17
ölkələrində il Xızır adı ilə məlum olan yaydan və Qasım adla-
nan qışdan ibarət idi. Azərbaycan əhalisi ilin 1-ci yarısında iq-
lim şəraitinə uyğun olaraq bütün təsərrüfat işlərini görüb başa
vuran, soyuqlar düşdükdə isə məişət işləri ilə məşğul olardılar.
Sonralar ulu babalarmız ili on iki aya, fəsilləri isə hər biri üç ay
olmaqla yaz, yay, payız, qış olmaqla dörd yerə bölmüşlər. Xal-
qımız bu təqvimi belə ifadə etmişdir;
Üçü bizə yağıdı,
Üçü cənnət bağıdı.
Üçü yığıb gətirər,
Üçü vurub dağıdar.
Xalqımız yeni təsərrüfat ilinin başlanğıcını yaz gecə -
gündüz bərabərliyi məqamından hesablamağa başlamışdır. Bu
qərarın düzgün olmasını Azərbaycan astronomik təbiətinə uy-
ğun olmasını müasir clm də təsdiq edir.
Bəlli olduğu kimi Günəşin, yazın, isti Günəş şuasının in-
sanların həyatında oynadığı rol mifık təfəkkürümüzdə çox
gcniş yayılmışdır. Günəşin, işığın, yazın çağrılması mərasimlə-
ri Azərbaycanda təm-təraqla keçirilmiş, sonralar bu mərasim
Novruz bayramı, Bahar bayramı, yaz bayramı, yeni il bayramı,
yaz gecə-gündüz bərabərliyi bayramları kimi mifık təfəkkürü-
müzə hopmaqla, günümüzə qədər yaşamış və gələcəkdə də ya-
şayacaqdır.
Qədim Azərbaycan türklərinin təfəkküründə Günəş bir
növ canlı varlıqdır. Əgər, o insanlara lazımdırsa, onu çağırıb
gətirmək və qüvvəsindən istifadə etmək lazımdır.
Gün çıx, gün çıx,
Kəhər atı min, çıx.
Keçəl qızı qoy qaç,
Saçlı qızı götür qaç.
Qədim Azərbaycan türkləri Günəşin çağrılması mərasim-
lərini ən çox çillələr çıxdıqdan sonra boz ayda çağırar və bu
18
cağırışlardan biri də "qodu-qodu", "dodu-dodu", "kodu-kodu"
kimi adlarla məlum olan mərasimdir. Qədimlərdə qodunu gəti-
rən, gəzdirən cavan qızlar olduğu halda XIX əsrdə bu işi oğlan-
lar edərdi. Bu isə doğurdan da Azərbaycanda əkin-biçinlə çox
qədimlərdə qadınların məşğul olduğunun sübutudur və xalqın
özünün qədimliyidir. Soyuqdan, yağmurdan təngə gəlmiş, səpi-
nin gecikməsindən darıxan qızlar-qadınlar Qodu gəzdirər, is-
lanmış qodunu qurutmaq üçün həyətlərə girər, mahnılarla Gü-
nəşi çağırar, onu arıyardılar.
Qodu-qodunu gördünmü?
Qoduya salam verdinmi?
Qodu burdan keçəndə
Qırmızı gün gördümü?
Yaxud:
Ay dolanıb batmağa,
Yuxum qəlib yatmağa.
Yağış yağıb isladıb,
Gün gərək qurutmağa.
Yağmur taxıl yığımı dövrünə düşəndə, qız-gəlinlər başqa
çağırış edərdilər.
Bu salanan taxıldır,
Bu qaralan naxırdır.
Gəlinlər pay verəndə,
Qazılar ona paxıldır.
Qoduya qaymaq gərək,
Qablara yaymaq gərək.
Qodu gün çıxarmasa,
Gözlərin oymaq gərək!
Düzəldilən qodunu çox vaxt Günəşə bənzətməyə çalışar,
ona qırmızı paltar geyindirərdilər.
19
Qədim Azərbaycan türkləri üçün Günəş və Ay hər ikisi
canlı məxluqdur. Günəş son dərəcə gözəl bir qadın. Ay isə gö-
zəl bir kişidir.
Türkün Tanrıçılıq dini-mənəvi dəyərlərində də Tanrı tək
olsada, onun yaratdığı hər şey müqəddəs idi. Ağaclara, gülə-çi-
çəyə toxunmaq, onu məhv etmək olmazdı. Əksinə təbiətin bi-
tirdiyi, bir çox şeyləri mühafizə edər, onun da yaşamaq haqqı
olduğunu qəbul edərdilər. Bu mənada qədim türklərdə təbiət
çox möhkəm qorunardı, ona qida mənbəyi, insanın qoruyucusu,
müdafiəçisi kimi baxılardı. Saf təbiət məhsulundan, heyvanat
məhsulundan, saf sudan, təmiz havadan bəhrələnən insan daimi
hərəkətdə olduğundan, fiziki işlərin çoxluğundan çox güclü olar,
boyu iki metrdən hündür olardı və uzun ömürlü olardılar. Ekoloji
tarazlığın pozulması, meşələrin qırılması, havanın, suyun torpağın
çirkləndirilməsi, şəhər yaşayış tərzinin geniş vüsət alması, in-
sanları cılızlaşdırmış, fiziki qabiliyyətdən geri qalmış və nəticədə
insan özü-özü ilə çarpışmaq məcburiyyətində qalmışdır.
Qışla yazın vuruşu, qışın yola salınıb yazın, baharın qar-
şılanması tərənnüm olunan qədim Azərbaycan türk mərasimlə-
rindən biri də "Kosa-kosa" olub Noruzla bağlıdır. Xalq tama-
şaçı formasında ifa olunan bu mərasimdə kosa qışı, keçəl isə
yazı ifadə edir.
Mifoloji təfəkkürümüzdə kosa dölzüslük, məhsulsuzluq
rəmzi, keçəl isə əksinə, artım, döl, məhsuldarlıq rəmzidir. "Ko-
sa-kosa"dakı kosa ilə keçəlin döyüşü həyati məna kəsb edib,
kosanın keçəl tərəfindən öldürülməsi əslində yazın qışı öldür-
məsi, ona qalib gəlməsi kimi qəbul edilməlidir. Özünü gülməli
vəziyyətə salmış kosanın köməkçisi ondan və məclis əhlindən
pay istəyir:
Kosam bir oyun eylər,
Quzunu qoyun eylər,
Vüqar Zəyzit düyüşün,
Oğlunun toyun eylər.
20
Yaxud:
A Kosa-kosa, gəlsənə!
Gəlib salam versənə!
Boşqabı doldursana!
Kosanı yola salsana!
Kosanın köməkçisi tamşaçıları inandırmaq isətyir ki, ko-
sa-yəni qış yol üstədir, səfərə çıxır, ona yol xərci toplayıb yola
salmaq gərəkdir.
Toplaşanlardan səs çıxmadıqda köməkçi məcbur olub ke-
çəli məclisə dəvət edir. Keçəl mehribanlıqla qarşılanır va yığ-
dığını kosaya verir. Lakin kosa acgözdü, əl çəkmək istəmir, ye-
nə də pay istəyir, pay yığdıqca yığır uzanıb yatır.
Yatmış kosanın payı ondan götürülür, kosa öldürülür, kö-
məkçi ona ağlayır və bərkdən söyləyir:
Kosam ikicanlıdır,
Qolları mərcanlıdı,
Kosama əl vurmayın,
Kosam ikicanlıdı.
Arşın uzun bez qışa,
Kəfənsiz öldü kosa.
İnsanlar kosanın (qışın) bu halına sevinir, keçəli (yazı)
qarşılayır və onların gülüşü yazın qışa qalib gəlməsi gülüşü ol-
maqla, hamılıqla Novruzu tərənnüm edirlər:
Novruz, novruz bahara!
Güllər, güllər, nahara!
Bağcamızda gül olsun!
Gül olsun, bülbül olsun!
Gəldi martın doqquzu,
Bayram etdik Novruzu.
Dostları ilə paylaş: |