Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ

 
78 
rəkkəb  fotokimyəvi  çevrilmələrin  baş  verməsidir.  Bu  yolla  al-
man  dumana  fotokimyəvi  duman  deyilir.  Belə  dumanın  tərki-
bində elə zəhərli maddələr formalaşır ki, onlar canlı aləm üçün 
çox  böyük  təhlükə  yaradır.  Başa  düşülməlidir  ki,  ancaq  avto-
mobillərin  tüstü  qazlarının  tərkibində  200-ə  qədər  insan  orqa-
nizminə zərərli maddə, çox təhlükəli konserogen karohidrogen-
lər və qurğuşun birləşmələri mövcuddur. 
Artıq heç kimə sir deyildir ki, sənaye tullantıları atmosfe-
rin zəhərli maddələrlə, elementlərlə çirklənməsində əsas yer tu-
tanlardandır.  Müxtəlif  kimyəvi  maddələr  və  istehsal  vasitələri 
istehsal edən zavod və fabriklərdən havaya küllü miqdarda toz, 
kükürdlü qazlar və s. atılır. 
Metalurgiya zavodları atmosfer havasına çoxlu miqdarda 
zəhərli qazlar atır. Burada bir ton çuqun hesabı üzrə bu qazların 
tərkibində 4,5 kq toz, 2,7 kq kükürd qazı, 0,6 kq manqan, çoxlu 
miqdarda  fosfor-qurğuşun,  civə  birləşmələri  və  s.  olmaqla  ud-
duğumuz havaya qarışır. 
Əlvan metalurgiya zavodları da mis, alüminium, maqne-
zium  və  s.  istehsal,  yaxud  onlardan  hər  hansı  əşya,  avadanlıq 
düzəldərkən udduğumuz havanı zəhərli qaz və tozlarla zəhərlə-
yir, çirkləndirirlər. 
Elektroliz  üsulu  ilə  alüminium  alındıqda  boksidlə  bir-
likdə  kriolitdən  istifadə  edilir  ki,  onunda  tərkibində  olan  flüor 
proses zamanı ayrılaraq atmosferə yayılır və onu çirkləndirir. 
Neft-qaz  çıxarılarkən,  nəql  edilərkən,  zavodlarda  emal 
edilərkən, saxlanılarkən çox böyük atmosfer çirklənmələri baş 
verir.  Bu  sahədə  ən  böyük  zərəri  Bakı,  Sumqayıt  və  Abşeron 
bölgəsi  görür.  Bölgədə  ən  böyük  zərəri  insanlarla  yanaşı,  bu 
bölgənin  havası,  torpağı,  lay  suları,  bitki  aləmi  və  digər  canlı 
aləmi  çəkir.  Bakı  və  Sumqayıtdakı  neft-qazla  bağlı  müəssisə-
lərlə  yanaşı  xeyli  kimyəvi  maddələr  və  məhsullar  emal  edən, 
istehsal  edən  zavodlara  da  bu  bölgədə  onun  havasını,  suyunu, 
torpağını çirkləndirən mənbələrdir. 

---

 
79 
Kimya  zavodlarından-istehsal  sahəsindən  asılı  olmaya-
raq ətraf mühitə buraxdığı qazlar və digər tullantılar-hamısı bü-
tövlükdə  zəhərlidirlər.  Belə  qaz  və  maddələrə  misal  olaraq 
Azərbaycanda  daha  çox  üstünlük  təşkil  edən  karbon  2-oksidi, 
sulfit anhidridini, ammonyakı, müxtəlif üzvü birləşmələri, hid-
rogen-sulfidi, müxtəlif xlorlu birləşmələri və s. göstərmək olar. 
Havaya qarışan bu qazlar və maddələr atmosfer prosesləri, ya-
xud fiziki-kimyəvi qanunlara əsasən müxtəlif dəyişikliklərə uğ-
rayır, bəzəndə daha dəhşətli maddələrə çevrilərək insanlar üçün 
cürbəcür  bəlalar  törədirlər.  Tam  qaz  halında  olan  çirkləndirici 
maddələr hava axınları və külək təsiri ilə atmosferdə onun qatı-
lığı  vaxt  keçdikcə  azalır. Bərk zərərli zərrəciklər  isə müəyyən 
müddətdən sonra torpağa çökür, onu zəhərləyir. 
Müşahidələrə görə kükürd oksidi havaya qarışdığı yerdən 
atmosferlə 6 min və hətta 12 min kilometr məsafəyə qədər ya-
yıla bilir. Elə bu səbəbdən də Almaniyanın Rur kömür hövzə-
sindən  havaya  qalxan  kömür  ovuntuları  1972-ci  ildə  İsverdə 
qara rəngli qarın  yağmasına səbəb olmuşdur. Belə hallar müx-
təlif  dünya  dövlətləri  ərazilərində  başqa-başqa  hallarla  özünü 
büruzə verməklə çirkli yağış, yağlı yağış, qara rəngli yağış, qır-
mızı rəngli yağış və cürbəcür rəngli qar şəklində üstümüzə tö-
külmüşdür.  Çirkli  yağışlar  Azərbaycanın  İsmayıllı,  Zəngilan, 
Bakı  və  digər  bölgələrində  də  ayrı-ayrı  illərdə  müşahidə  edil-
mişdir.  
Turşulu yağışlar isə daha çox zərər verə bilir. 
Radioaktiv  maddələrlə  atmosferin  çirklənməsi  XX  əsrin 
2-ci yarısından sonra daha çox təsadüf edilən hallardandır. Əl-
bətdə  ətraf  mühitin  radioaktiv  maddələrlə  çirklənməsi  insan-
ların, xüsusən hərbi və ağır sənayesi daha güclü olan, atom və 
hidrogen  bombaları  hazırlayan  dövlətlərin  təbii  və  süni  radio-
aktiv maddələrdən istifadə etməsi ilə əlaqəlidir. 
Adi  halda  radioaktiv  maddələr  əsasən  havaya  torpaqdan 
müxtəlif  qazlarla,  vulkan  püskürmələri  ilə,  küləklə,  müxtəlif 
növ suların buxarlanması ilə və s. keçir. Digər tərəfdən radio-

---

 
80 
aktiv maddələr kosmik şüalanma və  Yer səthində  Günəş  şüası 
təsiri  ilə  havada,  torpaqda  radon,  torium  və  digər  radioaktiv 
maddələrin  parçalanmasından  yarana  bilir.  Qeyd  edək  ki,  Yer 
kürəsinin ayrı-ayrı yerlərində və Yerin atmosferində radioaktiv 
şüalanmanın  səviyyəsi  də  bir-birindən  fərqlidir.  Yerin  səthin-
dən 1000-1500 metr yüksəklikdə radioaktiv şüalanmanın səviy-
yəsi bir yarım, iki dəfədən çox artır. 
Yer  kürəsində  XX  əsrin  2-ci  yarısından  biosferin  süni 
olaraq  radioaktiv  çirklənmə  səviyyəsi  xeyli  çoxalmaqla  atom 
silahlarının atmosferdə sınaqdan keçirilməsi, atom sənayesinin, 
atom  enerjisindən  istifadə,  kütləvi  qırğın  silahı  kimi  nüvə  və 
hidrogen  silahlarının  istehsalı,  onların  atmosferdə  təcrübədən 
çıxarılması,  radioaktiv  maddələrlə  işləyən  müəssisələrdə  baş 
verən qəzalar və s. səbəb olmuşdur. Neft tullantılarının torpağa 
hopması  da  radioaktiv  şüalanma  mənbəyidir,  xüsusən  Günəş 
şüası bol olan ölkələrdə. 
 
 
8.3. Ətraf mühit və biz 
 
"Təbiəti mühafizə" termini yarandığı vaxtdan (1913-cü il 
İsveçrədə) 82 il keçsə də uzun müddət onun mahiyyətinə dərin-
dən varan olmamışdır. Təbiətdə  tarazlığın  pozulması  təhlükəsi 
reallığa çevrildiyi indiki vaxtda bütün dünyanın diqqəti bu mə-
sələ  üzərində  cəmlənmişdir.  Belə  ki,  hazırda  müasir  ekologi-
yanın 50-yə qədər sahə və bölmələri yaranmışdır. Kosmik eko-
loji tədqiqatlardan mikroorqanizmlər ekologiyasınadək və s. is-
tiqamətlərdə və həll edilməyə cəhdlər göstərilir. 
Müxtəlif  istehsal  sahələrində  çalışan  zəhmətkeş  xalq  öz 
həyat  və  varlığı  üçün  nə  dərəcədə  təbiətə  borclu  olduğunu  və 
təbiətdən asılı olduğunu dərk edərsə, onlar təbiətin mühafizəsi 
qeydinə  bir  o  qədər  çox  qalar  və  ətraf  mühitin  çirklənməsinə 
qarşı barışmaz olarlar. 

---