1-amaliy mashg‘ulot mavzu: GeoxronologiY. Eon. Era

1-AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: GeoxronologiY. Eon. Era. Davr. Zamon. Makon. Vaqt о‘lchov birliklari haqida tushunchalar.

Laboratoriya jihozlanishi: Yer tarixiga oid tablitsalar, rasmlar.

Yer tarixi biologiyada vaqt о‘lchovlari sifatida quyidagi ion, era, davr va zamon sifatida belgilanadi. Yerning yosh maxsus radiaktiv, kimyoviy izatoplar yordamida maxsus matematik formula yordamida aniqlanadi. Maslan: ma’lum moddiy materiya tarkibidagi uran

U^235 ,238 (U) qо‘rg‘oshin, rubidiy Rb⁸⁷, stronsiy-St va kaliy –K⁴⁰ –Ar (argoniy moddalar) yordamida uning miqdoriy nisbat о‘lchami bilan aniqlanadi. Organik qoldiqlar esa paleontologik topilmalar tarkibidagi S¹⁴(uglerod) izatopi va S¹²(uglerod) izatop bо‘lmagan kimyoviy elementlarni miqdoriy nisbat о‘lchamlari bilan aniqlnadi. Olimlarning aniqlashicha yer planetasining yoshi 4,6 milliard ekanligi aniqlangan. Shu vaqtdan beri yer ikkita yon bosqichini о‘tmoqda.

1. 
   Kriptazoy
   
2. 
   Fanerazoy
   

Fanerzoy bundan 570 million yil ilgari boshlangan. Yer tarixida quyidagi eralar davom etib kelmoqda.

1. 
   Arxey 3500 mln. Ilgari mavjud bо‘lgan hayot paydo bо‘lgan bakteriya, kо‘k yashil suv о‘tlar rivojlangan.
   
2. 
   Proterazoy
   

A. Karemniy 2500 mil. Yil 690 mln ilgari mavjud bо‘lgan tuban о‘simliklar.

V. Rifey rivojlangan eukariotlar va kо‘p hujayrali о‘simlik va hayvonlar paydo bо‘lgan.

3. Poleozoy. A. Kembriy- 570 mln. Yil ilgari umurtqasiz va yuqori о‘simliklar paydjo bо‘lgan.

B. Ordovik- 490 mln yil ilgari dastlabki umurtqali jag‘sizlar paydo bо‘lgan.

V. Silur -435 mln yil ilgari: о‘simliklarni va umurtqasizlarni quruqlikka chiqishi.

G. Devon -400 mln yil ilgari xashorat va amfibiyalarni paydo bо‘lishi, paporotniklardan о‘rmonlar hosil bо‘lishi, suvda baliqlarni ustunlik qilishi.

D. Karbon -345 mln. yil ilgari О‘rmonlarni tarqalishi amfibiyalarni gullab yashnashi uchuvchi hashoratlar va reptiliyalarni paydo bо‘lishi.

YE. Perim-280 mln. Yil ilgari: ochiq urug‘li о‘simliklar paydo bо‘lishi, reptiliyalarni paydo bо‘lishi.

4. Mezazoy. A. Trias- 230 mln yil ilgari mavjud bо‘lgan riptiliyalarni avj olishi ochiq urug‘lilarni tarqalishi, sut emizuvchilarni paydo bо‘lishi.

B. Yura-190 mln yil ilgari mavjud reptiliyalarni ustunligi yopiq urug‘lilarni va qushlarni paydo bо‘lishi.

V. Bor-136 mln yil ilgari mavjud bо‘lgan. Guli о‘simliklarni rivojlanishi, xashoratlarni gullab yashnashni , riptiliyalarni qirilishi.

5. Kaynazoy.A. Poliogen-66 mln yil ilgari paydo bо‘lgan. Sut emizuvchilar va qushlarn gullab yashnashi.

B. Niogen- 25 mln yil ilgari paydo bо‘lib, zamonaviy sut emizuvchilar oilasini paydo bо‘lishi, zamonaviy о‘simliklarni shakillanishi.

V. Tо‘rtlamchi davr 1,8 mln yildan hozirgacha davom etmoqda. Nomo avlodlarini rivojlanishi.

2 - AMALIY MASHG‘ULOT

Mavzu: Mutatsiya va ularni xillari. Kultura va klonlashtirish haqida tushuncha.

Labaratoriya jihozi: Tablitsalar va kо‘rgazma qurollari.
Mutatsiya deb normal xromasomalardagi genlarni joyini о‘zgartirish yoki ketma-ketligini о‘zgarishi, xromasoma qismlarini boshqa xromasomaga qо‘shilib ketishi yoki xromasomalar sonini kо‘payishi va kamayishi bilan bо‘ladigan jarayonga aytiladi.

Mutatsiya sо‘zi lotin sо‘zidan olinib, “mutatio”- о‘zgarish degan ma’noni bildiradi. Mutatsiya haqidagi ilmlarni 1868 yilda Korjiniyskiy. S.I. 1899 yilda Defriz о‘rgangan, hozirgi vaqtda mutatsiya barcha organizmlarga xos xodisa bо‘lib, hayvonlar, о‘simliklar va viruslar bu jarayon bilan bog‘liq.

Odamlarda polimorfizm hodisasi shu mutatsiya hodisasi bilan bog‘liq bо‘lib, odamlardagi – pigmentatsiyasi, soch va kо‘zning rangi burun, quloq shakli xullas barcha tashqi va ichki belgilarni tuzulishi va shakli kiradi. Odamlardagi barcha irsiy kasalliklar shu bilan birga organik dunyodagi evalyusion jarayonlar ham tur, nav, zot, kelib chiqishi shu hodisa bilan bog‘liq, uch xil mutatsiya tafovut etiladi.

1.Genom mutatsiyasi (Xromasomalar soni о‘zgaradi)

2. Xromasomalarni strukturasi va tarkibi о‘zgaradi. (buni oberratsiya deyiladi)

3. Genni tarkibi strukturasi о‘zgarishi bunday о‘zgarish gen mutatsiyasi darajasida (muton sistron birliklar о‘zgarishi).

Eng kichik gen 50 ta nukleotitdan iborat. Kattalari bir necha nukleotitdan iborat bо‘ladi. DNK molekulasini monomeri nukleotit funksional birligi gen. Odamlarda 3,5 ming nasliy kasalliklar aniqlangan.
Xromasoma obiratsiyasi 4 xil usulda boradi.
1.Xromasoma tanasi qisqarib kamayib qoladi.

2. Dublikatsiya deyiladi 2 xissa kо‘payib qoladi.

3. Inversiya xromasoma 180 ⁰S ga aylanib qoladi.

4. Translokatsiya bu xolda xromasoma juftlardagi xromasoma tanasini bir qismi boshqa xromasomaga о‘tib qoladi.

Kultura: Biron bir tо‘qima hujayrasini, ozuqa va temperaturasi qulay sharoitda о‘stirish kultura deyiladi.

Klonlashtirish deganda tuxum xujayrani gaploid yadrosini maxsus asboblar bilan olib tashlab, shu turga mansub bо‘lgan organizmni diploid hujayra yadrosini tuxum hujayra yadrosi о‘rniga о‘tkazib qо‘yiladi.

3- AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: Xayotiy sikl. Metotik sikl. RegeneratsiY. DegeneratsiY. Oogenez. Spermotogenez. OvulyatsiY.
Labaratoriya jixozi: Tablitsa va kо‘rgazmali qurollar.
Xayotiy sikl deb, metoz bо‘linishdan hosil bо‘lgan qiz xujayrani ma’lum bir funksiyani bajarib о‘limi bilan tugaydigan davrga aytiladi.Turli organizmlardagi xujayralarni yashash muddati bor. Yuqori darajada rivojlangan organizmdagi organlarni xujayralari turli muddat davomida faoliyat kо‘rsatadi.Masalan: qon eritrotsitlari 120 kun yashaydi. Buyrak epiteli xujayralari 30 kun yashaydi, jigar xujayralari 250 kun yashaydi. Xayotiy siklni tugatgan xujayra о‘lgandan sо‘ng, uning о‘rniga yangisi amitoz yoki metoz usulda xujayralarni bо‘linishi yordamida ularni о‘rni tiklanadi.

Regenratsiya deb xujayrani tо‘qima va organlarni yо‘qolgan qismini tiklash jarayoniga aytiladi. Degenratsiya deb regenratsiyaga qarama-qarshi jarayonga aytiladi.

Metodik sikl deb metoz bо‘linishdan hosil bо‘lgan xujayralarni qaytadan yana metoz bо‘linish davriga aytiladi.

Metoz 5 ta bosqichdan iborat , uzog‘i bilan 2 soat davom etadi.

1. 
   Profaza. 2. Prometofaza. 3. Metofaza. 4. Anofaza. 5.Telofaza.
   

Xosil bо‘lgan qiz xujayralar interfaza davriga о‘tadi. Interfazaning о‘zi 3 bosqichdan iborat.

1. Post metodi davr.

2. 
   Sintetik davr.
   
3. 
   Peremetodik davr.
   

Metodik sikl va interfazani dovom etishiga kо‘ra yuqori darajada rivojlanish organizmlarni organlardagi epiteliy xujayrlari 3 xil metotik aktivlik bilan bо‘linadi:

1.Metotik aktivlik yuqori darajada boradigan organlar. Bularga ovqat hazim qilish organlarini epiteliy xujayralari periderma xujayralari epiteliy xujayralari kiradi. %₀≈7.

2.О‘rta meyorda bо‘lib, metodik aktivlikda xujayra bо‘linadi.

3. Xujayra mutlaqo bо‘linmaydigan va son jixatidan kо‘paymaydigan xujayralarga yurak mushaklari (Kardio miotsit), nerv tuxum xujayralari bu xujayralar organizmda ona qornida metoz bо‘lib, son jixatdan kо‘payadi, tug‘ilishi bilan tо‘xtaydi. Bu xujayralar interfazani presintetik davrda organizmdagi maxsus moddalar bilan tо‘siladi va xujayra metoz bо‘linishga kirmaydi.

Sintetik davrda DNK ikki xissaga ortadi.

Oulatsiya deb- tuxum xujayrani yetilib otalanishga tayyor bо‘lishiga aytiladi. Oulatsiya bо‘lmasidan, tuxum xujayra otalanmaydi.

Ootsit tuxum xujayra degani. Tuxum xujayrani xosil bо‘lish jarayoni oogonez deyiladi. Oogenez jarayoni meyoz bо‘linish bilan boradi. Meyoz bо‘linish birlamichi jinsiy xujayrani ikki marta ketma-ket keladigan meyoz bо‘linish bilan boradi. 1- meyoz bо‘linish 5 ta fazaga bо‘linadi.

1) I.Profaza.

2) I.Prometafaza.

3) I.Metofaza

4) I.Anofaza.

5) I.Telofaza.

Hosil bо‘lgan qiz xujayra diploid xromasoma soniga ega bо‘ladi. Qisqa vaqt interkenez vaqtini о‘tkazib yuqoridagi ikkita qiz xujayra yana metoz bо‘linishga kirishadi.

1) II.Profaza.

2) II.Prometafaza.

3) II.Metofaza

4) II.Anofaza.

5) II.Telofaza.

bо‘linib tо‘rtta gaploid yig‘indiga ega bо‘lgan, xujayralar hosil bо‘ladi.Oogeniz bо‘linishda xosil bо‘lgan tuxum xujayra 3 tasi nobud bо‘lib, 1 tasi qoladi. U otalansa zigota hosil bо‘ladi.

Spermotogezda hosil bо‘lgan, 4 ta seprmatozoid yoki jinsiy xujayra barchasi saqlanib qoladi. Erkaklar tashqariga chiqaradigan xar galgi suyuqlikda 1 milliardga yaqin spermatazoid bо‘ladi.

4- AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: G.Mendel. Qonunlari. Analiz qiluvchi chatishtirish va uni о‘simlikshunoslikdagi va chorvachilikdagi ahamiyati.
Laboratoriya jixozi: Tablitsalar va kо‘rgazmali qurollar.
G.Mendel Chex katolik xristian mashabini pasteri genetika sohasida organizmalarni belgilarini nasildan-nasilga о‘tish qonunini yaratdi. Uning qonuni faqat allel genlargagina bо‘ysinib, noallel genlarga bо‘ysinmaydi. Noallel genlarga Tomos Morgan qonunlar bо‘ysinadi. Mendel nasliy belgilarni nasldan-nasillarga о‘tishini 3 ta qonunini yaratdi.

1-qonun.Bir xilliylik qonuni. Dominanta gen deb diploid xromasoma yig‘indisida ustun keladigan genlarga aytiladi.

Mendelning ikkinchi qonuni ajralish qonuni.


Mendelning uchinchi qonuni : Belgilarni mustaqil taqsimlinish qonuni





Retsessiv gen deb diploid xromasoma yg‘igdisini ustun kelmaydigan yashirin xolda turuvchi genlarga aytiladi.

Allel gen deb gomologik xromasomalarda bir xil darajada qarama-qarshi joylashgan va bir xil belgiga javob beruvchi genlarga aytiladi.

Analiz qiluvchi chatishtirish chorvachilik , nasilchilik, о‘simlikshunoslik sohalarida katta ahamiyatga ega. Nasliy belgilar noma’lum bо‘lgan, irsiy jihatdan insonlarga kerakli belgilarga nisbatan irsiyat tozaligi aniqlash uchun ishlatiladi. Nasli noma’lum bо‘lgan organizmning irsiyatini aniqlash uchun quyidagi shartlarga rioya qilinadi.

Irsiyati noma’lum bо‘lgan organizmning albatta irsiyati ma’lum bо‘lgan urg‘ochi organizm va belgiga nisbatan retsessiv allel genga ega bо‘lgan organizm bilan chatishtiriladi. Bunda tekshiruvchini qiziqtirgan irsiy belgi birinchi avlod nasli bir xillik qonuniga amal qilganligni aniqlab, irsiy belgisiga kо‘ra barcha nasilda namoyon bо‘lishi va geterozigota belgisiga kо‘ra aniqlanadi. Bunda irsiyat ma’lum bо‘lgan organizmni belgilari retsessiv va urg‘ochi organizm bо‘lishi kerak.

5- AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu : Gibridlash. Inbriding. Kannibalizm va ularni biologik ahamiyati.

Labaratoriya jihozi: Tablitsa kо‘rgazma qurollari.

Gibridlash deb turli populyatsiya va turlarga mansub bо‘lgan organizmlarni chatishtirish natijasida olinadi. Bu holda turlar evalyutsion ravojlanish jarayonida uncha uzoqlashmagan organizmalar о‘rtasida olib boriladi.

Inbrinding deb birinchi avlodni ota-onalar bilan chatishtirish va kerakli belgilarni nasilda doim namayon bо‘lishini taminlashga aytiladi. Bu jarayonlarni barchasi su’niy tanlashda ishlatiladi. Su’niy tanlash deb insonlarni qiziqtirgan belgilarni nasilida doim namoyon bо‘lishi ta’minlanadi va insonlar ishtirokida boradi.

Ma’lum bir tur vakillari yoki turning tashkil etuvchi organizmlar bir-birini ozuqa sifatida ishlatilishiga kanibalizm deb ataladi.

Bu umuminsoniyat qadriyatlariga tо‘g‘ridan – tо‘g‘ri aloqasi bо‘lgan jabha bо‘lib, insonlar о‘rtasida bunday vaxshiylik qonun bilan jazolanadi.

6- AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: Tur hosil bо‘lishi. Tabiiy tanlanish. Su’niy tanlanish.
Labaratoriya jixozi: Tablitsa va kо‘rgazmali qurollar, mulyajlar

Tur deb ma’lum bir arealda tarqalgan tur mezonlari о‘zaro chatishganda serpusht nasil beruvchi organizmlar yig‘indisiga aytiladi. 500 mingdan ortiq о‘simlik turi 2 mln yaqin hayvon turlari, 100 mingdan ortiq mikroorganizmlar aniqlangan. Hozirgi vaqtda yer yuzasidagi mavjud bо‘lgan barcha tirik organizmlar turlarini soni yer tarixida paydo bо‘lgan turlarni 1 % ni tashkil etadi.

Su’niy tanlanish deb odam ishtirokida olib boriladigan tanlash jarayoniga aytiladi. Hozirgi va fanda su’niy tanlanish natijasida qishloq xо‘jaligi , chorvachilikda, о‘simlikshunoslikda, insonlarga kerakli bо‘lgan belgilarni yanada yaxshilash bilan mо‘l-kо‘l hosil olish ozuqa mahsulotlarini kо‘paytirish katta ahamiyatga ega.

7- AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: Jinsiy tanlanish uni turlari va ahamiyati.
Labo ratoriya jixozi: Tablitsalar. Kо‘rgazmali qurollar.

Jinsiy tanlanish tabiy tanlanishning bir shakli bо‘lib, turni evalyutsiya maydonida doimiy mavjudligini taminlab beradi. Jinsiy ta’minlashning ikki xil usuli bor.

1. Avlod qoldirish uchun hal qiluvchi rolni erkak organizm hal qiladi. Unda biologik jixatdan erkak organizmlariga о‘hshash nasil paydo bо‘ladi.

2. Nasil qoldirish uchun jinsiy tanlash urg‘ochi organizmlar hal qiladi.

Jinsiy tanlanish evalyutsiyada turlari mavjudligini va yashash uchun kurashda kata ahamiyatga ega. Odamlarga tabiiy tanlanish shakillari deyarli ta’sir etmaydi, faqat tabiiy tanlanishning jinsiy tanlanish shakligina ularda nasil qoldirishda katta axamiyatga ega va saqlanib qolgan.

8- AMALIY MASHG‘ULOT

Mavzu: Aromorfoz. Irsiyat. О‘zgaruvchanlik. Tashqi muhit nisbiyligi. AdabtatsiY.

Labaratoriya jihozlari: Tablitsalar, kо‘rgazmali qurollar.

Aromorfozlik. Organizmalarning moddalar almashinuviga kо‘ra yangi belgi va hossalariga kо‘ra irsiy jihatdan murakkabroq yuqoriroq bosqichiga о‘tish jarayoniga aytiladi.

Irsiyat deb organizmlarning barcha irsiy belgilarni saqlab turishi va nasildan- nasilga о‘tkazish hodisasiga aytiladi.

О‘zgaruvchanlik deb ota-ona belgilari о‘laroq nasilda yangi belgi va hossalar namayon qilinishiga aytiladi.

Masalan ota-onaga о‘xshamagan belgi paydo bо‘lish ota-onasi bо‘yi baland farzandi bо‘yi past bо‘lishi.

Har qanday tirik organizm boshqa muhit ostida mavjutdir. Yer evolyutsiyasida dastlab yerdan t⁰ rasi nixoyatda yuqori bо‘lgan. Atmosferaning tarkibi suv turli gazlar aralashmasidan iborat bо‘lgan. Yerning asta sekin sovushi atmosferada O₂ miqdori kо‘payishi yer yuzida yashovchi organizmlarning moddalar almashinuviga tо‘g‘ridan - tо‘g‘ri bog‘liqdir. Demak tashqi muhitning barcha hususiyat va hossalari evolyutsion о‘zarishlardan iborat bо‘lgani uchun shu muhitda yashovchi organizmlarni о‘zgaruvchanligi moslashishi doim davom etgan. Moslasha olmaganlari asta-sekin qirilib ketgan. Moslashib qolganlari esa evolyutsiya maydonida nasil qoldirish kо‘payish jarayonlari bilan davom etib kelmoqda.

Tabiiy tanlanish deb tashqi muhitga moslashib yashab qolishi moslasha olmaganlarni qirilib ketishiga aytiladi.

9- AMALIY MASHG‘ULOT
Mavzu: Irqchilik. Fashizm. Sionizm. Sektachilik KsenefobiY. Diniy hurofot va boshqa g‘ayri insoniy oqimlar..

Laboratoriya jihozi: Tablitsalar, kо‘rgazmali qurollar.

Irq deb tur ichidagi ma’lum bir arialga moslashish, natijada о‘laroq belgilarni namoyon qilishiga aytiladi. Nomo avlodi sapens turi 3 ta irq tafovut etiladi.

1. 
   Yevropoid.
   
2. 
   Mangaloid.
   
3. 
   Negroid.
   

Bu irqlar о‘zaro chatishganda serpusht nasil beradi. Intellektual rivojlanishga teng. Fashizm, faqat nemis millatiga xos organizmlar boshqa millatlardan ustun turadi. Sionistlar yevrey millatini ustun qо‘yib, millatchilik qiladi.

Sektachilik dinida asosiy elementlari yordamida turli insoniylikka xos bо‘lgan turli urf-odatlarni targ‘ib qilish. Ksenefobiya boshqa millatlarni kamsitish yoki ulardan qо‘rqish. Diniy fonitizm ortodoksal diniy targ‘ibot va boshqalar.