ladi (1-rasm). Ular 
qatorida og‘irligi 150 tonnaga yetadigan gigant kitlardan tortib faqat 
mikroskopda ko‘rinadigan, uzunligi millimetrning o‘ndan bir, hatto 
yuzdan bir ulushiga teng keladigan turlari ham bor.
Hayvonlarning ahamiyati. Hayvonlar tabiatda va inson faoliyatida 
katta ahamiyatga ega. Ko‘pchilik hayvonlar yashil o‘simliklar bilan 
oziqlanadi. Ular o‘txo‘r hayvonlar deyiladi. Boshqa hayvonlarni yey-
digan hayvonlar yirtqich; odam, boshqa hayvon va o‘simlik to‘qima-
larida yashaydigan hayvonlar esa parazit hisoblanadi. 
O‘txo‘r hayvonlar o‘simliklar va ularning qoldiqlarini maydalab, 
chirishini tezlashtiradi. Ular faoliyati tufayli o‘simlik uchun zarur 
bo‘lgan mineral moddalar to‘planadi; tuproq unum 
dorligi oshadi. 
Hayvonlar orasida hayvonlar murdasi, organik qoldiqlar va mikro-
1-§. Zoologiya fani va uning vazifalari
1-rasm.
Hayvonlarning
solishtirma o‘lchami: 
1 – gigant kalmar; 
2 – ko‘k kit;
3 – akula; 4 – kap-
cha ilon; 
5 – Afrika fili;
6 – jira fa; 7 – taroqli 
timsoh; 8 – burgut;
9 – Afrika tuyaqushi
1
5
7
6
3
2
9
4
8

---

6
organizmlarni suvdan filtrlab oziqlanadigan turlari ko‘p uchraydi. 
Bunday hayvonlar tabiiy sanitarlar deyiladi. Ular yer yuzini va suv 
havzalarini ifloslanishdan saqlaydi. 
Uy hayvonlari faqat go‘sht va sut beribgina qolmasdan, sanoat 
uchun mo‘yna, iðak va boshqa mahsulotlar ham beradi. Arilar, 
kapalaklar o‘simliklarni changlatib, ular hosildorligini oshirishga yor-
dam beradi. Hasharotxo‘r va yirtqich hayvonlar, qushlar, ko‘rshapa-
laklar, baqalar o‘rmon va qishloq xo‘jalik zararkunandalarini qirib, 
foyda keltiradi.
Hayvonlar orasida odamlar, chorva mollari va o‘simliklarga ziyon 
keltiradigan turlari ham ko‘p uchraydi. Qon so‘ruvchi hasharotlar 
va kanalar parazitlik qilish bilan birga, o‘lat, terlama, bezgak ka-
salliklarini tarqatadi. Atoqli vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino o‘zi-
ning «Tib qonunlari» asarida kasallik paydo qiladigan hayvonlardan 
saqlanish haqida yozib qoldirgan.
Hayvonlarni muhofaza qilish. Odamlar qadimdan yovvoyi hay-
vonlarni ovlashgan; ularning go‘shti, terisi va boshqa mahsulot-
laridan foydalanishgan; hayvonlarni qo‘lga o‘rgatishgan; ulardan 
uy qo‘riqchisi va ishchi kuchi sifatida foydalanishgan. Keyin 
chalik 
aholi sonining ortib borishi, ov qurollarining tobora takomillashuvi, 
hayvonlar uchun zarur bo‘lgan tabiiy sharoitning buzilishi ta’sirida 
Yevropa turi (qoramollar nasl boshi), tarpan (otlar nasl boshi), 
Stellerov sigiri (dengiz hayvoni) yo‘q bo‘lib ketdi; Prjevalskiy oti, 
zubr, bizon, jayron, xongul kabi hayvonlar uchun qirilib ketish xav-
fi tug‘ildi. Bu hol hayvonlar va ular yashaydigan muhitni muhofaza 
qilishni talab etadi.
Respublikamiz hududida noyob va soni kamayib borayotgan 
hayvonlarni asrab qolish va ko‘paytirish maqsadida Badayto‘qay, 
Qizilqum, Zarafshon, Surxon va Hisor davlat qo‘riqxonalari, 
Chotqol biosfera qo‘riqxonasi, bir qancha milliy bog‘lar va buyurt-
ma qo‘riqxonalar tashkil etilgan. O‘zbekiston Respublikasi «Qizil 
kitobi»ning so‘nggi 2016-yilgi nashriga noyob va soni kamayib bo-
rayotgan hayvonlarning 205 turi kiritilgan.
1. Zoologiyaning rivojlanishida K. Linney xizmatlari nimadan iborat?
2. Yashash muhiti va uning omillari nimadan iborat?
3. Oziqlanishiga binoan hayvonlar qanday guruhlarga ajratiladi?
4. Qanday hayvonlar tabiiy sanitarlar deyiladi?
I bob. Hayvonlar to‘g‘risida umumiy ma’lumot

---

7
5. Qanday hayvonlar yirtqich deyiladi?
6. Qanday hayvonlar parazit deyiladi?
7. Hayvonlar sonining keskin kamayib borish sabablari nimadan iborat?
1. K. Linney:
a) hayvonlarni o‘rganish asosida evolyutsion ta’limot yaratgan;
b) hayvonlarni tur, urug‘, turkum va sinflarga ajratib o‘rganishni taklif etgan;
d) hayvonlarning embrional rivojlanishini o‘rgangan.
2. T.Z. Zohidov va O.P. Bogdanov:
a) umurtqali hayvonlarni o‘rgangan;
b) hayvonlar ekologiyasini o‘rganishni boshlab bergan;
d) umurtqasiz hayvonlarni o‘rgangan.
Hayvonlar guruhlari va ularga mos keladigan xususiyatlarni juftlab yo-
zing.
a) tabiiy sanitarlar;   
 
1) kasallik yuqtiradi;
b) qon so‘ruvchilar;  
 
2) qoldiqlar bilan oziqlanadi;
d) arilar, kapalaklar.  
 
3) gullarni changlatadi.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Yashash muhiti, ekologik omillar, o‘txo‘r, yirtqich, para 
zit, tabiiy sani-
tarlar, qo‘riqxona, milliy bog‘, «Qizil kitob».
Tasdiqlovchi javoblar: 1b, 2a.
Juftlab yozish javoblari: a-2, b-1, d-3.
  
Hayvon organizmining tuzilishi, 
2-§.  hayvonlarni klassifikatsiya qilish
Hayvonlarning o‘simliklarga o‘xshashligi va ulardan farq qilishi. 
Hayvon organizmi ham o‘simliklar singari hujayralardan tashkil 
topgan. Hujayralar hujayra membranasi (po‘sti), uning ichidagi si-
toplazmada joylashgan vakuolalar, boshqa organoidlar va yadrodan 
iborat. Hayvon va o‘simlik hujayralarining kimyoviy tarkibi ham 
o‘zaro o‘xshash bo‘ladi. Shu bilan birga hayvonlar hujayrasi po‘sti 
yupqa bo‘lishi, yashil rang beruvchi xloroplastlar bo‘lmasligi bilan 
o‘simliklardan farq qiladi. Hay 
vonlar fotosintez qilolmaydi; o‘sim-
liklar hosil qila 
digan organik moddalar bilan oziqlanadi. Bir hu-
jayralilar orasida o‘simlik singari fotosintez qilish xususiyatiga ega 
bo‘lgan turlari ham bor.
2-§. Hayvon organizmining tuzilishi, hayvonlar klassifikatsiyasi

---