" Əsli-Kərəm" Dastanı Və Alban Mədəniyyəti
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bakı, «Səda» nəşriyyatı, 2007, -208 səh. İSBN 5-8066-1334-1 REDAKTORU
| " Əsli-Kərəm" Dastanı Və Alban Mədəniyyəti Bakı – 2007, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Folklor İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur E.İ.Heydərov. «Əsli-Kərəm» dastanı və alban mədəniyyəti, Bakı, «Səda» nəşriyyatı, 2007, -208 səh. İSBN 5-8066-1334-1 REDAKTORU • Nizami C ƏFƏROV, filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü RƏYÇİLƏR • Paşa ƏFƏNDİYEV, filologiya elmləri doktoru, professor; • Seyf əddin QƏNİYEV, filologiya elmləri doktoru, professor. I FƏSIL «ƏSLİ-KƏRƏM» DASTANININ VARİANT FƏRQLƏRİ VƏ DASTAN HAQDA MÖVCUD BAXIŞLAR «Əsli-Kərəm» dastanı tədqiqatlarda Azərbaycan xalqının çoxəsrlik mənəvi mədəniyətinin tərkib hissələrindən biri folklor, yaxud ağız ədəbiyyatıdır. Müxtəlif tarixi səbəblərlə əlaqədar olaraq yazılı mənbələrin azlığı ucbatından qədim tariximizin və mədəniyyətimizin bir sıra problemləri bu mənbələrdə qaranlıqda olduqları halda şifahi ədəbiyyatımızın janrları, xüsusi ilə dastanlarımız bu və ya digər dərəcədə bu tarixi həqiqətləri özlərində saxlamışlar. Azərbaycan ağız ədəbiyyatında dastanlar mühüm yer tutur. Dastan haqda tədqiqatçılarımız müxtəlif fikirlər söyləmiş və ağız ədəbiyyatımızın bu janrını yüksək qiymətləndirmişlər. Bu baxımdan folklorşünas alim H.İsmayılovun da fikirləri maraq doğurur. Tipoloji ədəbi hadisə kimi «dastan» IX-XI əsrlərdə formalaşmışdır. Məlum olduğu kimi «dastan» sözü hadisə, əhvalat, təsvir, tərif, tərcümeyi-hal, bəzən də tarix kimi mənalarda işlənmiş, sonralar isə hekayətnamələr adlandırılmışdır. «Dədə Qorqud Kitabı»nda bu, məlum olduğu kimi «boy» adlanır. Aşıqlar, onların dinləyiciləri isə buna «nağıl» adı vermişlər. Aşıq üçün dastan yaradıcılığı xüsusi əhəmiyyəti olan bir hadisədir. Xalq içərisində aşığın necə sənətkar olmasını qiymətləndirməkdə onun «dastan ehtiyatının» xüsusi rolu olmuşdur(15). Məlumdur ki, dastanların yaradıcıları ozanlar, aşıqlar olmuşlar. Azərbaycan folklorşünaslığında ozanın aşığa çevrilməsi problemi, epos- dastan yaradıcılığı və nəticədə qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanlarının yaranması kifayət qədər araşdırılmışdır. Bir sıra folklorşünas tədqiqatçılarımız bu barədə müxtəlif fikirlər söyləmiş və onların hər biri bu məsələni orijinal fikirləri ilə qabartmağa çalışmışlar. Bu baxımdan ozan-aşıq tandemi maraqlıdır. Türk eposçuluğunun yaradıcıları olmuş ozanlar türk xalq larının çoxəsrlik qəhrəmanlıq tarixini böyük məhəbbətlə tərənnüm edərək nəsildən-nəslə ötürmüşlər. Eyni ilə Azərbaycan ozanları da bədii formalarda tariximizin müxtəlif dövrlərini, xalqımızın qəhrəmanlıq tarixini əks etdirmişlər. Oğuz qəhrəmanlıq eposunda ozan özü virtuoz ifaçı olmaqla döyüş havaları və yallı rəqsləri yaratmışdır. Ozan mahir bir impravizator olub, özünəməxsus yaradıcı tərzdə impravizə edərək, həm ifa edir, həm oxuyur, həm də oynayırdı. Göründüyü kimi, o sinkretizmi ilə fərqlənirdi. İncəsənətin bir neçə növünü özündə cəmləşdirib, onu yüksək professional səviyyədə ifadə etmiş olan ozan əsl xalq musiqiçisi olmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, ozan-aşıq ənənəsinin Azərbaycanda qədim tarixi vardır. V əsr tarixçisi Moisey Xorenli Naxçıvanın Qolban mahalında (indiki Ordubad rayonunda) yaşayan midiyalıların mahnılarından türk dilində olan bir misranı ermənicə yazılışda vermişdir. Məclisdə oxuyan, çalan, oynayanın «avarsi» adlandırıldığını qeyd etmişdir(16). Bu söz Orxon- Yenisey abidələrində «əbir» «dövrə vuran» mənasındadır(17). Çox maraqlıdır ki, bu söz dilimizdə indiyədək «aparıcı», məclisi idarə edən formasında qalmışdır. Aşıq sözünün yaranmasını tədqiqatçılarımız müxtəlif cür izah edirlər. Bu sözü ən çox ərəbcədən dilimizə daxil olan «aşiq», «eşq» sözü ilə bağlayırlar. Ancaq Ozan – aşıq sənətinin qədimliyini nəzərə alsaq, bu sözün ərəb mənbəyindən qaynaqlanmağı bir az şübhəli görünür. Bu xalqda ozan- aşıq sənətinin olmaması, bu sənətin türklərə məxsusluğu bu şübhələri bir qədər də dərinləşdirir. Fikrimizcə, ozan- aşıq sözünün etimologiyasını oğuzlarda axtarmaq lazımdır. XX əsrin əvvəllərində Peterburq Universitetinin professoru B.A.Turayev yazırdı: E.ə. VII əsrdə şimaldan gələn böyük bir xalq bütün Asiyanı dəhşətə gətirdi. Müqəddəslər onları Allahın qəzəbi, dağıdıcı qüvvəsi hesab edirdilər. Bunları tarixi mənbələr Aşkuz adlandırırdı. Hansı ki, Bibliyada onlar Aşkenaz kimi xatırlanır. Aşkuzlar burada Skif dövlətini yaratdılar(18). Son zamanlar aparılan tarixi tədqiqatlar skiflərin türklərə m əxsusluğunu sübuta yetirmişdir. Bunu elə skiflərə verilən Aşkuz adı da onların oğuzkökənli olmasını düşünməyə əsas verir. Fikrimizcə, bu Aşkuzlar Oğuzların ulu əcdadları idi və oğuzların saza, sözə olan inamı, məhəbbəti o fikrə gəlməyə əsas verir ki, Aşıq sözünün etimologiyası Aşkuz ilə bağlı olmuşdur. Biz belə düşünürük ki, aşıq sənətinin, aşıq şeirinin bu xalqa, yəni Aşkuzlara və ya oğuzlara məxsusluğu bu sənətin ifaçılarına Aşıq adı verilməsinə səbəb olmuşdur. Qədim azərbaycanlılar sözə, söz sənətinə, bu sənətin müxtəlif çalarlarını üzə çıxardan və onu məharətlə qopuzda ifa edən ozana böyük hörmət bəsləmişlər. Dədə Qorqud əslində Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda yaşamış oğuzların tarixini və ictimai həyatını bədii formada dastanlarda əks etdirmiş ozandır. Ona görə bir sıra tədqiqatçılar doğru olaraq «Dədə Qorqud» eposunu həm də tarixi mənbə hesab edirlər. Xalqımız içərisində «haqq aşığı» və «aşıq gördüyünü çağırar» ifadələri vardır, yəni ozan, aşıq yalnız həqiqəti deyir. Dastanlarda tarixi həqiqətlərin əks olunması fikri də buna əsaslanır. «Kitabi- Dədə Qorqud» dastanlarında Dədə Qorqudun qopuzu da müqəddəsdir. Məhz Dədə Qorqudun qopuzu, xalqımızın Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|