Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
8 Oxucu üçün maraq doğura biləcək məsələlərdən olan qədim Azərbaycan insanlarının milli-mənəvi dəyərlərinin əhə- miyyət kəsb etməsi önə çəkilmişdir. XX əsrin 2-ci yarısı üçün qısa da olsa Azərbaycan ekolo- giyası təhlil edilmiş, nöqsanlardan nümunələr yada salınmışdır. İlk dəfə olaraq ətraf mühitin mühafizəsi, milli sularımız, Xəzər və digər ekoloji durumların. beynəlxalq hüquqlarla tən- zimlənməsinə xeyli diqqət yetirilmişdir. Təbii ki, yazıda Azərbaycanın ayrı-ayrı torpaqlarının, müxtəlif bölgələrimizdəki bu və ya digər suların, bitkilərin, meşələrin, atmosfer havasının, Xəzərin, ümumilikdə ətraf mü- hitin, onun insan sağlamlığına, sosial problemlərinə göstərdiyi təsirdən söz açılmış, vətəndaş mövqeyi ortaya qoyulmuşdur. Bir çox yazılar müxtəlif illərdə və dövrlərdə yazıl- dığından, həmin fıkirlər öz dövrünün problemi olsa da, keçən dövr ərzində Azərbaycanda ətraf mühitin ekoloji durumu heç də yaxşılaşmamış, deyilənlərdən lazımi nəticələr çıxarılmamış- dır. Azərbaycanda əsas çirkləndirici amil kimi neft və onun ta- rixi, çıxarılması və s. məsələr də qısa da olsa işıqlandırılmışdır. Əsl vətəndaşın, ziyalının, alimin də millətinə, xalqına ən böyük xidməti öz elmi araşdırmaları ilə ona xidməti qarşısına məqsəd qoymaqda görürük və bu yolda az da olsa istədiyimizə nail ola- rıqsa çox məmnunluq hissələri keçirərik. Ekologiya elə bir çoxsahəli araşdırmalar mənbəyidir ki, burada istəsəndə hər şeyin öhdəsindən gəlmək mümkün deyil və belə bir iddiada yoxdur. Amma, hər hənsı bir çatışma- mazlığa qabaqcadan hazır olub, oxucuya, mütəxəssisə, vətən- daşa vaxt ayırmağı da mümkün hesab edirik. İsrafil Cəlilbəyli 9 I FƏSĠL AZƏRBAYCAN TÜRKLƏRĠNĠN XALQ FENEOLOGĠYASINDAN Tarixən Azərbaycan türkləri çox işlərin həll edilməsinə qadir olmuşlar. Bu xüsusiyyət özünü daha çox xalqımızın müs- təqil yaşaması dövrlərində özünü qabarıq biruzə vermişdir. Xalqa başqa xalqlar hakim olanda - onun insanları da özünə yad diqtə ilə oturub-durmalı olur. Bu mənada müəyyən dövrlər Azərbaycan insanları qədim köklərdən müəyyən qədər aralı düşmüş, xalqın qazanmış olduğu tarixi bilgiləri unudulmuş, bə- sitləşmişdir. Odur ki, xalqımızın əkin-biçinlə, xalq meteorologiyası ilə, ekologiyası ilə, təsərrüfatların ayrı-ayrı sahələri üzrə emprik qaydaları olmuşdur. Bunlardan yadda qalmışları, xüsu- səndə Zəngəzur, Yuxarı Qarabağ, Laçın bölgəsində son dövrlə- rə kimi insanların gündəlik həyatda işlətdikləri, bəzi yaradıcı insanların yazılarında təsadüf etdiklərimizi yada salaq. Bir çoxlarına məlum olduğu kimi, Laçın bölgəsində təbii halda xeyli qiymətli palıd meşələri, zoğal və zirinc adlı bitki yetərincədir. Yerli əhali zoğalın, zirincin və palıd ağacının çox- lu qoza gətirdiyi ilin qışının bərk keçəcəyini bildirirdilər və be- lə də olurdu. İnsanlar bitkilərin köməyi ilə ilin fəsilləri haqqın- da da mülahizələr yürüdürdülər. Əgər, aprel ayında tozağa- cından daha çox şirə axardısa, bu yayın yağmurlu olması əla- məti idi. El demişkən "Elin sözü əvvəl-axır düz olu - düz olu"... Rütubət çox olan yerlərdə, sucuqlarda adətən cincilim çox olur və bu bölgədə cincilimin yarpaqları havada yağışın ol- masını söyləmək üçün əsas götürülürdü və insanlar ona uyğun işlərini nizamlayırdılar. Cincilimin çiçəkləri səhər vaxtı açma- yıbsa, demək həmin gün yağış yagacağı labütdür. Payız gələr- kən çinar ağacı yarpağını başdan tökürsə qış mülayim, aşağı- dan tökürsə qışın tez gələcəyi, qarlı-çovğunlu keçəcəyinin əla- 10 məti hesab olunurdu. Laçın bölgəsinin hər yerində çinar qalma- mışdı, yox idi. Ancaq Laçın şəhəri yaxınlığında 300-350 yaşı olan bir neçə çinar var idi. İnsanlar çox zaman adam göndərib həmin çinarların yarpaq tökülüşünü bilib - sonra işlərini nizama salardılar. Öz vaxtına görə albalı ağacı yarpağını tamam tök- məyibsə. deməli soyuq hava az davam edəcək, havalar yenidən istiləşəcəkdir. Payızın ilk ayında .göy gurultusu xalq inamınca payızın isti keçəcəyi göstəricisidir. Yaxud, payızda yerə qar dü- şərdisə bu qışın mülayim keçəcəyinin işarəsi idi. El-oba arasında leyləyin, ala qarğanın ağacın başında yu- va tikməsi qışın soyuq, ortasında tikməsi mülayim keçəcəyi he- sab edilirdi. Deyilənləri bilən, ona fikir verən insanlar payızda həm də qışa hazırlıq işlərini qaydaya salardılar. Qış ayları tə- sərrüfat işlərində mühüm rol oynamasa da xalq etiqadlarında bununla bağlı mühüm işlər olmuşdur. Adətən 9 dekabrdan (21 -dən) başlanan qış, martın 9-na (21-dək) davam edir. Xalq qışı müxtəlif mərhələlərə - böyük çillə, kiçik çillə və alaçalpo olmaqla 3 yerə bölmüşdür. Böyük çillə 40 gün, kiçik çillə 20 gün, alaçalpo 30 gün ömürlüdür. Bö- yük çillə və kiçik çillə arasinda iki çillənin bir – birini əvəz et- məsinə xalq arasında "təhvil - təslim dövrü" adı almışdır. İn- sanlar müəyyən etmişlər ki, təhvil-təslim dövründə hava 3, bə- zən hətta 7 gün qarlı - çovğunlu keçməlidir. Böyük çillənin so- nu, kiçik çillənin başlanğıcında havaların dəyişməsini özü üçün bir sınaq hesab edən əhali həmişə buna haznırlıq görmüş təbiə- tə onun səxavətinə arxalanmamışdır. Çillələr dövründə həyata keçirilən mühüm nəzarət işlə- rindən biri bağ-bağatın suvarılmasıdır. Bu suvarma xalq ara- sında ” çillə suyu” adı daşıyıb və bağlarda, bostanlarda ziyan- vericilərin məhv edilməsi, meyvə ağaclarının vaxtından əvvəl gül açmasının qarşısını almaq məqsədi güdürdü. Çillə zamanı bağa verilən su gecələr donur, həmin donuş həm də ağaca təsir edirdi. Bunun sayəsində xalq dili ilə desək, qış yuxusundan gec oyanır ki, buda onun məhsuldarlığının artırılmasına xidmət Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|