Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ

 
93 
dığından  ozonun  atmosferdə  normadan  artıq  olması,  ultrabə-
növşəyi şüaların tam udulması alınardı ki, bu da "D" vitamini 
çatışmamazlığı  demək  olardı.  Yaxud,  ultrabənövşəyi  şüalar 
xəstəlik  törədən  bakteriaların  məhvində  də  mühüm  rol  oyna-
dığından bu şüaların Yer səthində azlığı bioloji həyatın inkişaf-
ına da məhvedici təsir edərdi. 
Ozon  maddəsi  əsasən  atmosferin  troposfer  və  stratosfer 
qatlarında  olur  və  troposferdə  onun  miqdarı  az  olduğu  halda, 
stratosferdə  ozonun  ən  çox  qarışığı  19-25  km  məsafəsindədir. 
Təbii ki, ozon stabil maddə olmayıb, təbii qarışıqlıqlardakı hid-
rogenə, azota və xlora çox həssasdır. Bu da öz növbəsində ozo-
nun dağılmasına səbəb olur. Bu səbəbdən də təkcə karbohidro-
gen tullantılarını deyil, söylənilən maddələr və onların qarışıq-
larını da atmosferə atmaq zərərlidir. Bu və ya digər səbəblərdən 
Yer səthinin yaxınlığında - troposferdə azon, özündə qələvi ya-
ğışlar, fotokimyəvi his toplayan, qlobal istiləşmə effekti və get-
dikcə  daha  böyük  problemlər  yaradan  çirkləndirici  maddələr 
kimi təzahür edir. Amma, bütün bunlarla yanaşı Yer səthindən 
11 km-dən 48 km-ə qədər hündürlükdə olan stratosferdə aşındı-
rıcı iyi olan qaz oksigenin özü qədər həyat üçün gərəklidir. 
Ozon mühafızə qatı əmələ gətirir ki, bu da həddindən çox 
kövrək olmaqla yanaşı, heyrətedici dərəcədə effektlidir. 
Əgər, ozonu Yer səthi  üzərinə sərmək mümkün  olsaydı, 
qalınlığı 3 mm olan nazik təbəqə alınardı. Hər 10 milyon hava 
molekuluna 2 milyon normal oksigen və üç ozon molekulu dü-
şür ki, bu da Yer kürəsindəki canlı həyatın təminatçısıdır. Oksi-
genin izotopu olmaqla ozon 1785-ci ildə Hollandiya fıziki Van-
Marum tərəfmdən aşkar edilmişdir. 1839-cu ildə  isə ilk olaraq 
İsveçrə  alimi  K.F.Şenbeyn  elektrik  boşalmalarının  müşahidəsi 
zamanı ozonu kəşf etmiş və elmi ədəbiyyata da "ozon" sözünü 
ilk  dəfə  o  gətirmişdir  ("ozo"  yunan  sözü  olub  "kəskin  iy"  de-
məkdir).  Elə  bu  səbədən  də  dağlıq  ərazilərdə  ildırım  çaxarkən 
(elektrik boşalmasıdır) havada spesifık iy əmələ gəlir. Ozonun 
atmosferin bir hissəsi olması isə 1850-ci illərdən sonra alimlərə 

---

 
94 
məlum olmuşdur. Atmosferin bir hissəsini korlamaq isə insanın 
özünə çox baha başa gələ bilər. 
Ozonu təmiz halda yalnız 1922-ci ildə alman kimyaçıları 
E.Rizenfeld  və  Q.Şvad  tərəfindən  alınmışdır.  Belə  ki,  ozon 
yüksək təzyiq (150 atm) və güclü soyuma (-112,3 dərəcə) nəti-
cəsində  o  tünd  bənövşəyi  mayeyə,  daha  güclü  soyumada  isə 
bərk  kristallik  kütləyə  çevrilir.  Ozon  kimyəvi  xassəsinə  görə 
oksigendən  dəfələrlə  aktivdir.  Baxmayaraq  ki,  oksigen  öz  ak-
tivliyinə görə təmiz qızıl istisna olmaqla təbii şəraitdə Mende-
leyev  cədvəlindəki,  elmə  bəlli  bütün  elementləri  oksidləşdir-
mək - yəni onunla birləşmək qabiliyyətinə malikdir. 
Ozon  qatı  haqqında  islam  dünyasının  müqəddəs  kitabı 
olan  Qurani-Kərimdə  də  məlumat  verilmiş,  onun  "müqəddəs", 
toxunulmaz  olmasına  da  işarə  vurulmuşdur.  Elm  isə  bu  haqda 
XVIII əsrdə məlumat əldə edə bilmişdir. Bu baxımdan da Ozon 
qatı "müqəddəsdir", toxunulmazdır və toxunsan özün ən böyük 
bəlalara  düçar  ola  bilərsən.  Elmin  müasir  inkişafı  nəticəsində 
gözə görünməz bu "müqəddəs" hesab olunan ozonun bütövlük-
də  fıziki-kimyəvi  xüsusiyyətlərini  öyrənmiş  və  ölçü  vahidini 
isə Dobson adlandırmışlar. Oturacağının sahəsi 1 sm
2
 olan ver-
tikal sütunda, normal təzyiq və temperaturda olan ozonun miq-
darı  1  Dobson  adlanır.  Yaşadığımız  Yer  kürəsində  insan  təsiri 
olmadıqda ozonun orta miqdarı 300, müxtəlif coğrafl sahələrdə 
isə orta hesabla 250-500 Dobson arasında dəyişir. 
Yer kürəsinin  çevrəsində  olan və onu bir çox zərərli fə-
sadlardan  qoruyan  ozon  qatının  azalması  (zəifləməsi),  yaxud 
deşik  açılmasından  təkcə  Azərbaycan  deyil,  bütövlükdə  bəşə-
riyyət  təsəvvür  edilə  bilməyən  bəlalara  düçar  ola  bilər.  Bunu 
dərk edən dövlətlər alimlərin tövsiyyələri ilə razılaşır və lazımi 
tədbirlərə yardımçı olurlar. Amma, bu fikri bütün dövlətlərə aid 
etmək olmaz. Elə bu səbəblərdəndir ki, hər yaz fəslində plane-
tin cənub yarımkürəsində Antarktika üzərində ozon qatında sa-
həsi 30,1 mln. km
2
 olan "deşik" əmələ gəlir. 

---

 
95 
Müqayisə üçün deyək ki, bu "deşiyin" sahəsi Afrika qitə-
sinin  sahəsi  ilə  eynidir.  Şimal  yarımkürəsində  də  bu  məsələ  o 
qədər  də  ürəkaçan  deyil.  ABŞ-ın  elmi  idarələrinin  araşdırma-
larına  əsaslansaq  Rusiya  və  Avropanın  bir  neçə  şimal  ölkələri 
ozon qatının zəif olduğu bölgələrə aiddir. Ozon qatının müşahi-
dəsi  ilə  ilk  növbədə  məşğul  olan  ölkələr  Böyük  Britaniya, 
ABŞ, Kanada, Yeni Zellandiya və s. dövlətlərin çoxsaylı təşki-
latları olmuşlar. Son dövrlər məsələnin məğzini dərk edən döv-
lətlər, o cümlədən Azərbaycan Respublikası da ozon probleml-
əri ilə əlaqəli tədbirlər görmə öhdəliyini beynəlxalq səviyyədə 
qəbul edərək, aidiyyatı sənədlərə imza atmışdır. 
Qeyd  edildiyi  kimi  ozon  qatının  nazilməsi,  "deşik"  açıl-
ması  ultrabənövşəyi  radiasiyanın  artmasına  səbəb  olur.  Bu  şü-
alar isə öz növbəsində üç hissəyə bölünməklə A, B, C tipli şüa-
lara  ayrılırlar.  Ozon  özünə  böyük  miqdarda  və  həm  də  daha 
çox təhlükəli olan UV-B tipli şüaları özünə mənimsəyir. UV-A 
tipli  şüalar  arasındakı  sahədə  zəncirvari  prosesə  oxşar  udulma 
və  parçalanma  şüaları  buraxılır,  UV-S  tipli  şüalar  arasında  isə 
başlıca  məsələ  əsasən  oksigenin  udulmasıdır.  Elmi  araşdırma-
lar sübüt etmişdir ki, UV-B tipli şüalanmanın artması, ozonun 
intensiv  nazilmə  periodlarına  məruz  qalan  bölgələrdə  təsadüf 
edilmişdir.  Bu  tip  şüaların  artması  Yer  kürəsindəki  həyata  və 
ətraf  mühitə  çox  ciddi  zərər  vurur.  Sübut  edilmişdir  ki,  ozon 
qatının hətta azacıq nazilməsi dəri xərçəngi, bədxasiyyətli me-
lonoma xəstəliyi, göz xəstəlikləri, insanın immun sisteminə pis 
təsir, canlı orqanizmlərin müxtəlif xəstəliklərə qarşı həssaslığın 
çoxalmasına və s. zərərli nəticələrə gətirib çıxarır. 
Şüalanma  təkcə  insan  deyil,  bütün  canlı  aləmə,  məhsul-
darlığın azalması və ümumiyyətlə bütöv ekosistemə çox böyük 
zərərlər gətirir. Bu problemin qarşısını almaq üçün bütün döv-
lətlərin birgə əməkdaşlığına ehtiyac duyulduğundan 1987-ci il-
də  Monreal  şəhərində  protokol  imzalanmış  və  müəyyən  öhdə-
liklər  götürülmüşdür.  Əsas  məqamlar  ozon  qatını  dağıda  bilən 
kimyəvi  maddələrin  miqdarını  ilk  növbədə  ən  azı  50  faiz 

---