Α΄. Η ΕΚΦΩΝΗΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
Χρόνος : 8 Νοεμβρίου 63 π.Χ.
Τόπος : Έκτακτη επιλογή για τη συνεδρία της Συγκλήτου ο Ναός του Juppiter Stator στον Παλατίνο Λόφο. Σημασία του τόπου εκφώνησης και χρήση του από το ρήτορα στο εσωτερικό του λόγου.
Συνθήκες εκφώνησης: Υπό την συγκινησιακή φόρτιση της πρόσφατης απόπειρας κατά της ζωής του υπάτου και ρήτορα του λόγου Κικέρωνα, η οποία απετράπη λόγω της έγκαιρης λήψης μέτρων για την αντιμετώπισή της. Η παρουσία του συγκλητικού Κατιλίνα και η απομόνωσή του από τους άλλους συγκλητικούς μέσα στο ναό. Τα άδεια έδρανα γύρω του και η εκμετάλλευση του «σκηνικού» από τον ρήτορα, κυρίως στο προοίμιο, αλλά και σε άλλα σημεία του λόγου.
Β΄. ΤΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ (EXORDIUM)
Βα΄. Άξονες
Ευδιάκριτοι τρεις άξονες σε ολόκληρο το προοίμιο:
-
Κατιλίνας
-
senatus consultum ultimum
-
ευθύνες υπάτου και συγκλητικών
Ββ΄. Υφολογικά
Διακρίνονται κάποια κύρια χαρακτηριστικά στο προοίμιο:
-
δεν ακολουθεί το τυπικό των συγκλητικών λόγων στην αρχική προσφώνηση,
-
αρχίζει ex abrupto,
-
δεν έχει εισαγωγή,
-
δεν είναι ευδιάκριτα τα κύρια στοιχεία των τυπικών προοιμίων
-
τα ρητορικά μέσα που χρησιμοποιούνται είναι κυρίως
-
ερωτήσεις
-
επανάληψη
-
επιφώνημα
-
αποστροφή
-
πάθος
-
ειρωνεία (οι λόγοι κατά του Κατιλίνα ονομάζονται: ειρωνικοί [invectivae])
Βγ΄. Πολιτική ιδεολογία – Φιλοσοφία
Πολιτική ιδεολογία και φιλοσοφία συνυπάρχουν στην κλιμακούμενη ανάπτυξη και προβολή της έννοιας
αλλά και στη αξιοποίηση ρητορικών μέσων, όπως τα
-
exempla, τα οποία συνδέονται με τις έννοιες
-
mos maiorum
-
clementia
-
severitas
και, τέλος, ενισχύουν το περιεχόμενο των
-
consilium rei publicae
-
auctoritas senatus
-
dignitas consulis
-
libertas
Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται το θέμα των Γάϊου και Τιβέριου Γράκχου (Gracchi): 147 φορές τους αναφέρει στο έργο του, όπου διακρίνουμε
-
θετική αντιμετώπιση
-
αρνητική αντιμετώπιση.
Βδ΄. Κείμενα που βοηθούν στην ερμηνεία του προοιμίου:
1) Quintil., Institutio Oratoria, IV, 1, 63-68: Sermonem a persona iudicis auersum (ἀποστροφή dicitur) quidam in totum a prohoemio summouent, nonnulla quidem in hanc persuasionem ratione ducti. Nam prorsus esse hoc magis secundum naturam confitendum est, ut eos adloquamur potissimum quos conciliare nobis studemus. Interim tamen et est prohoemio necessarius sensus aliquis et hic acrior fit atque uehementior ad personam derectus alterius...Et Demosthenes autem ad Aeschinen orationem in prohoemio conuertit...Quid? non Sallustius derecto ad Ciceronem, in quem ipsum dicebat, usus est principio, et quidem protinus: 'grauiter et iniquo animo maledicta tua paterer, M. Tulli': sicut Cicero fecerat in Catilinam: 'quo usque tandem abutere'?
2) Quintil., Institutio Oratoria, IX, 2, 7: figuratum autem quotiens non sciscitandi gratia adsumitur, sed instandi: 'quid enim tuus ille, Tubero, destrictus in acie Pharsalica gladius agebat?' et 'quo usque tandem abutere, Catilina, patientia nostra?' et 'patere tua consilia non sentis?' et totus denique hic locus.
3) Sall., Con. Cat., 5, 1-8: L. Catilina, nobili genere natus, fuit magna vi et animi et corporis, sed ingenio malo pravoque. huic ab adulescentia bella intestina caedes rapinae discordia civilis grata fuere, ibique iuventutem suam exercuit. corpus patiens inediae algoris vigiliae, supra quam quoiquam credibile est. animus audax subdolus varius, quoius rei lubet simulator ac dissimulator, alieni adpetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus; satis eloquentiae, sapientiae parum. vastus animus inmoderata incredibilia nimis alta semper cupiebat. hunc post dominationem L. Sullae lubido maxuma invaserat rei publicae capiundae; neque id quibus modis adsequeretur, dum sibi regnum pararet, quicquam pensi habebat. agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia scelerum, quae utraque iis artibus auxerat, quas supra memoravi. incitabant praeterea conrupti civitatis mores, quos pessuma ac divorsa inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant. L. Catilina, nobili genere natus, fuit magna vi et animi et corporis, sed ingenio malo pravoque. huic ab adulescentia bella intestina caedes rapinae discordia civilis grata fuere, ibique iuventutem suam exercuit. corpus patiens inediae algoris vigiliae, supra quam quoiquam credibile est. animus audax subdolus varius, quoius rei lubet simulator ac dissimulator, alieni adpetens, sui profusus, ardens in cupiditatibus; satis eloquentiae, sapientiae parum. vastus animus inmoderata incredibilia nimis alta semper cupiebat. hunc post dominationem L. Sullae lubido maxuma invaserat rei publicae capiundae; neque id quibus modis adsequeretur, dum sibi regnum pararet, quicquam pensi habebat. agitabatur magis magisque in dies animus ferox inopia rei familiaris et conscientia scelerum, quae utraque iis artibus auxerat, quas supra memoravi. incitabant praeterea conrupti civitatis mores, quos pessuma ac divorsa inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant.
4) Cic., Inv., 1, 20: Exordium est oratio animum auditoris idonee comparans ad reliquam dictionem: quod eveniet, si eum benivolum, attentum, docilem confecerit. quare qui bene exordiri causam volet, eum necesse est genus suae causae diligenter ante cognoscere.
5) Cic., De Orat., II, 314: Ergo ut in oratore optimus quisque, sic in oratione firmissimum quodque sit primum; dum illud tamen in utroque teneatur, ut ea, quae excellent, serventur etiam ad perorandum; si quae erunt mediocria, nam vitiosis nusquam esse oportet locum, in mediam turbam atque in gregem coniciantur. Hisce omnibus rebus consideratis tum denique id, quod primum est dicendum, postremum soleo cogitare, quo utar exordio. Nam si quando id primum invenire volui, nullum mihi occurrit nisi aut exile aut nugatorium aut vulgare aut commune. Principia autem dicendi semper cum accurata et acuta et instructa sententiis, apta verbis, tum vero causarum propria esse debent; prima est enim quasi cognitio et commendatio orationis in principio, quaeque continuo eum, qui audit, permulcere atque allicere debet;
6) Cic., Cat., II, 1: Tandem aliquando, Quirites, L. Catilinam, furentem audacia, scelus anhelantem, pestem patriae nefarie molientem, vobis atque huic urbi ferro flammaque minitantem ex urbe vel eiecimus vel emisimus vel ipsum egredientem verbis prosecuti sumus. Abiit, excessit, evasit, erupit. Nulla iam pernicies a monstro illo atque prodigio moeni- bus ipsis intra moenia comparabitur. Atque hunc quidem unum huius belli domestici ducem sine controversia vicimus. Non enim iam inter latera nostra sica illa versabitur, non in campo, non in foro, non in curia, non denique intra domesticos parietes pertimescemus. Loco ille motus est, cum est ex urbe depulsus.
7) Cic., Cat., III, 1 : Rem publicam, Quirites, vitamque omnium vestrum, bona, fortunas, coniuges liberosque vestros atque hoc domicilium clarissimi imperi, fortunatissimam pulcherrimamque urbem, hodierno die deorum immortalium summo erga vos amore, laboribus, consiliis, periculis meis e flamma atque ferro ac paene ex faucibus fati ereptam et vobis conservatam ac restitutam videtis.
8) Cic., Cat., IV, 1 : Video, patres conscripti, in me omnium vestrum ora atque oculos esse conversos, video vos non solum de vestro ac rei publicae verum etiam, si id depulsum sit, de meo periculo esse sollicitos. Est mihi iucunda in malis et grata in dolore vestra erga me voluntas, sed eam per deos immortalis! deponite atque obliti salutis meae de vobis ac de vestris liberis cogitate.
Βε΄. Βιβλιογραφία
Βλ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
-
V. ΡΗΤΟΡΙΚΗ – ΥΦΟΣ και
-
VI. ΛΟΓΟΙ «ΚΑΤΑ ΚΑΤΙΛΙΝΑ»
|
