Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ

 
62 
Xüsusi  diqqət  və  qayğı  tələb  edən  məsələlərdən  biri  də 
Abşeron torpaqlarının, Xəzər sahili torpaqlarda neftçıxarma ilə 
bağlı uzun illər neftlə çirklənmə məsələsidir. 
Son dövrlər Xəzər sahili dövlətlərlə müqayisədə  bu isti-
qamətdə Azərbaycanda müəyyən işlər davam etməkdədir. Am-
ma, bu sahədə də pərakəndəlik hökm sürür, iş icraçıları aldıqla-
rı məbləğlə müqayisədə ekoloji qanunların tələbləri səviyyəsin-
də iş görmür və məsələyə ciddi nəzarət yox dərəcəsindədir. Di-
gər tərəfdən xarici iş adamlarına da yumşaq münasibət respub-
likanın zərərinədir. Çox vacib məsələlərdən biri də ekoloji mə-
sələlərə çirkləndirici təşkilatların özlərinin bu işə nəzarət etmə-
sidir. Özü-özlüyündə məlumdur ki, ətraf mühiti çirkləndirən is-
tər respublika, istərsə də xarici təşkilatlar öz qüsurlarını nə cə-
miyyətə,  nə  də  ki,  dövlətə  olduğu  kimi  hesabat  verməyəcək. 
Səbəbi isə böyük məbləğdə cərimə vermə, qınaq təşkilatı olma 
və ekologiya nazirliyinə hesabat vermə məcburiyyətində qalma 
ilə  əlaqədardır. Əgər, ekoloji məsələlərə nəzarət  ancaq bir təş-
kilatın  əlində  cəmlənərsə  və  bu  təşkilat  hökümət  və  cəmiyyət 
qarşısında  məsuliyyət  daşıyarsa,  ekoloji  problemləri  effektiv 
idarə  etmək,  nəzarət  etmək  və  respublika  üzrə  yaxşı  nəticələr 
əldə etmək həm iqtisadi və həm də ekoloji təbii mühit baxımın-
dan Azərbaycanın xeyrinə olar. 
 
7.3. Beynəlxalq dəniz hüququ və ya bir daha  
Xəzərin statusu haqqında 
 
Yer səthinin üçdə ikisini əhatə edən okean və dənizlər hə-
mişə insanların diqqətini cəlb etmişdir. Hazırki dövrün bir çox 
siyasi, iqtisadi məsələləri dənizlərin, okeanların tədqiqi və isti-
fadəsi ilə bağlıdır. Okean və dənizlər hamı üçün geniş su  yolu 
olmaqla yanaşı, çox zəngin heyvanat və bitki aləmi, mineral və 
kimyəvi  sərvətlər,  tükənməz  enerji  ehtiyatları  deməkdir.  Əgər 
dünya dənizlərindən səmərəli istifadə edilsə ərzaq istehsalını 4-
5 dəfə artırmaq olar. Elmi-texniki tərəqqi dənizin dibindən neft, 

---

 
63 
qaz, manqan, qızıl, mis və digər sərvətlər çıxarmağa imkan ve-
rir. Yetmişinci illərə nisbətən dənizin dibindən neft çıxarılması 
4  dəfə  artmışdır.  ABŞ,  İngiltərə,  Yaponiya,  Azərbaycan  dəni-
zin  böyük  dərinliklərindən  neft  çıxarır  və  bu  proses  getdikcə 
təkmilləşir.  Xəzər  dənizindəki  məşhur  "Neft  daşları"  dünyada 
ilk  böyük  dəniz  tikintisidir.  Uzun  müddətdir  ki,  Xəzər  nefti 
Azərbaycanın neft istehsalının əksəriyyətini təşkil edir. 
Dünya  okeanı  və  onun  bütün  tərkib  hissələrinin  (daxili 
dəniz suları, məhəlli sular və bitişik zolaqlar, dəniz akvatoriya-
sı,  dənizin  dibi  və təki  daxil olmaqla) qitə dəniz dibinin,  bey-
nəlxalq boğazların və kanalların hüquqi vəziyyətini, beynəlxalq 
gəmiçilik, dəniz peşəkarlığı və s. sahələrdə subyektlərin hüquq 
və vəzifələrini  tənzim edən qaydaların məcmusuna beynəlxalq 
dəniz hüququ deyilir. 
Beynəlxalq dəniz hüququ ümumi beynəlxalq hüququn sa-
hələrindən  biridir.  BMT-nin  dəniz  hüququ  üzrə  qərarlarında 
məhəlli  suların  eninin  12  milə  qədər  olması,  bu  suların  sahil 
dövlətlərin ərazisinin tərkib hissəsi kimi qəbul edilməsi qanuni-
ləşdirilmişdir. BMT Nizamnaməsinə görə dənizdə üzgüçülüyün 
təhlükəsizliyini  təmin  etmək,  çirklənmənin  qarşısını  almaq, 
balıqçılıq,  gömrük,  maliyyə,  sanitariya  qaydalarını  gözləmək 
sazişə  uyğun  olaraq  sahil  dövləti  tərəfındən  müəyyən  edilmiş 
qanun və qaydaları da gözləmək əsas şərtlərdəndir. 
Beynəlxalq hüquqda eni 200 milə qədər olan iqtisadi zo-
laqlar  haqqında  məsələlərin  nizama  salınması  da  vardır.  Bu 
problemi həll edərək, həmin zolaqlarda canlı və mineral sərvət-
lərin kəşfi, çıxarılması həm də bu sərvətlərin idarə etmək üçün 
sahil dövlətin suveren hüquqlarının  tanınması  ilə  yanaşı,  digər 
dövlətlərin  sazişdə  müəyyən  edilmiş  qanııni  hüquqları  və  mə-
nafeləri, xüsusilə  də  gəmiçilik, balıqçılıq sahəsində mənafeləri 
nəzərdə tutulmalıdır. Belə qayda həmin iqtisadi zolaqda həmin 
sahil  dövlətin,  başqa  dövlətin  hüquq  və  vəzifələrini  müvafıq 
surətdə uyğunlaşdırılmış xarakterini nəzərdə tutur. Açıq dəniz-

---

 
64 
lərin  hər  hansı  hissəsinin  heç  bir  dövlətin  suverenliyinə  tabe 
edilməsini əsaslandıran, geniş dəniz sularının hüquqi rejiminin 
əsası  olan  açıq  dənizlərin  azadlığı  prinsipinin  saxlanılması  və 
təsdiqi gəmiçilik azadlığı, süni ada və digər qurğular yaratmaq 
azadlığını, beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq sualtı xətlərin, bo-
ru kəmərlərinin  çəkilməsi  azadlığını  əhatə  edir.  İqtisadi  zolaq-
larda müvafıq beynəlxalq sazişlə və ya səlahiyyətli beynəlxalq 
təşkilatın qərarı ilə müəyyən olunmuş norma və qaydalara ria-
yət edilməlidir. Bu sahələrdə xarici ölkəyə məxsus gəmi dəniz 
mühitini  çirkləndirərsə,  sahil  dövləti  sazişin  göstərişlərinə  uy-
ğun olaraq tədbirlər görə bilər, gəmi təftişi əməliyyatı apara bi-
lər.  Mübahisələr  tərəflərin  rəsmi  ərizəsi  əsasında  beynəlxalq 
məhkəmə və ya arbitraj tərəfındən həll edilə bilər. 
Sahilləri bir dövlətə məxsus olub, eni isə həmin dövlətin 
məhəlli sularının enindən ikiqat artıq olmayan və ya artıq olsa 
da  həmin  dövlət  üçün  mühüm  iqtisadi,  hərbi  əhəmiyyəti  olan 
körfəz və buxtaların suları da dövlətin daxili dəniz suları hesab 
olunur.  Dövlət  ərazisinin  tərkib  hissəsi  olan  bütün  bu  suların 
hüquqi vəziyyəti də həmin dövlətin qanunları ilə müəyyən edi-
lir. Sahilləri iki və ya daha artıq dövlətə aid olan dəniz, körfəz 
və buxtaların hüquqi vəziyyəti həmin sahil dövlətlərinin xüsusi 
sazişi ilə nizama salınır. 
Məhəlli sular sahil dövlətinin ərazisinin tərkib hissəsi ol-
maqla onun suveren hakimiyyətinə tabedir. Məhəlli suların də-
rinlikləri və təki, habelə onların üzərindəki hava sahilləri həmin 
dövlətin suverenliyinə tabedir. Məhəlli suların eni ayrı-ayrı öl-
kələrdə fərqlidir. Rusiya Federasiyasında bu məsafə 12 mil mü-
əyyən edilib (5 avqust 1960-cı il tarixli SSRİ dövlət sərhədinin 
qurulması barədə Əsasnamənin 3-cü maddəsi). 
BMT-nin dəniz hüquqlarına aid Əsasnaməsində dövlətlə-
rin ərazi sularında xarici hərbi gəmiləri də hidroqrafık tədqiqat 
aparmaq,  xəritə  çəkmək,  manevr  etmək,  atəş  açmaq,  mina 

---