Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ

 
68 
zırda bu gəmilər üçün, ya milli rejim, yada çox əlverişli rejim 
müəyyən edilir. Bütün  gəmilər dövlət  bayrağını daşıdığı  ölkə-
nin  mülkiyyəti  olmaqla,  toxunulmazlıq  hüququna  malikdirlər. 
Belə hüquqi qaydalar, dövlətlərin suveren bərabərliyi prinsipin-
dən irəli gəlir. 
Beynəlxalq  hüquqda bir dövlətin hərbi  gəmilərinin  digər 
dövlətin  limanına  daxil  olması  sahil  dövlətinin  xüsusi  razılığı 
ilə və ya həmin dövlətin qanunlarına uyğun olaraq, əvvəlcədən 
lazımi  xəbərdarlıq  verməklə  icra  edilir.  Adətən,  bu  müddət  7 
gün qabaqcadan olmalıdır. Elə hal da ola bilər ki, hərbi gəmidə 
dövlət başçısı və ya həmin dövlətə göndərilən diplomat olsun, 
yaxud fəlakət baş verdikdə xarici gəmilər ən yaxın limana girə 
bilsinlər. Bu halda da hərbi gəmi yerli qayda- qanunlara riayət 
etməlidir. Əks təqdirdə yerli hakimiyyət orqanları gəmi kapita-
nına ciddi xəbərdarlıq vermə hüququna malikdirlər. 
Limanlarda  ticarət  gəmilərinin  hüquqi  vəziyyəti  ya  milli 
rejim ilə, yada qarışıq rejim ilə tənzimlənir. Ən çox isə bu mə-
sələ, konkret saziş üzrə tərəflərin qarşılıqlı bərabərliyi prinsipi-
nə əsaslanır. 
İstənilən  gəmi,  bayrağını  daşıdığı  ölkənin  qanunlarına 
əsasən  müvafiq  sənədlərə  malik  olmalıdır.  Bu  sənədlərə  ölkə-
nin bayrağını daşımaq hüququnu təsdiq edən gəmi patenti, gə-
mi  şəhadətnaməsi,  gəminin  ölçü  şəhadətnaməsi,  üzmək  üçün 
yararlı olmasını təsdiq edən sənəd, gəmi heyətinin siyahısı, gə-
mi yolu,səhiyyə jurnalı, maşın şöbəsinin sənədi və s. daxildir. 
Məhəlli suları, onun təki, habelə onların üzərindəki hava 
sahilləri  də  həmin  dövlətin  suverenliyinə  tabedir.  Məhəlli  su-
ların başladığı xətt, onun eni sahil dövlətləri tərəfindən müəy-
yən oluna bilər. 
Məhəlli suların enini hazırda ABŞ, İngiltərə, Fransa və s. 
üç mil, Skandinaviya ölkələri, Finlandiya dörd mil, İtaliya, Mi-
sir,  Yunanıstan,  Türkiyə,  İran  və  s.  altı  mil,  bəzi  dövlətlər  - 
Konqo,  Qana,  Nigeriya  12  mildən  çox,  30  mil  müəyyən  edib-

---

 
69 
lər.  Keçmiş  SSRİ  və  hazırki  Rusiya  Federasiyası  bu  məsafəni 
12 mil qəbul etmişlər. 
BMT isə məsafəni 3-12 mil arasında müəyyənləşdirmişdir. 
Bütün  bunlarla  yanaşı  dövlətlərin  ərazi  sularında  xarici 
hərbi  gəmilərdə  hidroqrafik  tədqiqat  aparmaq,  xəritə  çəkmək, 
manevr  etmək,  atəş  açmaq,  mina  düzmək,  təyyarə  ilə  bu  sular 
üzərində uçuş etmək və s. beynəlxalq hüquqla qadağandır. 
Təəssüflər ki, təcavüzkar bəlli olduğu halda, hələ də bey-
nəlxalq  hüquqla  təcavüzkar  kimi  təsdiqlənməyən  Ermənistan 
ərazilərimizin dörddə biri üzərində, xüsusən Araz çayı üzərində 
uçuşlar  edir,  Azərbaycanın  hüquqi  rejimini  və  beynəlxalq  hü-
ququnu hələ də pozmaqda davam edir. 
 
 
7.5. Beynəlxalq hava hüququ 
 
Aviasiyadan  insan  həyatının  təsərrüfat,  nəqliyyat  kimi 
müxtəlif sahələrində çox istifadə olunur, dövlətlərin siyasi, iqti-
sadi və mədəni əməkdaşlığının mühüm vasitəsi hesab edilir. 
Təbiidir  ki,  öz  ölkəsində,  uzaq  ölkələr  və  bütün  qitələr 
arasında çox çətin və mürəkkəb şəraitdə həyata keçirilən uçuş-
lar beynəlxalq  hüquqi  tənzimə  malik olmalıdır. Hava sahələri-
nin  hüquqi  rejimi əvvəllər nəzəri xarakter daşımış və bəşəriy-
yətin hava sahələrindən istifadə etmək səyləri ilə əlaqədar ola-
raq,  hava  ərazi  sahələri  haqqında  aşağıdakı  üç  əsas  istiqamət 
irəli sürülmüşdür. 
Özünün torpağı üzərindəki hava sahibkarın qeyri-məhdud 
hakimiyyətindədir. Bu fıkir XVIII-XIX əsrlərdə İngiltərə, Fran-
sa  və  s.  Qərb  dövlətlərində  çox  yayılmışdı.  Havanın  azadlığı, 
uçuşların azadlığı nəzəriyyəsi isə Belçikada, İngiltərədə, Rusi-
yada 1913-1915-ci illərə kimi yaşamışdır. Fransız hüquqşünası 
Foşil uçuşların azadlığını məhdud etmək nəzəriyyəsi göstərilən 
iki ziddiyətli istiqamətlər arasında, bir növ orta vəziyyət yarat-

---

 
70 
maq fikrində olmuşdur. O, dövlətin hava sahələrini hündürlüyü 
Eyfel qülləsinin hündürlüyünə (330 m) bərabər olan birinci, yə-
ni tamamilə dövlət suverenitetinə tabe edilən milli zolağa, bun-
dan  yuxarıda  olan  xaricilərin  uçuşuna  azad  yol  verilən  ikinci-
beynəlxalq zolağa, nəhayət, tam azad zolağa bölür. Bu cür nə-
zəriyyələrin heç biri tam təşəkkül tapa bilmədi. 
Bu  məsələlər,  əsasən  beynəlxalq  hava  hərəkətləri  haq-
qında 1919-cu ilin 13 oktyabr tarixli Paris sazişi və Beynəlxalq 
mülki aviasiya haqqında 1944-cü il 1 noyabr tarixli Çikaqo sa-
zişi ilə, habelə BMT Nizamnaməsində rəsmən göstərilən müa-
sir  beynəlxalq  ümum-tanınmış  prinsipi  ilə  təsdiq  edilmişdir. 
Bununla belə, dövlətin suverenliyi texniki imkan daxilində ha-
va sahələrinin aşağı təbəqəsinə, yəni hündürlüyü 3-11 km olan 
troposferə,  11-60  km  stratosferə  və  60-400  km  olan  ionosferə 
aiddir.  Hava  sahələrinin  hüquqi  vəziyyəti  beynəlxalq  uçuşları 
və hava nəqliyyatını nizama salmaq, təhlükəsizliyi təmin etmək 
məqsədləri  ilə  dövlətlərin  müəyyən  etdiyi  müqavilənin  və  adi 
normaların  məcmusuna  beynəlxalq  hava  hüququ  deyilir.  Bey-
nəlxalq hava hüququ mənbələri aeronoviqasiya məsələləri üzrə 
çox tərəfli, ikitərəfli beynəlxalq müqavilə və sazişlərdən, döv-
lətlərin daxili qanunlarından ibarətdir. 
Hazırda  beynəlxalq  hüququn  normalarına  uyğun  olaraq, 
dövlətin  su  və  quru  əraziləri  üzərindəki,  habelə  məhəlli  suları 
üzərindəki, bütün hava sahələri ərazisinin tərkibinə daxil olur, 
həmin dövlətin tam suvereniteti və  yuristiksiyası altında hesab 
olunur. 
Hər  bir  dövlət  öz  hava  sahəsi  üzərində  tam  suverenliyə 
malik  olduğu  üçün,  o,  öz  ərizisi  üzərindəki  bütün  havalardan 
xarici hava gəmilərinin keçməsini və hərəkətini qadağan etmək 
hüququna malikdir. Dövlətin bütün hava ərazisi həmin dövlətin 
tam suveren və müstəsna hakimiyyətinə tabe olmaqla, onun qa-
nun  və  qaydalarının  təsiri  altında  hesab  olunur.  Bu  qanun  və 
qaydaların  pozulması  beynəlxalq  hüquq  normalarına  ziddir  və 

---