Zoologiya uzb 2017. indd

201
Topishmoqlar javoblari
1. Oddiy amyoba.
2. Yashil evglena.
3. Volvoks.
4. Infuzoriya tufelka.
5. Chuchuk suv gidrasi.
6. Meduza.
7. Planariya.
8. Jigar qurti.
9. Qoramol tasmali 
   
 
chuvalchangi.
10. Odam askaridasi.
11. Yomg‘ir chuvalchangi.
12. Yomg‘ir chuvalchangi.
13. Yalang‘och shilliq.
14. Marvariddor.
15. Baqachanoq.
16. Daryo qisqichbaqasi.
17. Daryo qisqichbaqasi.
18. Butli o‘rgimchak.
19. Chayon.
20. Yashil bronza qo‘ng‘izi.
21. Hasharotlar.
Topishmoqlar javoblari
22. Qo‘ng‘izlar.
23. Go‘ng qo‘ng‘izi.
24. Chigirtka.
25. Kapalak.
26. Kapalak.
27. Tut ipak qurti.
28. Asalarilar.
29. Asalari.
30. Chumolilar.
31. Chumolilar.
32. Pashsha.
33. Burga.
34. Baliq.
35. Baliq.
36. Baqa.
37. Qurbaqa.
38. Ilon.
39. Ilon.
40. Ilon.
41. Ilon.
42. Toshbaqa.
43. Toshbaqa.
44. Qush.
45. Qush tuxumi.
46. Kolibri.
47. Qaldirg‘och.
48. Hakka.
49. Bulbul.
50. Qaldirg‘och uyasi va 
     bolasi.
51. Laylak.
52. Xo‘rozlar.
53 Xo‘roz.
54. Xo‘roz.
55. Tipratikan.
56. Ko‘rshapalak.
57. Sichqon.
58. Tovushqon.
59. Mushuk.
60. Yo‘lbars.
61. Echki.
62. Sigir.
63. Ot.
64. Eshak.
Zoologiya terminlari ko‘rsatkichi
(*-rasmlarga havola)
Afrika tuyaqushi 158*
Aktiniyalar 27, 28*
Akulalar 115*
Alligatorlar 137
Arslon 184, 185*
Arxar 191*
Arxeopteriks 151, 152*
Asalari 88, 89*, 90
Asosiy xo‘jayin 35, 37, 41
Aurelia 28*, 29
Bankiv tovuqlari 166*
Baqachanoq 56, 57*, 58
Bakra baliqlar 117*
Bezgak paraziti 19*
Bezgak chivini 95*
Biologik kurash 95, 96
Bitiniya 50*
Bitlar 95*
Biy 70
Bolalar gijjasi 42
Botqoq toshbaqasi 135*, 137
Boyo‘g‘li 164
Broyler 167
Bukri baliq 112, 118
Bulbul 153
Burgalar 95*
Bo‘ka 92*
Bo‘rilar 183, 184*
Bo‘rsiq 185
Bo‘rtma nematodasi 42
Dafniya 65*
Dasht  agamasi 132
Dengiz mushugi 187*, 188
Dengiz otchasi 113*
Dengiz toshbaqasi 137
Dreysena 59*
Ektoderma 24*
Elektr skat 116
Emu 158
Endoderma 24*
Exinokokk 41*
Echkemar 132
Falanga 70*
Finna 36, 41, 42
Foraminiferalar 13
Gaviallar 137
Gekkon 132
Gibbon 195* 

---

202
Zoologiya terminlari ko‘rsatkichi
Gidra 23*, 24*
Gidroid  poliplar 21
Gigant akula 116
Gepard 184, 185*
Germafrodit 31, 33
Gorilla  195*
Grenlandiya tyuleni 187*
Gulmoy 118
Go‘ngqarg‘a 149, 156*
Hakka 156*
Halqali ninachi 82
Hasva 83
Hind karkidoni 192*
Ildam kaltakesak 129, 130*
Ildizog‘iz meduza 28*, 29
Ilvirs 184
Imperator pingvini 161
Infuzoriyalar 19*
Issiqqonlilar 9,
Ichburug‘ amyobasi 13
Jabralar 54, 57, 62, 107*
Jayron 6,191*
Jigar qurti 34, 35* 
Jirafa 5*, 191* 
Jish bola ochadigan qushlar 151
Jo‘ja ochadigan qushlar 151
Kakku 150
Kaklik 153
Kalmar 59*
Kalxat 163*
Kamchatka krabi 65*
Kanalar 71
Kaputsin 195 *
Kapcha ilon 5*, 134*
Karakatitsa 59*
Karam kapalagi 47*, 86
Karqurlar 149
Kasatka 189*
Katta shomshapalak 180*
Kayra 150
Kashalot 188*, 189
Kemiruvchilar 181, 182* 
Kenguru 178*, 179
Keta 112, 118
Kit akula 116
Koala 178*, 179
Kolorado qo‘ngizi 94*
Korall poliplar 27, 28*
Krevetkalar 65*
Kulrang kalamush 182*
Kurka 167
Ko‘l baqasi 121*-123 
Ko‘lvor ilon 133
Ko‘k kit 5*, 182*
Ko‘k sug‘ur 182*
Ko‘rgalak 150*
Ko‘rshapalaklar 180
Langustlar 65
Lansetnik 98*, 99, 100
Laqqa 118*
Latimeriya 118
Latcha 185
Laylaklar 143, 147*, 148, 155
Laylak 149, 154*, 161
Leyshmaniya 16
Lichinka 34, 35*, 36*, 41, 42
Losossimonlar 118
Malla shomshapalak 180*
Malpigi naychalari 77*
Manta 115*
Mantiya 53, 54, 57
Martishka 195*
Mayna 153
Meduzalar 28*, 29
Midiya 59*
Milliy bog‘ 6
Miqqiy 163*
Missisipi timsohi 137*
Mita 95
Mozaik ko‘rish 65
Morj 187*, 188
Moviy ninachi 82
Moybaliq 118
Muflon 198
Musichalar 154, 157
Mo‘ylov baliq 118
Nandu 158
Nereida 50*
Nil timsohi 137*
Ninachilar 82, 83*
Nozema 19
Norka 185
Nurlisimonlar 13
Nutriya 181
Odam askaridasi 38*, 39* 
Oddiy amyoba 11*, 13*
Okun 113
Olaqarg‘a 153
Olaqo‘zan 185
Olma mevaxo‘ri 94*
Olmaxon 181
Omarlar 65
Ondatra 181, 182*
Oraliq xo‘jayin 35, 37, 41
Orangutan 195*
Osiyo chigirtkasi 83*, 94
Oq amur 118*
Oq ayiq 185, 186*
Oqbiqin delfin 188*, 189
Oqqush 154 
Oq sla 118, 119
Oqcha baliq 118*
Oyoq paypaslagich 67
Panjaqanotlilar 118, 128
Planariya 31, 32*, 33
Plankton 65
Prjevalskiy oti 6, 192*
Protoavis 151
Qaldirg‘och 156*
Qalqontumshuq ilon 134*
Qarg‘a 151
Qarqaralar 149
Qizil kitob 6,158
Qirg‘iy 163*
Qizilto‘sh 150*
Qirg‘oviul 153
Qora baliq 118
Qora ilon 133*, 134*
Qora kalxat  163*
Qoramol tasmasimoni 35, 36*
Qoraqurt  70*
Qorayaloq 153
Qora chirildoq 83*
Quloqdor ko‘rshapalak 180*
Qum bo‘g‘ma iloni 133
Qunduz 185 
Qurt 80*, 81*
Qutb meduzasi 28*, 29
Qo‘lqanotlilar 180
Qo‘ng‘ir ayiq 185, 186*
Qo‘riqxona 6

---

203
Zoologiya terminlari ko‘rsatkichi
Radial simmetriya 23
Regeneratsiy 25, 33, 125
Sakkizoyoq 59*
Salamandralar 128
Sariq ilon 132
Sariq yumronqoziq 182*
Siklop 24, 42, 65*
Silovsin 184
Sista 13, 15, 34
Sistematika 9,
Sofito‘rgay 153 
Sovuqqonlilar 9.
Soxta kurakburun 117*
Soxta oyoqlilar 11, 13
Stellerov sigiri 6
Suluv ninachi 82*
Suqsun 160*
Suv ayg‘iri 192*
Suv ilon 133
Suvsar 185
So‘na 92*
Shaqildoq ilon 133
Shimpanze 195*
Taqaburun 180*
Tarpan, 6, 194*
Tasqara 163*
Terili ko‘rshapalak 180*
Terili toshbaqa 136*, 137
Termitlar 83, 95
Tibbiyot zulugi 51*
Tikan baliq 113*
Tikandum skat 115*
Tikanli akula 115
Tilyapiya 114
Tirik tug‘ar shilliq 55*
Tok shillig‘i  55*
Tolay tovushqoni 182*
Toqay mushugi 184
Tovuqsimonlar 154
Traxeyalar 68*, 69
Tridakna 59
Tripanosoma 16
Tritonlar 128
Tufelka 18*, 19
Tulkilar 183, 184* 
Tullash 62, 130
Tut ipak qurti 86*, 87*
Tuxum qo‘yuvchilar 179
To‘garak chuvalchanglar 38, 39
To‘ng‘iz 191, 192*
To‘tilar   153
To‘shak qandalasi 83*, 95
Ugor 112
Ukki 163*, 164
Umurtqasizlar 9
Urchuksimon kaltakesak 132
Ustritsa 59*
Uy pashshasi 90, 91*
Uy sichqoni 182*
Vahmaqush 150*
Volvoks 16*
Xaltali bo‘ri 179
Xaltalilar 178, 179
Xaltali  sichqon 178*, 179
Xona kuyasi 95
Xongul 6
Xordalilar 9,
Xumbosh baliq 118
Yaguar 185*
Yalang‘och shilliq 55*
Yashil bezlar 64
Yashil bronza qo‘ng‘izi 70*, 71*
Yashil evglena 15*, 16* 
Yashil go‘sht pashshasi 92*
Yashil qurbaqa 128
Yashil temirchak 83*
Yenotsimon it 184*
Yevropa turi 6
Yexidna 178*
Yirtqich tishli kaltakesaklar 176*
Yomg‘ir chuvalchangi 45-49*
Yon chiziqlar 102*, 110
Yo‘lbars 184, 185*
Yo‘ldoshlilar 179
Yo‘rga tuvaloq 158*
Zarg‘aldoq 153 
Zaxkash 65* 
Zebralar 192*
Zigota 26
Zog‘ora baliq 102*, 103*
Zog‘cha 156*
Zubr 6, 191*
O‘rdak 154, 160*
O‘rdakburun 178*
O‘rgimchak maymun 195
G‘umbak 80*, 81*
Chayon 70*, 71
Chittak 153, 156*
Chipor ilon 134
Chiyabo‘ri 184*
Chumchuq 151, 156* 
Chumchuqsimonlar 156
Chug‘urchiqlar, 156* 
Churrak 160*
Chuchuk suv shillig‘i 53*, 54
Cho‘l toshbaqasi 136*
Cho‘rtan 118*
Cho‘chqa tasmasimoni 42

---

204
MUNDARIJA
So‘zboshi   ......................................................................................................3
I BOB. Hayvonlar to‘g‘risida umumiy ma‘lumot
   .......................................4
1-§.  Zoologiya fani va uning vazifalari  ...................................................4
2-§.  Hayvon organizmining tuzilishi, hayvonlarni klassifikatsiya qilish  ......7
II BOB. Bir hujayralilar, ya’ni sodda hayvonlar 
   .................................... 11
3-§.  Soxta oyoqlilar sinfi  ....................................................................... 11
4-§.  Xivchinlilar sinfi  ............................................................................. 14
5-§.  Infuzoriyalar va sporalilar sinflari  .................................................. 18
1-laboratoriya mashg‘uloti. Tufelkaning tuzilishi, harakatlanishi va
ta’sirlanishi   ................................................................................................. 21
III BOB. Ko‘p hujayrali hayvonlar: bo‘shliqichlilar tiði
   ........................... 23
6-§. Gidroid poliðlar sinfi: chuchuk suv gidrasi  ..................................... 23
7-§. Dengiz bo‘shliqichlilari  ..................................................................... 27
IV BOB. Yassi va to‘garak chuvalchanglar tiðlari
   ................................... 31
8-§.  Yassi chuvalchanglar tiði: kiðrikli chuvalchanglar sinfi  ................ 31
9-§.  Yassi chuvalchanglar tiði: so‘rg‘ichlilar va tasmasimon 
  chuvalchanglar sinflari  .................................................................... 34
10-§.  To‘garak chuvalchanglar tiði: odam askaridasi  .............................. 38
11-§.  Parazit chuvalchanglarning xilma-xilligi  ......................................... 41
V BOB. Halqali chuvalchanglar tiði
   ......................................................... 45
12-§.  Yomg‘ir chuvalchangining tashqi tuzilishi, nerv sistemasi 
 va rivojlanishi  .................................................................................. 45
13-§.  Yomg‘ir chuvalchangining ichki tuzilishi  ....................................... 48
2-laboratoriya mashg‘uloti. Yomg‘ir chuvalchangining tashqi tuzilishi,
harakatlanishi va refleks hosil qilishi  ........................................................ 52
VI BOB. Mollyuskalar tiði
   ....................................................................... 53
14-§.  Qorinoyoqli mollyuskalar sinfi  ....................................................... 53
15-§.  Ikki pallali va boshoyoqli mollyuskalar sinfi  ................................. 56

---

205
VII BOB. Bo‘g‘imoyoqlilar tiði
   ................................................................. 60
7.1. Qisqichbaqasimonlar sinfi
   ................................................................... 60
16-§.  Daryo qisqichbaqasining tashqi tuzilishi va ko‘payishi  ................. 60
17-§.  Daryo qisqichbaqasining ichki tuzilishi .......................................... 63
7.2. O‘rgimchaksimonlar sinfi
   .................................................................... 66
18-§.  Butli o‘rgimchakning tuzilishi va hayot kechirishi  ........................ 66
19-§.  O‘rgimchaksimonlarning xilma-xilligi  ............................................. 70
7.3. Hasharotlar sinfi
   ................................................................................ 73
20-§.  Yashil bronza qo‘ng‘izining tashqi tuzilishi  ................................... 73
21-§.  Yashil bronza qo‘ng‘izining ichki tuzilishi  .................................... 76
3-laboratoriya mashg‘uloti. Hasharotlarning tashqi tuzilishi  .................... 79
22-§.  Hasharotlarning ko‘payishi va rivojlanishi  ..................................... 79
23-§.  Chala o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar  ........................... 82
24-§.  To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanadigan hasharotlar: 
      tangachaqanotlilar turkumi  ............................................................. 85
25-§.  Pardaqanotlilar turkumi: asalarilar  ................................................. 88
26-§.  Ikki qanotlilar turkumi  ................................................................... 91
27-§.  Hasharotlarning kelib chiqishi va ahamiyati  ................................. 94
VIII BOB. Xordalilar tiði
   ......................................................................... 98
28-§.  Lansetnik – tuban tuzilgan xordali hayvon  .................................. 98
8.1. Baliqlar
   ............................................................................................. 101
29-§.  Tashqi tuzilishi, skeleti, suzgich pufagi  ....................................... 101
4-laboratoriya mashg‘uloti. Baliqlarning tashqi tuzilishi va 
harakatlanishi   ........................................................................................... 105
30-§.  Baliqlarning ichki tuzilshi .............................................................. 106
31-§.  Nerv sistemasi va sezgi organlari  ................................................. 109
32-§.  Baliqlarning ko‘payishi va rivojlanishi  ......................................... 112
33-§.  Baliqlarning xilma-xilligi: tog‘ayli baliqlar sinfi  ........................... 114
34-§.  Suyakli baliqlar sinfi: asosiy sistematik guruhlari va 
 ahamiyati 
 ....................................................................................... 117
8.2. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar sinfi
   ..................................... 120
35-§.  Ko‘l baqasining tashqi tuzilishi, skeleti va muskullari  ................ 120

---

206
36-§.  Ko‘l baqasining ichki tuzilishi  ..................................................... 123
37-§.  Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ko‘payishi, 
 
rivojlanishi va xilma-xilligi  ........................................................... 126
8.3. Sudralib yuruvchilar sinfi
   ................................................................. 129
38-§.  Ildam kaltakesakning tuzilishi, ko‘payishi va rivojlanishi  ........... 129
39-§.  Sudralib yuruvchilar xilma-xilligi: tangachalilar turkumi  ............ 132
40-§.  Toshbaqalar va timsohlar turkumlari  ........................................... 132
8.4. Qushlar sinfi
  ...................................................................................... 136
41-§.  Ko‘k kaptarning tashqi tuzilishi  ..................................................... 139
42-§.  Ko‘k kaptarning skeleti va muskullari  ............................................ 142
5-laboratoriya mashg‘uloti. Qushlarning tashqi tuzilishi va pat qoplami  ... 145
43-§.  Qushlarning ichki tuzilishi va sezgi organlari  ................................. 146
44-§.  Qushlarning ko‘payishi, rivojlanishi va kelib chiqishi  ..................... 149
45-§.  Qushlarning mavsumiy hodisalarga moslashishi  ............................. 153
46-§.  Qushlarning xilma-xilligi: voha va cho‘l qushlari  ........................... 156
47-§.  Suv havzalari va sohil qushlari  ....................................................... 159
48-§.  Yirtqich qushlar ............................................................................... 162
49-§. Parrandachilik  ................................................................................ 166
8.5. Sutemizuvchilar sinfi
  .......................................................................... 168
50-§.  Itning tashqi tuzilishi, skeleti va muskullari  ................................... 168
51-§.  Itning ichki tuzilishi  ....................................................................... 171
52-§.  Sutemizuvchilarning ko‘payishi, rivojlanishi va kelib chiqishi  ........ 175
53-§.  Sutemizuvchilarning xilma-xilligi: 
  tuxum qo‘yuvchilar, xaltalilar, yo‘ldoshlilar  ................................... 177
54-§.  Qo‘lqanotlilar va kemiruvchilar turkumlari  .................................... 180
55-§.  Yirtqich sutemizuvchilar turkumi  ................................................... 183
56-§.  Dengiz sutemizuvchilari: kurakoyoqlilar va kitsimonlar 
 turkumlari 
 ...................................................................................... 187
57-§.  Tuyoqli sutemizuvchilar  ................................................................. 190
58-§.  Primatlar turkumi. Sutemizuvchilarning ahamiyati  ........................ 194
59-§.  Sutemizuvchilar sinfiga mansub chorva mollari  ............................. 197
Topishmoqlar javoblari  ............................................................................. 201
Zoologiya terminlari ko‘rsatkichi (*-rasmlarga havola) ............................. 201

---

Mavlonov, Ochil
     Zoologiya. 7-sinf: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 
7-sinfi uchun darslik/O. Mavlonov. – Tuzatilgan va 
to‘ldirilgan to‘rtinchi nashri. -T.: «O‘zbekiston milliy 
ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2017. – 208 b.
ISBN 978-9943-07-508-5
UO‘T: 57=512.133(075.3)
KBT 28.0ya72
UO‘T: 57=512.133(075.3)
KBT 28.0ya72
 
M 13
Ochil Mavlonov
BIOLOGIYA
(ZOOLOGIYA)
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
7-sinfi uchun darslik
Tuzatilgan va to‘ldirilgan
to‘rtinchi nashri
«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»
Davlat ilmiy nashriyoti 
Toshkent – 2017
Tahririyat mudiri 
 
Anvar Zulfiqorov
Muharrir  
 
Lola Fattoyeva
Badiiy muharrir 
 
Asqar Yoqubjonov
Dizayner  
 
Umid Sapayev
Musahhih 
  Laylo 
Hasanova
Nashriyot litsenziyasi AI № 160, 14.08.2009-y.
02.06.2017-y. bosishga ruxsat etildi. Qog‘oz bichimi 70x90
1
/
16
. «Tayms» garniturasi, 11 kegl. 
15,21 shartli bosma taboq. 14,46 nashriyot hisob tabog‘i. Adadi 441 433. 17–357-buyurtma.
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti.
Toshkent – 100011, Navoiy ko‘chasi, 30.
O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining «O‘zbekiston» nashriyot-matbaa ijodiy uyida 
bosildi. Тoshkent – 100011, Navoiy ko‘chasi, 30.
M13

---

Darslikning birinchi marotaba foydalanishga berilgandagi holati.
Muqova butun, darslikning asosiy qismidan ajralmagan. Barcha 
varaqlari mavjud, yirtilmagan, ko‘chmagan, betlarda yozuv va 
chiziqlar yo‘q.
Muqova ezilgan, birmuncha chizilib, chetlari yedirilgan, 
darslikning asosiy qismidan ajralish holati bor, foydalanuvchi 
tomonidan qoniqarli ta’mirlangan. Ko‘chgan varaqlar qayta 
ta’mirlangan, ayrim betlariga chizilgan.
Muqova chizilgan, yirtilgan, asosiy qismidan ajralgan yoki 
butunlay yo‘q, qoniqarsiz ta’mirlangan. Betlari yirtilgan, vara-
qlari yetishmaydi, chizib, bo‘yab tashlangan. Darslikni tiklab 
bo‘lmaydi.
Darslik ijaraga berilib, o‘quv yili yakunida qaytarib olinganda
yuqoridagi jadval sinf rahbari tomonidan quyidagi baholash
mezonlariga asosan to‘ldiriladi:
Yangi
Yaxshi
Qoniqarli
Qoniqarsiz
Ijaraga beriladigan darslik holatini ko‘rsatuvchi jadval
T/r
1
2
3
4
5
O‘quvchining
ismi va familiyasi
O‘quv
yili
Darslikning
olingandagi
holati
Sinf
rahbari-
ning
imzosi
Darslikning
topshiril-
gandagi
holati
Sinf
rahbari-
ning
imzosi