Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
11 edir. Deyilənlər çillə suyunun təsərrüfatda xüsusi rola malik ol- duğunu təsdiq edir ki, əlbətdə, el-obada xalqımızın bu ənənə- sindən günümüzdə də istifadəsi məqsədyönlüdür. Əlbətdə, xalq təqviminə xalq meteorologiyasına, ekologi- yasına ehkam kimi baxmaq da düzgün olmaz. Dövrümüzdə elm yaxşı inkişaf etdiyindən, ən çox ondan bəhrələnmək daha məqsədyönlüdür. Xalq meteorologiyasının mühüm bir hissəsi feneologiya və feneoloji müşahidələrlə bağlıdır. Yuxarıda dedi- yimiz və demədiyimiz əkinçiliklə bağlı məlumatlar ulu babala- rımızın çox qədimdə feneoloji təqvim yaratmalarının bariz nü- munəsidir. Çox təəssüflər ki, vaxt ötmüş, zaman dəyişmiş, təsərrüfatlara baxış dəyişmiş və feneoloji təqvim unudulmuş, tam halda bizə gəlib çatmamışdır. Həm də feneoloji təqvimin tədqiqi ilə bağlı elmi araşdırmalar aparılmamışdır. XX əsrin or- talarına kimi Azərbaycan insanları əriyin yetişməsi ilə bağlara çoxlu sığırçın gəlməsini söyləyirdilər. Hətta, günümüzdə işlədilən "ərik bağın yoxdur ki, sığır- çının necə quş olduğunu biləsən" zərb məsəli xalqımızın feneo- loji müşahidələrindən bizlərə miras qalandır. Feneoloji müşahidələrlə bağlı zərb-məsəl -"bildirçinin bəyliyi darı sovruqlanacandı” söyləməsidir. Məlumdur ki, əkin- biçin vaxtı bildirçin daim bu yerlərdə olur, darı qurtardı bildir- çində yoxa çıxırdı. Həm də darı digər taxıllara nisbətən gec ye- tişib, gec də döyülür. Eldə işlədilən "arpadan, buğdadan əlim qırıldı, çarəm sənə qaldı, darı xırmanı" zərb - məsəli də bura- dandır. Bildirçinin yoxa çıxmasını rəncbərlər artıq payızın başa çatması kimi qəbul edərdilər. Qədim babalarımız üfüqün vəziyyətinə baxıb günün necə keçəcəyini söyləyə bilirdilər. Günəş doğarkən, səhər - səhər üfüq həddindən artıq qızarmış olardısa, həmin gün külək əsəcə- yi, qış vaxtı, hətta yağış və ya qar yağacağı gözlənilirdi. Axşam tərəiı Günəş qüruba enərkən üfüq qızarmış olardısa, səhərin gü- nəşli keçəcəyi mütləq idi.İnsanlar təbiətin bu feneologiyasını belə nəzmə çəkmişdi: 12 Səhərin qızartısı axşama vaydır, Axşamın qızartısı səhərə yay. Təsərrüfatla məşğul olan Azərbaycan türkləri Ay planeti- ni müşahidə etməklə də öz işlərini təbiətə uyğun qurar, təbiətin bir çox "şıltaqlıq"larınıdan özlərini xilas edərdilər. Etnoqrafık xarakter daşıyan bu tip müşahidələr bir çox insan fəaliyyətini tənzimləməyi Ayın fazaları ilə uyğunlaşdırırdılar. Səpin, biçin, ağacların kəsilməsi, budanması və s. işləri Ay təzələndikdə, ya- xud yarımaylıq olduqda həyata keçirməli idilər. Səpin ən çox Ayın bədrlənmiş dövründə keçirilər və toxumun tez cücərməsi, məhsuldarlığın çox olması gözlənilərdi. Arpanın dəninin tökül- məməsi üçün onu Ay qaranlığında əkməli idilər. Yaxud, ağac- dan düzəldilmiş alət və əşyaları qurd yeməməsi üçün ağacları ay qaranlığında kəsərdilər. Qədimlərdə Azərbaycanda, onun dağ və dağətəyi bölgə- lərində qalın meşəliklər yetərincə idi və insanlar ağacı bir çox sahələrdə işlədirdilər. Həmin dövrlərdə Zəngəzurda, onun La- çın bölgəsində qırmızı palıd bol idi və insanlar bu palıdların iri gövdələrini dam tikmək üçün gecələr kəsərmişlər. Mənası isə deyildiyi kimi bu ağacları ağac qurdu yeməsin, millərin, pərlə- rin ömrü uzun olmaq üçün belə edərmişlər. Hətta, el arasında "Ay daldalandı, palıdı kəsmək olar" deyimi dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Digər tərəfdən Ayın təzələnməsi zamanı onun duruşu, forması, bir sözlə vəziyyətinə görə də havanın necə olacağı proqnozlaşdırılırdı. Adətən, Ay təzələnərkən nazik qövsvari forma alır. Və bu zaman ayın duruşu Yerə baxırsa havaların yağmurlu, yağışlı - əksinə Ayın duruşu üfüqədirsə quraqlıq ola- cağı demək idi. Ayın bir qütbünün üfüqə, digərinin Yerə bax- ması vəziyyətinə isə havaların dəyişkən keçəcəyi demək idi. Bədrlənmiş Ayın dövrəsi sarımtıl rəngə çalardısa, həmin ay yağmurun çox, ağ rəngə çalardısa quraqlıq olacağı güman edi- lirdi. Həsənbəy Zərdabi "Kaspi" qəzetində - 1900-cu ildə yaz- dığı "Ayın fazalarının Yer üzərində üzvi həyata təsiri" məqalə- 13 sində qeyd edir ki, Yer üzərində üzvi həyat Ayın təsiri ilə əla- qəlidir. O, yazır: - "Sakit okeanda, Samoa adalarında olan palo- lo dəniz qurdları Ayın fazalarına, dövrlərinə uyğun olaraq mü- əyyən dürüst vaxtlarda suyun üzərinə çıxarkən, saatdan xəbəri olmayan yerli tayfalar təkcə Ayın öz orbiti üzrə hərəkətinə görə həmin palolo dəniz qurdlarının suyun üzünə çıxmasını nəinki gününə, hətta saat və dəqiqəsinə qədər düzgün müəyyən edərək dənizə ova çıxırlar və bu ov bir xalq bayramı şəklində keçirdi". Təbii ki, burada səma cisimləri ilə kainatın inkişaf qanunları arasında bir vəhdət, bir qanunauyğunluq olduğunun bariz nü- munəsidir. Elm sübut etmişdir ki, Günəş və Ayın Yerə təsirin- dən Yer üzərindəki okean və dənizlərin suyu qalxır və ya sə- viyyə aşağı düşür və digər hadisələr baş verir. Biz Xəzərin tə- rəddüdü ilə əlaqədar bu barədə bir neçə dəfə yazmışıq və hesab edirik ki, Xəzər səviyyəsinin tərəddüdünün elmi əsaslarla öyrə- nilməsinə astranomları, maye-qaz mexanikası ilə məşğul olan fızik elm adamlarını cəlb etmək çox vacibdir. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycan Xəzərlə 950 kilometr təmasdadır və bu sahil dünya okean sularından 25-26 metr aşağı səviyyədədir, məsələnin ak- tuallığı bir az da maraq doğurmalıdır. Digər tərəfdən ölkə səna- yesinin, onun iqtisadi göstəricilərinin və bu sahildəki insan sıxlığını da yada salsaq problemin dövlət əhəmiyyəti kəsb etdi- yi gün kimi aydın olar. Digər bir həyat təcrübəsi Ay on dörd günlük olanda zəlzələ, vulkan və s. hadisələrin də çox güclü baş verməsi, havaların yağmurlu keçməsini insanlar həmişə müşahidə etməsidir və bu haqda yazılı mənbələrdə də məlu- matlar öz əksini tapmışdır. Son dövrlərə qədər qış fəslində gecələr ayaz, şaxtalı - gündüzlər isə dumanlı, buludlu keçərdisə insanlar qışın pis ke- çəcəyini və əksinə qışda gündüzlərin ayaz, gecələrin isə bulud- lu, dumanlı keçməsini qışın xoş keçməsi və təsərrüfat üçün fay- dalı olacağını söyləyirdilər. Tarixi etnoqrafık məlumatlardan, söyləmələrdən aydın olur ki, xalq meteorologiyasında duman, şeh məhsuldarlıq, bə- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|