14
rəkət rəmzidir. Yazağzı, habelə payızda, səpin vaxtı yerə du-
man enərdisə, bu əkinin tez göyərməsinə səbəb olur, yaz duma-
nı bərəkət, qış dumanı isə dəyişən hava deməkdir. Bu səbəblər-
dən də xalqımız "yaz dumanı bar gətirər, qış dumanı qar" zərb-
məsəlini işlətmişər. İlin məhsuldarlığını göstərən əlamətlərdən
biri də xalqda "qarı nənənin qurşağı", "qarı nənənin örkəni" ad-
landırılan göy qurşağıdır. Etnoqraf M.Əfəndiyev XIX əsrin
sonlarında yazırdı ki, göy qurşağı məhsuldarlığın ilk nişanəsi
olub, hansı ildə o çox olarsa həmin ildə bol məhsul gözlənilir.
Qarı nənənin qurşağı yeddi rənglidir. Rənglərin hər biri ay-
rılıqda arpa, buğda, çəltlik, darı, paxla, noxud və lərgə kimi ta-
xıl növünü təmsil edir. İnsanlar yazağzı qarı nənənin qurşağına
baxaraq, adlarını çəkdiymiz hansı taxıl növünün daha çox ola-
cağı haqqında mülahizələr söyləyərdilər. Belə ki, qarı nənənin
qurşağında qırmızı rəng arpa və buğdanın, sarı rəng darının,
yaşıl rəng lobya və paxlanın bolluğuna işarə olmaqla hansı
rəng daha gözə çarpan idisə, onun təmsilçisi daha çox məhsul-
dar olunacağı gözlənilirdi.
Təbiət biliciləri dumanın səmti, buludun rəngi, səmanın
ümumi vəziyyətinə görə də yaşadığı təbiətdə, havada hansı də-
yişiklik olacağı haqqında fıkir söyləyir, təcrübəsiz insanlara
məsləhətlər verərmişlər. Bu təcrübəyə görə qərbdən qara bulu-
dun gəlməsi yazda və yayda yağışın, qışda isə qarın yağması
kimi qəbul edilirdi. Müşahidəyə uyğun olaraq insanlar öz işlə-
rini nizama salarmışlar. Y.V.Çəmənzəminli "Həyatımın 20 ili"
əsərində yazır: "Yaz dumanı şəhəri bürüyür, göz-gözü görmür-
dü... Yenə pəncərəni salıb, ocağın qırağına yığılırdıq, dumana
qarşı tədbirlər lazım idi. Bir ip götürüb, şəhərdəki keçəllərin
yeddisinin adına düyün salıb ocaqda yandırardıq, sonra duma-
nın özünə müraciət edərək onu qorxudardıq".
Duman qaç, qaç, qaç,
Pərdəni aç, aç, aç!
Səni qayadan asaram,
Yanına dağma basaram.
15
Yəni, duman Günəşə pərdə olma, onu aç, qoy insanlar
Günəşin istisindən qızınsınlar, əks təqdirdə səni dağdan atar və
ya asar, hətta yanına bir damğa basarlar.
Təbiətdə baş verəcək dəyişiklikləri insanlar həm də ev
heyvanlarının, ev quşlarının hərəkətləri ilə də şərh edə bilirmiş-
lər. Əgər cücəli toyuq havanın dəyişəcəyini hiss edib, cücələri-
ni qanadları altına toplayıbsa- deməli yağış yağacaq. Xəzər sa-
hillərində quşlar alçaqdan uçardılarsa, balıqçılar dənizdə güclü
fırtına olacağını gözləyər, dəniz ovuna getməzdilər.
Quşlardan xoruz, bildirçin, bülbül və qeyri oxuyan quşlar
heç nə olmadan oxuyardılarsa, deməli yağıntı olacaq, yaxud
külək əsəcəkdir. Zəlilər olduqları qabın dibində sakitcə da-
yanıblarsa, deməli səhər sakit və günəşli olacaqdır. Əksinə zə-
lilərin narahatlığı, qabın divarlarına dırmaşmaları havanın dəyi-
şəcəyi deməkdir. Çəyirtgə isə yumurtalarını hündür yerdə bas-
dırırsa, yağıntı gözlənilir - yağışın yaratdığı sel yumurtaları yu-
yub aparmasın deyə belə edərdilər. Çöl siçanları yerlərini dəyi-
şirlərsə, deməli ot ələf az olacaq.
Yuxarıda deyilənlərdən məlum olur ki, Azərbaycan türk-
ləri xalq feneologiyasından və xalq meteorologiyasından lap
qədimlərdən məşğul olmuş və onlardan məharətlə istifadə edə
bilmişlər. Xalqımızın təbiət, Yer, səma, cisimləri, heyvanları,
quşları haqqında əldə etdikləri emprik biliklər min illərin həyat
təcrübəsinin nəticəsi olub, heç bir dini, yaxud fantastik düşün-
cələrin məhsulu yox, təbiəti, ətraf mühiti müşahidələrin, xalq
beyninin, zəkasının yekunudur, məhsuludur. Xalqımızın bu
zəngin mənəvi irsinin daha samballı öyrənilməsi günümüzdə
də qarşımızda duran çox aktual məsələlərdən biridir. Hesab
edirik ki, Azərbaycan xalqının çoxəsirlik tarixinin, maddi və
mənəvi mədəniyyətinin hələ də açılmamış neçə-neçə istiqamət-
ləri öz tədqiqatçılarını gözləyir.
16
II FƏSĠL
MĠLLĠ-MƏNƏVĠ DƏYƏRLƏRĠMĠZ VƏ
EKOLOGĠYAMIZ
Azərbaycan qədim maddi mədənıyyətə və zəngin təsər-
rüfat ənənələrinə malik olmuş bir ölkədir. Onun xalqı həın də
özünün uzaq əsrlərdən süzülüb gələn, bu və ya digər qaynaqları
nəsildən-nəsilə ötürülən çoxəsirlik mənəvi mədəniyyəti ilə sə-
ciyyələnən bir insan məskəndir. Ulu babalarımız ölkəmizin
dağına-aranına, yazına-qışına, güneyinə-quzeyinə uyğun yaşa-
yış məskənləri salmış, özünə geyim-keçim düzəltmiş, maddi
mədəniyyət nümunələri yaratmışdır. Yəni, bəşər tarixinin mü-
hüm tərkib hissəsi olan insan yaşayışının əsasını təşkil edən
maddi mədəniyyəti yaratmışdır. Bununla yanaşı hər bir xalqın
ictimai-iqtisadi həyatı, maddi zəmini üzərində inkişaf edən ədə-
biyyatı, incəsənəti, musiqisi, folkloru, adət-ənənəsi, bayram və
müxtəlif mərasimləri vardır ki, ümumilikdə bunlar onu yaradan
etnosun sərvəti, mənəvi mədəniyyəti sayılır. Odur ki, müasir
Azərbaycan insanının tariximizə, dilimizə, mədəniyyətimizə,
ümumilikdə qədim soy köklərimizə olan marağı, bu qəbilli
problemlərin ayrı-ayrı məsələlərini öyrənib-tədqiq etməyi həm
də geniş oxucu kütləsinə çatdırmağı tələb edir.
Bunlardan biri də, uzun əsrlər xalqımızın mənəvi siması-
nı, təbıətə baxışını, zənginliyini, toy-düyününü özündə cəmləş-
dirən, sözün əsl mənasında mənəvi abidəmiz olan Novruz bay-
ramıdır. Novruz bayramı çox məsələlərlə yanaşı, əkinçilik tə-
sərrüfatı ilə də bir başa bağlıdır.
Araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycan türkləri arasında tə-
sərrüfat ili çox-çox qədimlərdə iki hissəyə-yay və qışa bölünür-
dü. Bunu Avesta təqvimi də təsdiq edir. İlin böyük yay adlanan
1-ci fəsli yeddi, 2-ci fəsli qış isə beş aydan ibarət olardı. Belə
bölgünün əsasını Günəşin hərəkəti, başqa sözlə onun yay və qış
fazasına daxil olması təşkil edirdi. Son dövrlərə kimi bəzi türk
Dostları ilə paylaş: |