Zoologiya uzb 2017. indd

8
Ko‘pchilik hayvonlarning maxsus harakatlanish organlari bo‘ladi, 
lekin o‘troq yashovchi va ko‘pchilik parazit hayvonlar harakat qil-
maydi. O‘simliklar orasida esa xlamidomonada xivchinlar yordamida 
faol harakatlanishini bilasiz. 
Hayvon hujayrasi va to‘qimalari.  Ko‘p hujayrali hayvonlar or-
ganizmi har xil tuzilgan va turli vazifani bajaradigan hujayralardan 
iborat. Hujayralar yumaloq, kubsimon, duksimon, yulduzsimon, 
kið 
rikli va boshqa shaklda bo‘lishi mumkun (2-rasm). Bir-biriga 
o‘x 
shash tuzilgan va bir xil vazifani bajaradigan hujayralar to‘-
qimalarni, to‘qimalar organlarni hosil qiladi. Bir hujayrali va 
tuban ko‘p hujayrali hayvonlar organizmida to‘qimalar va organlar 
rivojlanmagan. 
Hayvon organizmi epiteliy, biriktiruvchi, muskul va nerv to‘qima-
laridan tashkil topgan. Epiteliy zich joylashgan yassi kubsimon yoki 
silindrsimon hujayralardan iborat. Epiteliy organizmni noqulay sha-
roitdan himoya qiladi hamda uning faoliyatini boshqaradigan  mod-
dalar ishlab chiqaradi. Teri sirti va ichak devorining ichki yuzasi 
epiteliy bilan qoplangan.
Biriktiruvchi to‘qima alohida hujayralar va organlar oralig‘ini 
to‘ldirib turadi. Bu to‘qimaning suyuq (qon), tig‘iz (suyak, tog‘ay) 
va g‘ovak (parenxima) xillari mavjud. Biriktiruvchi to‘ qima organlar-
ni o‘zaro bog‘lash (pay), kislorod va oziq moddalarni tashish (qon), 
zaxira oziq moddalar to‘plash (paren 
xima), tayanch (suyak, tog‘ay) 
vazifasini bajaradi.
I bob. Hayvonlar to‘g‘risida umumiy ma’lumot
2-rasm. Hayvon 
hujayralari:
1 – nerv hujayrasi; 
2, 3, 4 – epiteliy 
hujayralari; 
5 – biriktiruvchi 
to‘qima hujayrasi; 
6 – tuxum  hujayrasi; 
7 – muskul hujayrasi
3
2
1
4
6
5
7

---

9
Muskul to‘qimasi qisqarish xususiyatiga ega bo‘lgan muskul to-
lalardan iborat. Muskullar harakatlanish vazifasini bajaradi.
Nerv to‘qimasi
 yulduzsimon nerv hujayralari va ular orasida-
gi oraliq moddadan iborat. Bosh miya, orqa miya va ular 
dan 
tarqaladigan nerv tolalari nerv to‘qimasi hisoblanadi. Nerv to‘-
qimasi tashqi muhitdan va ichki organlardan keladigan ta’sirni 
qabul qilish, o‘tkazish va ularga javob berish vazifasini baja-
radi.
Organlar va organlar sistemasi. Organizmda to‘qimalar organlar-
ni hosil qiladi. Har bir organ bir necha xil to‘qimalardan tashkil 
topgan bo‘lib, o‘ziga xos vazifani bajarishga moslashgan bo‘ladi. 
Masalan, hayvonlar ichagi biriktiruvchi, nerv, muskul, epiteliy 
to‘qimalaridan tashkil topgan bo‘lib, ovqat hazm qilish vazifa 
sini 
bajaradi. Organizmda o‘zaro bog‘langan va o‘xshash vazifani baja-
radigan organlar birgalikda organlar sistemasini hosil qiladi. Masalan, 
og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach, oshqozon, ichak birgalikda 
hazm qilish sistemasini hosil qiladi. Hayvonlar organizmida hazm 
qilish, harakatlanish, ayirish, nafas olish, jinsiy, nerv, sezgi organlari 
sistemasi mavjud. 
Hayvonlarni klassifikatsiya qilish.  O‘zaro o‘xshashligi va qon-qa-
rindoshligiga binoan hayvonlar bir necha sistematik guruhlarga 
ajratiladi. Hayvonlarni bu tarzda guruhlash klassifikatsiya deyiladi. 
O‘simliklar singari hayvonlarda ham eng kichik sistematik birlik tur 
hisoblanadi. Bir turga mansub hayvonlarning tuzilishi va yashash 
sharoiti o‘xshash bo‘ladi. 
O‘zaro yaqin turlar urug‘ga, urug‘lar oilaga, oilalar turkumga, 
turkumlar sinfga, sinflar esa tiðga birlashtiriladi. Barcha  tiðlar bir-
galikda hayvonot olamini tashkil qiladi. Bundan tashqari, hayvonot 
olami hujayraviy tuzilishiga binoan bir hujayralilar va ko‘p hu-
jayralilarga; umurtqa pog‘onasining rivojlanganligiga qarab umurtqa-
sizlar va umurtqalilar (xordalilar)ga ajratiladi. Umurtqasizlar 20 dan 
ortiq, umurtqalilar esa faqat bitta tiðdan iborat.
Tana haroratining qanday bo‘lishiga binoan barcha hayvonlar 
sovuq qonlilar va issiq qonlilarga ajratiladi. Sovuq qonlilarning tana 
harorati tashqi muhit harorati ta’sirida o‘zgarib turadi. Ularga bar-
cha umurtqasiz hayvonlar va хordalilar tipining baliqlar, suvda ham 
quruqlikda yashovchilar hamda sudralib yuruvchilar sinflari kiritiladi. 
2-§. Hayvon organizmining tuzilishi, hayvonlar klassifikatsiyasi

---

10
Issiqqonlilarning tana harorati doimiy, ya’ni tashqi muhit ta’siriga 
bog‘liq bo‘lmaydi. Ularga хordalilar tipining qushlar va sutemizuv-
chilar sinflari kiritiladi.
Sistematik guruhlar lotin tilida nomlanadi. Turlar ikki nom 
(urug‘ va tur nomi), turdan yuqori guruhlar esa bitta nom bilan 
ataladi. Hayvonlarni klassifikatsiya qilish bilan sistematika fani 
shug‘ullanadi.
1. Hayvonlar bilan o‘simliklar o‘rtasida qanday o‘xshashlik bor?
2. Hayvon organizmi qanday to‘qimalardan iborat?
3. Epiteliy to‘qimasi qanday hujayralardan iborat?
4. Biriktiruvchi to‘qimaning qanday xillari bor?
5. Muskul to‘qimasi qanday tuzilgan?
6. Nerv to‘qimasi qanday tuzilgan?
7. Hayvon organizmida qanday organlar sistemasi mavjud?
1. Tuzilishi va bajaradigan vazifasi o‘xshash bo‘lgan hujayralar:
a) organlarni; b) to‘qimalarni; d) organlar sistemasini hosil qiladi.
2. Hayvonot olamida eng yuqori sistematik guruh:
a) tur; b) turkum; d) tið; e) sinf.
3. Ikki lotincha nom bilan ataladigan sistematik guruh:
a) tur; b) urug‘; d) tið; e) oila.
To‘qimalarni ular bajaradigan vazifasi bilan birga juftlab yozing.
a) epiteliy;  
 
1) oziq moddalarni tashiydi;
b) muskul;  
 
2) ta’sirni qabul qiladi;
d) biriktiruvchi; 
 
3) himoya;
e) nerv. 
 
 
4) organlarni harakatlantiradi.
Sistematik guruhlarni eng kichigidan boshlab tartib bilan ko‘rsating.
a) turkum; b) oila; d) tið; e) tur; f) sinf; g) urug‘.
Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Hujayra membranasi, organlar, epiteliy, organlar sistemasi, biriktiruvchi 
to‘qima, klassifikatsiya, muskul to‘qimasi, umurtqalilar, nerv to‘qimasi, 
umurtqasizlar.
Tasdiqlovchi javoblar: 1b, 2d, 3a.
Juftlab yozish javoblari: a-3, b-4, d-1, e-2.
Tartibni aniqlovchi javoblar: 1e, 2g, 3b, 4a, 5f, 6d.
I bob. Hayvonlar to‘g‘risida umumiy ma’lumot

---