Zoologiya uzb 2017. indd
Yüklə 3,87 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BIR HUJAYRALILAR, YA’NI SODDA HAYVONLAR
- 3-§. Soxta oyoqlilar sinfi Soxta oyoqlilar – eng sodda tuzilgan bir hujayralilar. Oddiy amyoba ularning tiðik vakili hisoblandi. Yashash muhiti va tuzilishi.
- 3-rasm. Oddiy amyobaning mikroskopda ko‘rinishi Soxta oyoqlar Yashil suvo ‘ ti 4-rasm. Oddiy amyobaning tuzilishi
- Nafas olishi.
- Soxta oyoqlilarning xilma-xilligi.
- 5-rasm. Amyobaning bo‘linib ko‘payishi.
11 II BOB BIR HUJAYRALILAR, YA’NI SODDA HAYVONLAR Bir hujayralilar tanasi mustaqil hayot kechirish xususiyatiga ega bo‘lgan bitta hujayradan iborat. Ular hujayrasida ayirish va hazm qi lish vakuolalari, harakatlanish organoidlari va yadrosi bo‘ladi. 3-§. Soxta oyoqlilar sinfi Soxta oyoqlilar – eng sodda tuzilgan bir hujayralilar. Oddiy amyoba ularning tiðik vakili hisoblandi. Yashash muhiti va tuzilishi. Amyoba to‘kilgan barglar va xas- cho‘plar bilan ifloslangan ko‘lmak suvlar tubida hayot kechira- di. Tanasining kattaligi 0,2–0,5 mm, shaffof bo‘ladi. Amyoba hujayra sining shakli doimo o‘zgarib turadi. Boshqa hujayralar singari amyoba tanasi ham quyuq dildiroq modda, ya’ni sitoplaz- madan iborat. Sitoplaz mada bitta yadro va hujayra organoidlari joylashgan (3, 4-rasmlar). Hujayra membranasi sitoplazmani tashqi muhitdan ajratib turadi. 3-§. Soxta oyoqlilar sinfi 3-rasm. Oddiy amyobaning mikroskopda ko‘rinishi Soxta oyoqlar Yashil suvo‘ti 4-rasm. Oddiy amyobaning tuzilishi: 1 – soxta oyoqlar; 2 – sitoplazma; 3 – hazm vakuolasi; 4 – yadro; 5 – qisqaruvchi vakuola; 6 – qamrab olinayotgan oziq 1 4 3 6 5 2 12 Harakatlanishi. Amyoba hujayrasi sirtida qalin qattiq qobiq bo‘l - maganligidan sitoplazmasi qaysi tomonga oqib o‘tsa, tana sining o‘sha tomoni bo‘rtib chiqib, «soxta oyoqlar» deb ataladigan muvaqqat o‘simtalar hosil qiladi. Amyobaning harakatini bir tomchi suvning oqishiga o‘xshatish mumkin. Soxta oyoqlar to‘xtovsiz hosil bo‘lib va yo‘qolib turganidan amyobaning tana shakli ham o‘zgarib turadi. Oziqlanishi. Amyoba bakteriyalar, mayda suv o‘tlari va orga nik qoldiqlar bilan oziqlanadi. Harakatlanayotgan amyoba oziqqa duch kelganida bir necha soxta oyoqlar hosil qiladi. Soxta oyoqlar oziqni qamrab olib, uni sitoplazmaga o‘tkazadi. Sitoplazmadan hazm shirasi ajralishi bilan oziq atrofida kichik pufakcha – hazm qilish vakuolasi paydo bo‘ladi. Hazm shirasi ta’sirida vakuoladagi oziq moddalar hazm bo‘ladi. Oziqning hazm bo‘lmagan qismi sitoplazmadan tash- qariga chiqarib yuboriladi. Nafas olishi. Amyoba suvda erigan kislorod bilan nafas oladi. Uning sitoplazmasiga kislorod suv bilan birga to‘xtovsiz o‘tib tura- di. Kislorod yordamida sitoplazmadagi oziq moddalar parchalanib, amyoba hayoti uchun zarur bo‘lgan energiya hamda zararli modda- lar almashinuvi mahsulotlari hosil bo‘ladi. Sitoplazmadagi suvning ortiqcha qismi zararli moddalar almashi nuvi mahsulotlari bilan birga qisqaruvchi vakuola bo‘shlig‘iga o‘tadi. Vakuola qisqarganida uning ichidagi suyuqlik hujayradan chiqarib yuboriladi. Ana shu tariqa amyoba organizmi bilan tashqi muhit o‘rtasida moddalar almashinuvi sodir bo‘ladi. Ta’sirlanishi. Sodda tuzilgan bo‘lsa ham, amyoba hayvon orga- nizmiga xos xususiyatlarga ega. Ayrim ta’sirlar yordamida amyoba tanasining shakli o‘zgarganligini ko‘rish mumkin. Agar amyobali suvga ozroq osh tuzi qo‘shilsa, u hamma soxta oyoq larini tortib olib, sharsimon shaklga kiradi. Bu hodisa amyobaning ta’sirlanishini ko‘rsatadi. Ko‘payishi. Amyoba ikkiga bo‘linish yo‘li bilan jinssiz ko‘ payadi (5-rasm). Buning uchun yadroning hajmi ortib, uning qobig‘i yemiriladi. Sitoplazmaga chiqqan yadro moddalari hujayraning ikki tomoniga teng taqsimlanadi. Tezda hujayraning ikki tomoni- da bittadan yadro hosil bo‘ladi. Amyoba tanasi ham cho‘zilib, o‘rtasidan ingichkalashadi va ikkiga ajraladi. Ana shu yo‘l bilan bitta amyobadan ikkita yangi amyoba hosil bo‘ladi. Bu xildagi II bob. Bir hujayralilar, ya’ni sodda hayvonlar 13 ko‘payishda jinsiy hujayralar hosil bo‘lmaganligi tufayli jinssiz ko‘payish deb ataladi. Sista hosil qilishi. Sovuq tushganda yoki suv qurib qolganda amyoba ha ra katlanishdan to‘xtab yumaloqlanadi; uning hujayrasi sirtida qalin po‘st – sista hosil bo‘ladi. Amyoba sista ichida noqu- lay sharoit ta’siridan saqlanadi. Qulay sharoit tug‘ilganda amyoba sistadan chiqib, hayot faoliyatini davom ettiradi. Soxta oyoqlilarning xilma-xilligi. Dengizlarda ohak chig‘anoqli soxta oyoqlilardan foraminiferalar va kremniy (qum) skeletli nursimonlar ko‘p uchraydi. Bundan bir necha million yil ilgari yashab, qirilib ketgan foraminiferalar chig‘anoqlari qoldig‘i hozirgi ohaktosh konlarini hosil qilgan. Nursimonlar skeleti qoldig‘idan metallarni silliqlashda va jilvir qog‘oz tayyorlashda foydalaniladi. Ayrim soxta oyoqlilar xavfli parazit hisoblanadi. Masalan, odam va sutemizuvchilar ichagida yashaydigan ichburug‘ amyobasi ichak devorini yemirib, qonli ichburug‘ paydo qiladi. 1. Amyoba hujayrasi qanday tuzilgan? 2. Amyobaning soxta oyoqlari qanday hosil bo‘ladi? 3. Amyoba qanday oziqlanadi? 4. Qisqaruvchi vakuola qanday vazifa bajaradi? 5. Amyobaning ta’sirlanishi qanday sodir bo‘ladi? 6. Amyoba qanday ko‘payadi? 7. Soxta oyoqlilar qanday ahamiyatga ega? 8. Nima uchun amyoba hujayrasidan ortiqcha suv chiqarib turilishi zarur? 3-§. Soxta oyoqlilar sinfi 1 2 3 4 5 5-rasm. Amyobaning bo‘linib ko‘payishi. 1 – bo‘linishga kirishayotgan hujayra; 2, 3, 4 – hujayra va uning yadrosining ikkiga ajralishi; 5 – hosil bo‘lgan ikkita yangi hujayra Yüklə 3,87 Kb. Dostları ilə paylaş:
|