№1 Humanitar elml
Yüklə 232,4 Kb. Pdf görüntüsü
|
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №1 Humanitar elml ər seriyası 2015
UOT 070 MƏTBUATŞÜNASLIQ TARİXİMİZDƏN (T ədqiqatçı alim N.Axundovun tədqiqatları əsasında) Q.D. QULİYEVA Bakı Dövlət Universiteti journalisim. bsu. edu. az
Sovet dövrü t ədqiqatçıları arasında tədqiqatçı alim N.Axundovun da özünəməxsus yeri olub. T ədqiqatçı alim ilk dəfə olaraq Azərbaycan satirik jurnalistikasını tədqiqata cəlb edib. T ədqiqatları Sovet dövrünün ideologiyasına uyğun aparılsa da, bu gün onlar mətbuat tariximizd ə dəyərli mənbələrdən sayılır. Uzun illər Azərbaycan mətbuatının tədqiqi ilə məşğul olan N.Axundovun əsərləri mətbuatşünaslıq elmimizin inkişafı üçün dəyərli və əhəmiyyətlidir. Açar sözl ər: ictimai məzmun, sovet dövrü, tənqid, ədəbi proses, tədqiqatçı
Bir əsrdən çox tarixə malik olan mətbuatımızın tədqiqi tarixi maraqlı ol- duğu qədər də, ziddiyyətlidir. Bünövrəsi XIX əsrin ortalarında qoyulan mət- bua
tımızın tədqiqinə müxtəlif dövrlərdə müxtəlif prizmalardan yanaşmalar, qeyri-obyektiv qiym ətləndirmələr olub. Xüsusən də Sovet dövründə rejimin, hakim partiyanın ideologiyasının təsiri və tələbi ilə aparılan araşdırmalar bir- m ənalı olaraq obyektivlikdən uzaqdır. Çünki bu araşdırmalarda ideoloji, siyasi t əhriflərə, qərəzlərə yol verilib. Odur ki, son zamanlar bir elm kimi yaranması v ə formalaşması zəruriyyəti ortalığa çıxan Azərbaycan mətbuatşünaslığının t əşəkkülü və formalaşması istər-istəməz diqqəti cəlb edir. Artıq bir əsrə yaxın tədqiq tarixinə malik olan mətbuatşünaslığımız əslin- d ə uzun bir inkişaf yolu kecmişdir. Məsələn, 1920-ci ilədək olan Azərbaycan m ətbuat tarixinin araşdırılmasında əsasən H.Zərdabi, F.Köçərli, A.Sur, Ə.Abid, F.Ağazadə, C.Hacıbəyli, M.B.Məhəmmədzadə kimi görkəmli qələm sahib- l ərimizin məqalə və əsərləri çox qiymətli mənbələrdən sayılır. Onlar mətbuat tarixi v ə ayrı-ayrı qəzetlər, jurnallar barədə dəyərli tədqiqatlar aparmış, maraqlı b əzən də mübahisəli mülahizələr irəli sürərək mətbuat tariximizin tədqiqi baxımından çox faydalı mənbələr bizə miras qoymuşlar. Bu qiymətli mənbələr milli m
ətbuatşünaslığımızın tədqiqi üçün çox dəyərlidir.
199 1920-ci il aprel işğalından sonrakı dövr (əsasən 1980-cı illərin sonlarına kimi) Sovetl ər dövründə aparılan tədqiqatlar sırf dövrün ideoloji-siyasi reji- min ə uyğunlaşdırılmışdır. Əsasən təhriflərlə, qərəzli, ziddiyyətli fikirlərlə “z əngin” olan bu tədqiqatların yenidən obyektiv araşdırılmasına bir ehtiyac duyulur. Çünki h əmin tədqiqat əsərlərinin bir qismi təəssüf ki, ən son elmi- ictimai ehtiyaclarla tam, bütöv şəkildə uzlaşmır. Tədqiqatçı alim professor Ş.Vəliyev demiş: “Bu fikir mövcud elmi irsdən imtina, ona qarşı iddia da deyil. Əksinə, həmin irsə qarşı həssaslıqdan doğan varislik, bizə qədərki araşdırma- lara
əsaslanmaqla, onları bünövrə, bazis hesab etməklə çağdaş zamanın və tari- xi m
ərhələnin diqtə etdiyi yeni ədəbi-elmi və ictimai suallara cavabdehlik his- sini
n, duyğusunun təsiri ilə söylənir” (1, 4). Unutmayaq ki, “ictimai quruluş də- yişərkən, həmin dövrün ədəbi, elmi məhsulundan imtina etmək doğru yol deyil” (6, 9). Odur ki, bu əsərlərin yeni meyarlarla araşdırılmasına, elmi-nəzəri müd- d əaların saf-çürük edilməsinə, saflaşdırılmasına və yenidən işləyərək zəngin- l əşdirilməsinə böyük bir ehtiyac duyulur. Marksizim-sosializim nəzəriyyəsi əsasında yazılan bu tədqiqatlar obyektivlikdən çox uzaq olduqları üçün mət- buatşünaslığımızın formalaşmasında əsas və etibarlı mənbə rolunu oynaya bilm əzlər. Ona görə ki, bu əsərlərdə mətbuatşünaslığımızın tarixi yanlış araş- dırılıb. Azərbaycan mətbuatının və mətbuatşünaslığının tarixinə dair sanballı əsərlərin müəllifi olan Ceyhun Hacıbəylinin təbirincə desək: “Səhv ideolo- giyaya xidm ət etdiyi üçün bu “tarix” yaşamadı (2, 67). T ədqiqatçı alim filologiya elmləri doktoru A.Tahirlinin fikrincə bu illər “m ətbuat tarixi bilərəkdən yarımçıq tədqiq və tədris edilirdi ki, bunun da nəti- c əsində Azərbaycan mətbuat tarixinin tərkib hissəsi olan Cənubi Azərbaycan v ə mühacirət mətbuatı ilə bağlı yazılar yalnız 1980-cı illərin sonundan KİV-də görünm əyə başlamışdır” (9, 26). Yuxarıda da qeyd etdik ki, sovet dövrü tədqiqatlarının xarakteri məhz bir ideologiyanın, bolşevik, sosialist ideologiyasının təbliğatçısına çevrilmişdi. T əbii, mətbuatımız da sovet ideologiyasının, Kommunist partiyasının siyasi ehkamlarının məngənəsində çapalayaraq totalitar rejimin siyasətini təbliğ edirdi. Sovet dövrünün d əsti-xəttinə uyğun yazılan bu əsərlər haqqında söhbət açmaqda m əqsədimiz həmin əsərləri yenidən obyektiv tədqiqata cəlb etməkdir. Q ərəzli, obyektivlikdən çox uzaq olan bu əsərlərin müəllifləri H.Şahgəldiyev, S.Əliyev, X.Məmmədov, V.Məmmədov, M.Hüseyn, N.Axundov, X.Rəfiyev, F.Hüseynov, R.Mahmudov, V.Axundov, H.S ərkisov, N.Bağırov və başqa mü əlliflərin adlarını cəkmək olar. Əslində Sovet dövründə bütün tədqiqat- ç ılarımız dövrün siyasi rejiminə uyğun tədqiqat aparmışlar. Nəticədə Azər- baycan Xalq Cümhuriyy əti dövründə fəaliyyətdə olan milli ruhlu mətbuatımız amansız bir mövqedə tədqiqata cəlb edilmişdir. Və yaxud bəzi tədqi- qatçılarımız həqiqəti söyləməyə cəsarət etmədikləri üçün bu milli ruhlu dövrün m ətbuatının öz araşdırmalarında “unutmuşlar”. Bel ə tədqiqat əsərlərinin müəlliflərindən biri də biblioqraf, filologiya
200
elml əri doktoru, professor, mətbuatşünas alim Nazim Axundov idi. İxtisasca filoloq olan alim uzun ill ər sovet dövrü mətbuatının tədqiqi ilə məşğul olub. “Az ərbaycanda dövrü mətbuat (1832-1920)”, “Azərbaycanda satira jurnalları (1906-1920-cı illər)”, “Sənədlərin dili ilə” və s. əsərləri siyasi-me- todoloji prinsipl ərə əsaslanaraq yazılsa da bu gün tədqiqat mənbəyi kimi qis- m ən faydalıdır. Tədqiqatçı alim əsərlərində dövrü mətbuatı ideya siyasi isti- qam ətinə görə bolşevik, demokrat, və burjua orqanları adı altında quruplaşdırıb. Doğrudur, nəticə etibarı ilə bu təsnifat müəyyən yanlışlıqlara gətirib çıxarır, lakin m
ətbu orqanları bu müstəvidə tədqiqata cəlb edilib. M əsələn, müəllif “Azərbaycanda dövrü mətbuat (1832-1920)” adlı əsərində “Hümmət”, “Təkamül”, “Yoldaş”, “Dəvət-Qoç”u bolşevik, “Molla N əsrəddin”, “Bəhlul”, “Zənbur”, “Arı”, “Kəlniyyət” və “Babayi-Əmr”i de- mokrat, “H əyat”, “Səda, “Tərəqqi”, “Açıq söz”, “Füyuzat”, “Şəlalə”, “Dirilik” kimi m ətbu orqanlarını isə burja mətbuat nümunələri hesab edirdi (3, 26). Bu yanaşma, təbii ki, müasir tələblər baxımından qüsurludur, obyektiv deyil və q əbuledilməzdir. T əkcə Azərbaycanın mətbuat tarixində deyil, həm də onun ictimai fikir tarixind ə mühüm rol oynayan “Kaspi” qəzetinin də tədqiqi müəllifin diqqə- tind ən kənarda qalmamışdı. Çox təəssüflər ölkəmizin 19-cu yüzilliyin sonu, 20-ci yüzilliyin əvvəlləri iqtisadi, mədəni, ictimai-siyasi həyatını öyrənmək üçün d əyərli mənbələrdən biri olan bu qəzeti N.Axundov “ziddiyyətli və li- beral-burja m əhdudiyyətli mətbuat” (5, 179) adlandıraraq onun haqqında yan- lışlıqlara yol verib. Müəllif “Kaspi” qəzetini ideya-siyasi baxımdan çox ciddi t ənqid etsə də, sonda “«Kaspi» qəzeti XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Az ərbaycan ictimai fikir tarixini öyrənmək üçün mühüm mənbələrdən biri” (5, 179) olduğunu vurğulayırdı. 20-ci yüzilliyin əvvəllərində xalqın milli mənlik şüurunun, siyasi yetkinliyinin formalaşmasında müstəsna xidmətləri olan “Həyat” və “Füyuzat” m ətbu orqanlarını ideya-siyasi baxımdan zəif adlandıran tədqiqatçı alim hər iki m ətbu orqanının redaktorlarını da çox kəskin tənqid edərək “məsləksiz qələm sahibil əri” adlandırır. Amma onu da qeyd etmək lazımdır ki, Nazim müəllim X.V əzirov, S.Əliyev, H.Şahgəldiyev, F.Hüseynov kimi mətbuatşünas alim- l ərdən fərqli olaraq Ə.Mirəhmədov və N.Zeynalov kimi milli ruhlu mətbuatın yaradıcıları olan Ə.Hüseynzadə və Ə.Ağaoğlunu “yumuşaq” tərzdə tənqid etm
əklə kifayətlənib. Çünki alim bilirdi ki, Ə.Ağaoğlu və Ə.Hüseynzadə təkcə publisistik f əaliyyəti ilə yalnız jurnalistikamızda deyil, bütövlükdə Azərbaycanda milli m ədəniyyətimiz, istiqlalımız və milli təfəkkürümüz tarixində dərin iz qoy- muşdu” (8, 6). N.Axundov Az ərbaycan mətbuatı tarixində həm də satirik jurnalistikanın t ədqiqatçısı kimi də tanınıb. “Azərbaycanda satira jurnalları (1906-1920-ci ill ər)” adlı əsər də müəllif “Molla Nəsrəddin” jurnalından başlayaraq bu illər ərzində Azərbaycanda nəşr olunan jurnalların fəaliyyətindən, mövzu dairə-
201 sind ən, sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən, dil-uslubunda geniş məlumat verib. Alimin bu əsərində də kommunist ideologiyasının təsiri açıq-aydın özünü bü- ruz ə verir. “Qeyd etmək lazımdır ki, müsavat ağalığı illərində “Şeypur” (1918- 1919) v ə “Zənbur” (1919) kimi əksinqilabi mahiyyət daşıyan, burjua mülkədar hökümdarlığını müdafiyə edən “Gülgü” jurnallar da olmuşdur ki, onlar barədə müf
əssəl danışmağı məqsədə uyğun bilmədik” (4, 6). Halbuki, alimin haqqında söz açmağı məqsədə uyğun bilmədiyi bu jur- nallar t ədqiq etdiyi (yalnız “Molla Nəsrəddin” istisna olmaqla”), “Bəh- lul”( 1910), “Z ənbur” (1909-1910), “Mirat” (1910), “Arı” (1910-1911), “Kəl- niyy ət” (1912-1913) və s.jurnallardan istər məzmun, istərsə də ideya-siyasi baxımdan heç də az əhəmiyyətə malik deyil və mətbuatımız tarixində çox mühüm rol oynayıblar. Sadəcə “Şeypur” və “Zənbur” Azərbaycan Xalq Cümhuriyy ətinin ideyalarını dəstəklədiyi üçün uzun illər sovet dövründə t ədqiqatdan kənarda qalaraq qarayaxmalara məruz qalmışdı. Unutmaq olmaz ki, alimin t ədqiqata cəlb etdiyi jurnalları da və “Şeypur”, “Z ənbur”u da mollanəsrəddinçilər ərsəyə gətirmişdilər. Eyni üslub, eyni dəsti x ətt. Bəs onda hörmətli alim bu jurnalları nə üçün “gülgü” adlandıraraq tənqid edirdi? Yalnız və yalnız siyasi idologiya baxımından. Təbii ki, belə faktlar əsərdə onlarladı. Ona görə də onların hamısını sadalamağı lüzum bilmədik. T ədqiqatçı alimin “Azərbaycanda dövrü mətbuat” əsərində o dövrün m ətbu orqanlarının biblioqrafiyası verilib. Lakin onları əksəriyyətinin nəşrə başlama və nəşri dayandırma tarixləri yanlış verilib, sayları arxivdəki sayları il ə ziddiyyət təşkil edir. Belə mətbu orqanlarından “Əfkari-mütəəllimin” və “Övraqi-n əfisə” jurnallarının, “Açıq söz” və “İstiqlal” qəzetlərini misal göstər- m ək olar. M əsələn, “Əfkari-mütəəllimin” jurnalının birinci və ikinci saylarında göst ərilən tarixlərdə səhvə yol verilib. Belə ki, birinci sayda “N-1, 4 şaban 1337” göst ərildiyi halda, sonrakı saylarında “1335”-ci il qeyd edilib. Burada s əhv olaraq 7 əvəzinə 5 rəqəmi düşüb və nəticədə 1335-ci il gedib. Qeyd edək ki, 1335- ci ili Şərq təqviminə çevirəndə 1917-ci ilə düşür. Jurnal isə 1919-cu ild ə çap olunub. Bunu təsdiq edən faktlardan biri də odur ki, jurnalın 1-ci və 2- ci saylarında “İdarənin fəaliyyəti” adlı “Gəncə müəllimlər cəmiyyəti”nin aylıq hesabatı çap olunub və hesabatın sonunda iclasın keçirildiyi tarix belə qeyd edilib: “G əncə, 8 mart 1919-cu il” (7). Bundan əlavə jurnalın məzmunu ilə tanış olduqda onun Azərbaycan Xalq Cümhuriyy ətinin bərqərar olduğu bir dövrdə fəaliyyət göstərdiyinə şübhə qalmır. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, mətbuatşünas alim həmin m ətbu orqanlarının əksəriyyətini görmədən və yaxud da səhv informasiya ver ən mənbələrə istinad edib yazıb. Məsələn, “Azərbaycan Sovet Ensiklo- pediya”sında “Açıq söz” qəzetinin nəşr tarixi və sayları düzgün verilmədiyi halda bu s əhvi N.Axundov da öz əsərində təkrarlayıb. Əsərlərində birmənalı olaraq bolşevik mətbuatının ideologiyasını dəstək- l əyən mətbu orqanlarına geniş yer verən və onların fəaliyyətini yüksək 202
qiym ətləndirən, digər mətbu orqanlarının isə “Gülgü”, “Burjua”, “ideya-siyasi istiqam əti zəif” mətbuat adlandıran müəllifin əsərləri sırf ideologiyanın metodoloji v ə ideoloji rinsiplərinə uyğun yazılıb. Sovet dövrü Az ərbaycan jurnalistikasını öyrənən digər tədqiqatçılar kimi N.Axundov da, bir qayda olaraq Cümhuriyy ət dövründə fəaliyyət göstərən milli ruhlu m ətbu orqanlarını “Gülgü”, “zərərli” və s. adlandırırdı. Ümumiyy ətlə, Sovet dövründə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bu dövrün tarixşünaslığında bir dövlət kimi qəbul edilmədiyindən yazılan əsər- l ərdə 1917-1920-ci illərdə Azərbaycanda baş verən bütün hadisələr bolşevik partiyasının fəaliyyəti ilə bağlıdır. Tədqiqatçılarımızın bu biristiqamətli fəaliy- y əti 1980-cı illərin sonlarına kimi davam etdi. 1990-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq başqa sahələrdə olduğu kimi mətbuatşünaslığımızın tədqiqi ilə bağlı yeni istiqam ət və əsərlər yaranmağa başladı. Bu yeni yaranan tədqiqat əsərləri m ətbuat və mətbuatşünaslıq tariximizdə önəmli yer tutur. Unutmaq olmaz ki, söhb ət açdığımız tədqiqat nümunələri sovet dövründə aparılan tədqiqat işləridir. Bunun əsas səbəbi də dövrün ədəbi nümunələrinin sovet, yaxud kommunist ideologiyasının ruporuna çevrilməsindən irəli gəlirdi. Sözsüz ki, Sovet ədəbi tənqidi, ədəbiyyatşünaslığı, mətbuatşünaslığı uzun illər ədəbi mühitimizə yalnız sosrealizm metodologiyasını tətbiq edib. Lakin zaman keçdikc
ə bu qeyri-obyektiv qiymətləndirmə özünü büruzə verir və həmin dövrə yenid
ən, düzgün, obyektiv yanaşmağı və qiymətləndirməni tələb edir. Hazırda sovet ideologiyasının, Kommunist partiyasının siyasi ehkam- larının məngənəsindən xilas olan Azərbaycan cəmiyyətində milli-mənəvi d əyərlərə sahib olmaq, onları daha da zənginləşdirmək mühüm vəzifələrdəndir. 70 il ərzində insanların alışdıqları həyat və düşüncə tərzindən birdən və birm ənalı uzaqlaşmaq, imtina etmək, əlbəttə, qeyri-mümkündür. Söz, mətbuat azadlığı, digər demokratik dəyərlər mühitə tədricən sirayət edir, cəmiyyətdə ç ətinliklə bərqərar olur. ƏDƏBİYYAT 1.
Az ərbaycan mətbuat antologiyası. 2 cilddə. I c. Bakı: Elm və Təhsil, 2010, 437 s. 2.
ərbaycan mətbuat tarixi antologiyası. 2 cilddə. II c. Bakı: Elm və Təhsil, 2011, 439 s. 3.
Axundov N. Az ərbaycanda dövrü mətbuat (1832-1920). Bakı: Azərbaycan EA, 1965, 150 s. 4.
ərbaycanda satira jurnalları (1906-1920-ci illər). Bakı: Azərbaycan EA, 1968, 270 s.
5.
Axundov N. S ənədlərin dili ilə. Bakı: Yazıçı, 1980, 180 s. 6.
Əhmədov B. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı: 2010, 434 7.
“Əfkari-mütəəllimin” jurnalı, 8 mart 1919 8.
Hüseynov Ş. Əhməd bəy Ağayev. Bakı: Elm, 1999, 210 s. 9.
Tahirli A. Az ərbaycan mühacirət mətbuatında publisistika (1921-1991). Bakı: 2005, 527 s.
203 ИЗ ИСТОРИЙ ПЕЧАТОВЕДЕНИЯ Г.Д.ГУЛИЕВА РЕЗЮМЕ Творчество выдающегося деятеля истории печати Азербайджана всегда находи- лись в центре внимание. Осноная цель научной статьи изучене творчества. Одним из тех ученых следователей, кто вложил больше труда в исследование азербайджанской лите- ратуры и прессы считается N.Ахундов. Современность анализируются как эстетическая категория в драмах связанных с историческими и личностями. Творчество выдающего деятелу истории печати Азербайджана N.Ахундов всегда находилось в центре внимоние. Н.Ахундов посвятил 60 лет своей в эту трудную и ответственную работу. Работы по- священные истории Азербайджанской прессы сегодня считается самыми надежными источниками для изучения развития нашей журналистики. Ключевые слова: историк, критика, неследовоние, советский период, литератур- ный процесс
One of the researcher - scientists who has contributions in researching of Azerbaijani literature and press is N.Akhundov. N.Akhundov devoted more than 60 years of his life to this difficult and responsible work. His works dedicated to the Azerbaijani culture are reliable sources for learning the development and history of our journalism. As we know, the profession of jurnalist is difficult, risky and requires a lot of responsibility. The formation of professional ethics of journalism in Azerbaijan goes far back to the XX century. Later, our writers followed this principle as well.
Key words: literary process, social contact, social problem, critique, historian
204 Yüklə 232,4 Kb. Dostları ilə paylaş:
|