Zġyadxan nəBĠBƏYLĠ

 
21 
Novruza həsr olunan bu nəğmədə də qədim babalarımızın 
bağa - bağçaya, gülə-çiçəyə, bitki aləminə necə həssaslıqla ya-
naşmaları, onun gəlişini bayram sevinci ilə qarşılamaları, yaşıl-
lıq  aləmini  sevmələri,  əzizləmələri  də  öz  əksini  tapmışdır.  Bu 
sevgi,  bu  məhəbbət  təbiətimizə  qədim  əcdadlanmızın  münasi-
bəti  olub,  dövrümüzdə  onun  təbliğinə  böyük  ehtiyac  vardır. 
Ekoloji problemlərlə məşğul olanlar, hətta olmayanlar artıq an-
layırlar ki, Azərbaycanda təbiətə münasibət dəyişməsə, ona bir 
müqəddəslik rəmzi kimi baxılmasa burada sağlam həyat tərzin-
dən söhbət belə gedə bilməz. Qədim ata-babalarımız ili iki fəsil 
kimi  qəbul  edəndən  keçirdikləri  qış-yaz  mərasimlərindən  biri 
də "Kövsəc" adalanırdı. Kövsəc mərasimi noyabr ayında Azər-
baycanda  qırov  düşən  ayda  icra  olunardı.  Kövsəc  mərasimlə-
rində insanlar daha çox istilik gətirən yeməklər yeyər, onun is-
tiotunu bol edərdilər. Soyuq qış üçün kök qara erkəkləri kəsər, 
doğrayar və qızardaraq böyük küplərə doldurularaq yerə basdı-
rardılar. Qovrulmuş ətin yaxşı qalması üçün ona müxtəlif ədva-
lar  vurar,  erkəyin  ərinmiş  yağını  küpdəki  ətin  üstünə  çıxana, 
qədər  töküb  doldurardılar.  Qış  fəslində  həmin  ətdən  müxtəlif 
növ  isti  xörəklər  hazırlayardılar.  Kovsəc  mərasimində  özünü 
gülməli hala salmış bır  nəfər qatıra minib  ortaya çıxar,  əlində 
tükü  yolunmuş  qarğa  nümayiş  elətdirərmiş.  Ətrafdakılar  onun 
üstünə soyuq su atsalarda, o, saymazyana - "istidi, istidi, bahar 
gəlir,  yaz  gəlir"  deyə  -  deyə  şən  əhval-ruhiyyə  yaradar,  insan-
ları  soyuğa  qarşı  mübarz  olmağa  səsləyər,  yaza  az  qaldığmı 
söyləyərmiş. 
Kiçik çillənin əvvəlində Azərbaycan el-obalarında "Xıdır 
İlyas"  adı  ilə  qeyd  olunan  mərsim  də  eyni  məqsədə  xidmət 
edərdi.  "Xıdır"  bayramı  adətə  görə  qış  yarı  olanda  keçirilərdi, 
insanlarda həyata, yaşamağa,  yaratmağa həvəs hissləri oyadar-
dı, üzümüzə yazın gəlişini, təbiətin cənnətə çevriləcəyini təlqin 
edərdi, ruh düşkünlüyünə yol verilməzdi. Burada əsasən şər qa-
rışanda (hava qaralmağa başlayanda) cavanlı-cocuqlu yığışaraq 

---

 
22 
"Xıdır" nəğməsi oxuya-oxuya evlərə, həyətlərə gedər, pay istər, 
şuxluq yaradardılar. Onların mahnılarından birisini xatırladaq: 
Xıdır Nəbi, Xıdır İlyas, 
Bitdi çiçək, oldu yaz. 
Mən Xıdırın quluyam, 
Boz atının çuluyam. 
 
Xıdır getdi hayınan,  
Bir qulança dayınan.  
Dayı palçığa batdı,  
Xıdır yanında yatdı,  
Xıdır Nəbi, Xıdır İlyas,  
Bitdi çiçək, oldu yaz! 
 
Xızırda  insanlar  yazın  tez  gəlməsini  istər,  odun-istinin 
torpağı qızdıracağını, istər, Xızır öz istiliyi ilə ağartı, mal-qara, 
qoyun-quzu üçün ot, döl gətirəcəyini ağacların bar çiçəyi verə-
cəyini,  əkinə-səpinə,  şuma  başlamaq  şəraitinin  gəlməsini  istə-
yir,  tərənnüm  edirdilər.  Mərasimdə  toplananları  (yeməkləri) 
"Xıdır gecəsi"ndə hamı dadar,bir  evə toplaşar, gecəni  yatmaz, 
səhərə qədər hamılıqla şənlənərdilər. Bu mərasim dövründə də 
xalqımız bir çox məişət işləri görər, yaza-yaya hazırlıq görülər, 
sabaha  iş  saxlamazdılar  və  növbəti  mərhələ  birbaşa  Novruz 
bayramına həsr olunmalı idi. Novruz bayramına hazırlıq bir ay 
əvvəlcədən aparılardı. Mərasimin qaydalarına uyğun olaraq hə-
yət-baca təmizlənir, evlər, ağardılır, hər bir ailə üzvü üçün bay-
ramlıq təzə paltar tikilər, bayram xonçaları tutular, səməni gö-
yərdilər və digər tələbatlar yerinə yetirilərdi. 
Çox-çox  qədimlərdən  (tarixi  dəqiq  məlum  olmayan) 
Azərbaycanda Novruzun özünədək ilin son dörd çərşənbəsinin 
qeyd edilməsi adət idi. Bu da təbiətin su, od, torpaq, külək ol-
maqla dörd ünsürünün adı ilə sıx surətdə bağlı idi. Azərbaycan 
türklərinin təfəkkürüncə təbiətin oyanışı, hərarəti ilk olaraq su-
da özünü göstərir. Hamı bilirdi ki, su çərşənbəsindən sonra su-

---

 
23 
lar donmayacaq. Bu da öz növbəsində bir çox məsələlərə rəvac 
vcrirdi.  Növbəti  çərşənbə  od  olmaqla,  hava  isinməyə,  təbiət 
oyanmağa  başlanması  məqamıdır.  Bu  çərşənbə  xalqımız 
arasında həm də atəş çərşənbəsi adlandırıldığından, mərasimdə 
ən  çox  tonqal  qalayar,  üstündən  tullanar,  şənlənərdilər,  ailə 
üzvlərinin hər birinin adına şam yandırardılar. Türkün Tanrıçı-
lığından  qalan  bu  adətdən  sonralar  yəhudilər  və  xristianlar  da 
bol-bol  istifadə  etmişlər.  Lakin  onlar  şam  yandırmanı  başqa-
başqa məqsədlər üçün tətbiq etmişlər. 
Novruzun  son  çərşənbəsi  olan  yel,  külək  və  ya  bad  çər-
şənbə  bütün  el  -  obada  şadyanalıqla  qarşılanar  və  axırıncı  yel 
çərşənbəsi Novruzla eyni günə düşəndə ilin uğurlu keçəcəyini 
söyləyərdilər.  Söylənən  çərşənbələrdə  bağ-baxçalarda  abadlıq 
işləri  aparırlar,  ağacların  qurumuş,  zərər  gətirən  qol-budaqları 
təmizlənər,  ağac  hələ  "oyanmamış"  "cavanlaşdırıcı"  işlər  icra 
edilər, ekoloji sağlamlıq təmin edilərdi. Novruz bayramı, onun 
dörd çərşənbəsi deyilənlərlə yanaşı ayrı-ayrı yaşayış məskənlə-
ri  insanlarını  cəm  edər,  xeyirxahlığa,  humanistliyə,  el-obanın 
eyni ab-hava ilə yaşamasına, bir sözlə milli birliyə vadar edən-
di. Bu bayram sırf Azərbaycan türklərinin ata - baba bayramla-
rıdır, türk dünyasına, digər insan məskənlərinə ancaq Azərbay-
candan pərvazlanmışdır. İndinin özündə də Novruz bayramının 
azərbaycanlılar kimi təmtəraqlı, qədim qaydalarına daha uyğun 
keçirən ikinci bir insan toplumu, dövləti, xalqı yoxdıır. Yeganə 
çatışmamazlıq Azərbaycanda qədim ekoloji faktorların unudul-
ması,  onun  müasir  dövrdə  elmi-ekoloji  baxımdan  xalqımıza 
izah edilməməsidir. Ümüdlüyük ki, buda baş verəcək, xalqımız 
hər  bir  ağaca,  gülə-çiçəyə,  suya,  havaya,torpağa  və  nəhayət 
özünə qayğı ilə yanaşacaqdır. 
Azərbaycanda  ilaxır  çərşənbə  ilə  bağlı  zəngin  adət-ənə-
nələr,  mərasimlər  yetərincədir.  İlaxır  çərşənbədə  heç  kimin 
ocağı  boş  qalmamalı,  hökmən  qazan  qoyub,  xörək  asılmalı, 
bayramlıq  xonça  tədarük  edilməli  qovurqa  qovrulmalı,  şəkər-
bura-paxlava-şorqoğalı,  əyirdək,  fəsəli,  yuxa,  xırt-xırt  yuxa  və 

---