[]

---

B
B
Ö
Ö
L
L
M
M
Ə
Ə
 
 
1
1
 
 
Ü
Ü
M
M
U
U
M
M
İ
İ
 
 
H
H
İ
İ
S
S
T
T
O
O
L
L
O
O
G
G
İ
İ
Y
Y
A
A
,
,
 
 
S
S
İ
İ
T
T
O
O
L
L
O
O
G
G
İ
İ
Y
Y
A
A
 
 
V
V
Ə
Ə
 
 
E
E
M
M
B
B
R
R
O
O
L
L
O
O
G
G
İ
İ
Y
Y
A
A
N
N
I
I
N
N
 
 
Ə
Ə
S
S
A
A
S
S
L
L
A
A
R
R
I
I
 
 
Histologiya fənni və tədqiqat metodları 
Sitologiya,  histologiya  və  embriologiya  orqanizmi  təşkil 
edən  hüceyrə,  toxuma,  orqanların  inkişafını,  funksiyalarını 
və  incə  quruluşunu  öyrənir.  Fənn  protoplazmanın  quru-
luşunu,  maddələr  mübadiləsini,  hüceyrə,  toxuma,  orqanların 
funksional  əhəmiyyətini,  digər  bioloji  və  kliniki  fənlərlə 
əlaqəsini  öyrənir.  Bu  fənn  dörd  bölmədən:  sitologiya, 
embriologiya, histologiya və xüsusi histologiya ibarətdir. 
Sitologiya  hüceyrələrin  quruluşunu,  inkişafını  və  həyat 
fəaliyyətini öyrənir. 
Embriologiya  cinsiyyət  hüceyrələrinin  quruluşunu,  inki-
şafını,  mayalanmasını  və  rüşeymin  inkşaf  xüsusiyyətlərini 
öyrənir. 
Histologiya  orqanizmi  təşkil  edən  toxumaların  morfoloji 
- funksional xüsusiyyətlərini öyrənir. 
Xüsusi  histologiya  yaxud  mikroskopiki  anatomiya  ayrı-
ayrı orqanların mikroskopiki qurluşunu öyrənir. 
 
Histologiyanın inkişaf tarixi 
Histologiyanın  inkişaf  tarixi  mikroskopun  ixtirası  ilə 
əlaqədardır.  
Tarixi  məlumatlara  görə  ilk  mikroskopu  1659-cu  ildə 
İngəltərədə fizik Yansen, ilk okulyarı isə 1665-ci ildə R. Huk 
İcad etmişlər. 
R.Huk  bitkilərin  xırda  hüceyrələrdən  təşkil  olunduğunu 
göstərmişdir. 
İlk dəfə bitki toxumaları və hüceyrələri haqqında anlayışı 
1665-ci ildə fizik Robert Hük irəli sürmüşdür. Sonralar bitki 
və heyvan toxumalarının hüceyrəvi quruluşunu 1671-1695-ci 
illərdə M.Malpigi, N. Gryu və A.Levenhuk təsvir etmişdir. 
A.Levenhuk  300  dəfə  böyüdən  lupa  ilə  eritrositləri, 
onların kapilyarda hərəkətini, spermanın, eninə zolaqlı əzələ 
liflərinin  və  sinir  lifələrinin  və  s.  qurluşunu  öyrənmişdir. 

---

2 
 
XVII-XVIII  əsrlərdə  mikroskopiki  tətqiqatların  müvəffəqiy-
yətlərinə  baxmayaraq,  mikroskopların  aşağı  keyfiyyətdə 
olmasına  və  preformasiya  nəzəriyyəsinə  görə  bu  tətqiqatlar 
geniş  yayılmadı.  Bu  nəzəriyyəyə  görə  təbiətdə  heç  bir  şey 
yenidən  əmələ  gəlmir,  orqanizmin  inkişafı  cinsiyyət  hücey-
rələrində  əvvəlcədən  təməli  qoyulmuş  gözlə  görünməyən 
xırda  və  hazır  şəkildə  yaradılmış  canlıların  böyüməsi  hesa-
bına  olur.  Preformistlər  spermada  kiçik  formalaşmış  insanı 
axtarırdılar.  Bəziləri  qeyd  edirdilər  ki,  Həvvanın  yumur-
talığında 300 trilyon gələcək insan rüşeym olmuşdur. Bunlar 
üzvü  aləmin  inkişafını  və  dəyişikənliyini  inkar  edirdilər. 
Preformizm  cərəyanı  metafizik  cərəyan  idi  və  bu  cərəyanın 
başçısı  Hanler  idi.  Bu  cərəyan  inkişaf  prosesində  keyfiyyət 
dəyişiklikləri  inkar  edir,  kəmiyyət  dəyişikliklərinə  üstünlük 
verirdi.  Bu  nəzəriyyəyə  görə  bütün  canlılar  kainat 
yaradılarkən ilahi qüvvə tərəfindən yaradılmışdır.  
Aristotelin  irəli  sürdüyü  epikinez  nəzəriyyəsi  preformiz-
min əksinə oldu. 1759-cu ildən K.Volf həyatın mənşəyi əsə-
rində  epikinezi  elmi  cəhətdən  əsaslandırmış  və  göstərmişdir 
ki, orqanizm yenidən inkişaf edir, inkişafın əvvəlində heç bir 
orqan  mövcud  olmur,  yalnız  rüşeym  vərəqləri  əmələ  gəlir. 
Epikinez  nəzəriyyəsi  inkişaf  prosesində  keyfiyyət  və 
kəmiyyət  dəyişiklikləri  etiraf  etdi.  K.Volf  ilk  dəfə  cücələrin 
rüşeymində  ürəyin,  bağırsaqların  və  böyrəklərin  inkişafını 
izləmiş,  bunların  rüşeym  vərəqlərindən  yarandığını  göstər-
mişdir.  1768-ci  ildə  K.Volf  Almaniyadan  Peterburq  akade-
miyasına dəvət olunur.  
1782-ci ildə A.Şumlyanski ilk dəfə sırf histoloji tətqiqat-
lar aparmış, böyrəyin qıvrım kanallarının, damar yumaqcığı-
nın  və  onu  əhatə  edən  zarın  mikroskopiki  qurluşunu  öyrən-
mişdir.  XIX  əsrin  əvvəllərindən  etibarən  histologiya  sərbəst 
elm kimi inkişaf etmişdir. 1784-cü ildə H. Epinus tərəfindən 
axromatik  mikroskopun  kəşf  edilməsi  bu  inkişafı  sürətlən-
dirdi. Bu dövrdə macar  alimi Jan Purkinə öz şagirdlərilə bir 
yerdə  mikroskopu  təkmilləşdirmiş  histoloji  kəsiklərin  hazır-

---