BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№1
Humanitar elml
ər seriyası
2015
METODİKA
UOT 82-01
ORTA MƏKTƏBLƏRDƏ NƏSR ƏSƏRLƏRİNİN
TƏDRİSİ METODİKASI
Ş.N.ƏLİYEVA
Bakı Dövlət Universiteti
Shelale.aliyeva.1969@mail.ru
Yuxarı siniflərdə bədii əsərlərin təhlili zamanı problemli təhlilə xüsusi fikir verilməli-
dir. Aşağı siniflərdə əsər təhlili zamanı şagirdlərin üzərində daha çox dayandıqları təhlil
yolları və təhlil obyektləri ilə yuxarı siniflərdə məhdudlaşmırlar. Məlumdur ki, V-IX siniflər-
d
ə əsər təhlilində diqqət daha çox oradakı bədii obrazları səciyyələndirməyə verilir. Obraz-
ların təhlili X-XI siniflərdə də müəllim və şagirdin diqqət mərkəzində olur. Əsil sənətkar
əsərlərində qarşıya qoyulan, qaldırılan problemləri şüar şəklində irəli sürmür. O, çox zaman
bu probleml
əri bədii obrazların köməyi ilə həll edir. Bu yaşda olan şagirdlərin mütaliəsini,
əsərə münasibətini, oxuduğuna qiymət verməsini istiqamətləndirmək o qədər də asan deyildir.
Yadda saxlanılmalıdır ki, müəllim bu siniflərdə oxuyan şagirdlərin ictimai fəaliyyətini, haya-
tın astanasında dayanan həssas, tələbkar, müstəqil düşüncə sahibi olduğunu yaxşı təsəvvür
etm
əli və həmişə nəzərdə saxlamalıdır.
Acar sözl
ər: yuxari siniflər, ədəbiyyat dərslikləri, texnika, orta məktəb, nəsr əsərləri
B
ədii əsərlərin mahiyyətinin dərk olunması mütaliə ilə, zövqlə çox bağlı
olan mühüm
əqli prosesdir. Nəsr əsərlərinin dərk olunması elə təşkil olun-
malıdır ki, şagirdlər onun köməyi ilə bədii zövqə yiyələnə bilsinlər. Bu işdə
mü
əllim bədii əsərlərin mütaliəsindən, bu əsərlərin şagirdlərə bədii zövq
t
ərbiyəsi üçün verdiyi imkanlardan səmərəli istifadə etməli, onu istiqamətlən-
dirm
əyi bacarmalıdır. Yadda saxlamaq lazımdır ki, bədii zövqün əsası, bü-
növr
əsi məktəbdə qoyulur. Məhz bu əsas üzərində isə müasir oxucular öz
zövql
ərini inkişaf etdirir və formalaşdırır. Nəsr əsərlərinin şagirdlər tərəfindən
d
ərk olunmasının təşkili bir sıra amillərlə bağlıdır. Bunlardan ən başlıcası
odur ki, mü
əllim mütaliə zamanı dərk olunmanın psixoloji məsələlərinə xü-
susi fikir versin. Unutmamalıdır ki, məktəb, həmişə olduğu kimi, öz inkişafı-
nın müasir mərhələsində də psixoloji tədqiqatlara böyük ehtiyac hiss edir və
onun köm
əyinə, elmi nəticələrinə arxalanır. Məktəbdə verilən biliklərin möh-
218
k
əm və davamlılığı, həyatla, quruculuq işi ilə bağlılığının təmin olunmasını
şərtləndirmək üçün indi psixoloji problemlərlə yalnız bu sahənin mütə-
x
əssisləri deyil, daha başqa ixtisas sahibləri də maraqlanır və məşğul olurlar
(1, 156). H
əmin psixoloji problemlərdən biri də məktəbdə məqsəd onların sə-
ciyy
ələrində olan zidd cəhətləri, hər birinin dünyagörüşünü, həyata baxışlarını
müqayis
əli surətdə daha yaxşı öyrənməkdən ibarətdir. Müqayisə surətlərin
s
əciyyəsini qarşılıqlı öyrənmək üçün çox əlverişli və maraqlıdır. Təcrübə
göst
ərir ki, V-IX sinif şagirdləri surətləri müqaiysə etməyə böyük meyl
göst
ərir, işə həvəslə girişirlər.
Şagirdlərdə surətləri müqayisə etmək bacarığı yaratmaq üçün elə əsərlər
götürülm
əlidir ki, o, təhlil üçün münasib və əlverişli olsun, müqayisə etmək
z
əruriyyəti tələb etsin. Surətin səciyyəsini tamamlamağa kömək edən vasi-
t
ələrdən biri də təbiət təsvirləridir. Təcrübə göstərir ki, bəzi müəllimlər V - IX
sinifl
ərdə əsərin süjeti ilə bağlı olan surətlərin səciyyəsini başa düşməyə
köm
ək edən bədii təsvirlərin əhəmiyyətinə az diqqət yetirir, təbiət təsvirinin
əsərdə nə münasibətlə və necə verildiyini çox zaman nəzərdən qaçırırlar. Bu
is
ə ciddi səhvdir. Nəsr əsərlərində təbiət (peyzaj) və əşya təsviri əsərdəki
hadis
ə və məfkurə ilə sıx surətdə bağlıdır. Ədəbiyyat dərslərinin əsas vəzi-
f
ələrindən biri də bu əlaqəni konkret misaIlarla göstərməkdir. Bədii əsərdə
göz
əl bir bağın, ətəyi güllü-çiçəkli, başı isə qarlı dağın, şiddətli yağışın və
bora
nın, soyuq qış gecələrinin, gözəl baharın və s. təsviri təsadüfi verilmir.
Bu t
əsvir insan taleyini və İnsan səciyyəsini açmağa kömək edir, onlarla bağlı
olur. M
əsələn, C.Məmmədquluzadənin «Poçt qutusu» hekayəsinin sonunda
oxuyuruq: «Hava qaranlıqlaşmışdı. Novruzəli ac-acına çuvallarını ac ulağın
üstün
ə salıb, qatdı qabağına və zoğal ağacı ilə döyə-döyə getdi kəndə». Bu
t
əsvir surətin keçirdiyi həyəcanı və düşdüyü vəziyyəti tamamlayır. Müəllim
çalışmalıdır ki, V-IX sinif şagirdlərini bu cür əsərlər üzərində işlədərkən onlar
t
əbiət tasvirlərini oxumağa meyl etməklə kifayətlənməsinlər, təbiət təsvirlə-
rinin hansı məqsədlə işlənildiyini, nəyə xidmət etdiyini əsərin ideyası ilə
əlaqədar olaraq mənimsəsinlər.
S
əciyyə tərtibi. Əsərdə iştirak edən surətlərin səciyyəsini müəyyən-
l
əşdirmək çox əhəmiyyətli bir məsələdir. Bu, şagirddən xüsusi hazırlıq, baca-
rıq və vərdiş tələb edir. Təcrübə göstərir ki, bəzi məktəblərdə şagirdlər səciy-
y
ə tərtib etməyi bacarmır və bu sahədə iki cəhəti – surətin həyatı ilə səciy-
y
əsini bir-birindən fərqIəndirməkdə çətinlik çəkir və ya qarışdırırlar. Mə-
s
ələn, Novruzəli surətinin hansı səciyyəvi sifətləri vardır? soruşduqda bəzi
şagirdlər Novruzəlinin İtqapan kəndinin sakini olduğunu, onun kənddən xana
sovqat g
ətirdiyini, xanın təkidi ilə poçtxanaya getdiyini, verilən məktubu
qutuya atdığını, divanxanaya düşdüyünü və s.-ni axıra qədər sadalayırlar.
Çox t
əəssüf ki, bəzi müəllimlər şagirdlərin bu cür cavabları ilə razılaşır,
h
ətta yeri gəldikcə özləri də surətlərin səciyyəsini, onun həyat yolunu da və
ya başına gələnləri sadalamaqda görürlər.
-F
ərdi səciyyə.
219
-Mü
əllimin verdiyi plan üzrə səciyyə.
-Müqayis
əli səciyyə.
F
ərdi səciyyə. Ədəbiyyat materiallarının xüsusiyyətindən asılı olaraq
b
ədii əsərin surətlərini müxtəlif şəkildə səciyyələndirmək olar.
Sur
əti fərdi səciyyələndirmək işinin daha düzgün təşkili üçün müəyyən
plan üzr
ə hərəkət etmək lazımdır.
Mü
əllim fərdi səciyyə zamanı şagirdlərin diqqətini təhlil olunan surətin
əsas cəhətlərinə cəlb etməlidir. Çünki şagirdlər surətin əsas əlamətlərini yaxşı
öyr
əndikdə onu həm düzgün səciyyələndirər, həm də əsərdə iştirak edən
başqa şəxslərin və hadisələrin mövqeyini düzgün təyin edə bilərlər.
Mü
əllimin verdiyi plan üzrə səciyyə. Təcrübə göstərir ki, şagirdlər su-
r
ətləri fərdi surətdə səciyyələndirməyi öyrəndikdən sonra, bu sahədəki işi
onlara müst
əqil icra etdirmək də olar. Odur ki, müəllim şagirdlərin surətləri
f
ərdi səciyyələndirmək haqqındakı bilik və vərdişlərində istifadə edib, əvvəl-
c
ədən verdiyi plan üzrə də onları işlədə bilər. Şagirdlərin əsər üzərində
müst
əqil işlərini təşkil etmək üçün bu, ən faydalı bir üsuldur.
Mü
əllimin verdiyi plan üzrə səciyyə tərtib edərkən mətndən nümunələr
seçm
ək və planın maddələrini bu nümunələr əsasında aydınlaşdırmaq çox
vacibdir.
Müqayis
əli səciyyə. Səciyyə tərtibində ən mükəmməl üsul müqayisəli
s
əciyyədir. Müqayisə təlimdə əsasdır. K.D.Uşinski müqayisə vasitəsinin
əhəmiyyətindən danışaraq demişdir: «Müqayisə hər cür anlamanın başqa cür
t
əfəkkürün əsasıdır» (2, 95)
Müqayis
ə üsulu o zaman yaxşı nəticə verir ki, təbii və yerində olsun.
Süni v
ə yersiz müqayisələr nə müqayisə edilən surətlərin səciyyəsini
başa düşməyə kömək edir, nə də şagirdə yeni bilik verir.
Mü
əllim surətləri səciyyələndirərkən həm bir əsərin surətləri, həm də
müxt
əlif əsərlərdəki surətləri (bu surətlər oxşar və zidd səciyyəli ola bilər)
bir-biri il
ə qarşılaşdırıb səciyyələndirə bilər.
Sur
ətlərin səciyyəsini müqayisə edərkən, müqayisə olunan surəti şagird-
l
ərin vaxtilə öyrəndikləri əsərlərdəki surətlərlə də müqayisə etmək olar.
M
əsələn, «Məktub yetişmədi» hekayəsindəki Qurban surətindən danışarkən
onun s
əciyyəsini şagirdlərin bundan əvvəl öyrəndikləri Novruzəli (“Poçt
qutusu”) sur
əti ilə müqayisə etmək faydalıdır. Bu üsül həm keçmiş materialı
möhk
əmləndirmək, həm də yeni materialı aydınlaşdırmaq və yaxşı başa düş-
m
ək üçün şagirdlərə çox kömək edir.
S
əciyyə tərtibi mürəkkəb bir işdir. Bu sahədə şagirdlərin aldıqları bilik,
qazandıqları vərdiş tədrici yolla inkişaf edir və dərinləşir. Müəllim bu işi
sad
ədən mürəkkəbə, asandan çətinə doğru davam etdirməli, genişləndirməli
v
ə tamamlamalıdır. Təbiidir ki, şagird V sinifdə əsərdə iştirak edən surətlərin
s
əciyyəsinin ən ümdə cəhətlərini izah etməkdə çətinlik çəkməzsə, VI sinifdə
o, bu sah
ədə qazandığı vərdişləri genişləndirər, VII-IX siniflərdə isə tamam-
layar. Bel
əliklə, doqquzillik məktəbi qurtaran şagird səciyyə tərtibi haqqında
220
mü
əyyən vərdiş qazanar.
1.M
əktəbin yuxarı siniflərində bədii obrazların təhlili. Bədii əsərlərin
m
ətni üzərində şagirdlərin fəallığını təmin edərkən çalışmaq lazımdır ki, onlar
ayrı-ayrı yazıçının özünəməxsus sənətkarlıq xüsusiyyətlərini, yaradıcılıq
nailiyy
ətlərini mükəmməl mənimsəsin və qiymətləndirməyi bacarsınlar. Təc-
rüb
ə göstərir ki, bəzi müəllimlər əsərin ideya məzmunu, bədii xüsusiyyətləri
üz
ərində şagirdlərin sinifdə və sinifdənxaric müstəqil işlərini, onların fikri
f
əallığını təmin etmədən özləri əsər haqqında ümumi mülahizə söyləməklə
kifay
ətlənirlər. Belə olduqda, şagirdlər obrazın necə yaradıldığını, məktəbdə
t
əhlil olunan obrazlar silsiləsində ayrı-ayrı qəhrəmanın yerini və mövqeyini
mü
əyyənləşdirməkdə çətinlik çəkirlər.
Obrazın portreti. Bədii əsərdə portret yaratmaq əsil sənətkarlıq tələb
ed
ən mühüm məsələlərdən biridir. Portret fransızca partrait sözündən alın-
mışdır. Mənası insanın xarici əlamətlərini, geyimini, görkəmini təsvir etmək
dem
əkdir. Bəzən portretə «qəhrəmanın mənəvi portreti» də deyilir. Bu zaman
əsərin qəhrəmanın mənəvi keyfiyyətləri nəzərdə tutulur. Görkəmli sənətkarlar
h
əmişə təsvir etdikləri obrazların yalnız zahiri görkəmini yaratmaqla kifayət-
l
ənmir. onların daxili aləmini də əlvan boyalarla əks etdirirlər. Bu xüsusiyyət
b
ədii əsərlərdə, əsasən, aşağıdakı kimi özünü göstərir: a) obrazın zahiri əla-
m
ətləri gözəl, xoşagələn, cazibədar olduğu kimi, mənəvi aləmi, işi, əməli də
göz
əl nəcib olur. Məsələn, «Firuzə» hekayəsinin qəhrəmanı Firuzənin zahiri
görk
əmi ilə mənəvi aləmi arasında belə əlaqə və vəhdət vardır; b) obrazın
zahiri göz
əlliyi və səliqəsi mənəvi aləmi ilə ziddiyyət təşkil edir: «Sevil»
pyesind
ə Dilbərin zahiri səliqəsi və gözəlliyi «öz yerində» olsa da, bu, onun
çürük
əməllərini, pozğunluğunu gizlədə bilmir.
B
ədii portret, xarakteri daha yaxşı başa düşmək və möhkəm yadda
saxlamaq üçün bir vasit
ə rolunu oynayır. Bədii portret xarakteri tamamlayır,
onun canlı və dolğun çıxmasına səbəb olur. Əlbəttə, bədii portret haqqında
m
əlumat verərkən bütün əsərlərə eyni tələblə yanaşmaq olmaz. Çünki bədii
portret
əsərin janr xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müxtəlif cür yaranır.
T
əcrübə göstərir ki, portret haqqında şagirdlərə məlumat vermək üçün
əvvəlcə nəsr əsərlərindən istifadə etmək daha faydalıdır. Məlumdur ki, bədii
portret yaratmaq sah
əsində nəsr əsərlərinin imkanları çox genişdir. Görkəmli
nasirl
ər öz əsərlərində təhkiyə yolu ilə qəhrəmanların bədii portretlərini bütün
cizgil
ərilə yaradırlar. C.Məmmədquluzadənin «Danabaş kəndinin əhvalat-
ları», S.S.Axundovun «Qaraca qız», C.Cabbarlının «Firuzə» və s. əsərlərində
ustalıqla yaradılmış bədii portretlər şagirdlərə geniş məlumat vermək üçün
əhəmiyyətlidir. Bədii portret yaratmaq sahəsində dram əsərlərinin məhdud
imkana malik olduğunu başqa janrlarla müqayisəli surətdə öyrətmək də bədii
ədəbiyyatda portret yaratmağın mürəkkəb və rəngarəngliyini aydınlaşdırmaq
üçü
n faydalıdır. Təcrübə göstərir ki, dram əsərlərində dramaturqun bədii
portret yaratmaq sah
əsində qarşısına çıxan çətinlikləri, ayrı-ayrı sənətkarların
bu işdəki müvəffəqiyyətlərini nəsr və nəzm əsərləri vasitasilə şagirdlərin əv-
221
v
əllər aldıqları bilik və bacarıqdan sonra, əsasən, X-XI siniflərdə öyrətmək
lazımdır. Yuxarı siniflərdə keçilən dram əsərlərində obrazın portreti səhnədə
canlanır, rejissor, onun işinə, sənətinə müvafiq geyimdən, qrimdən və s.
istifad
ə edir. Bu əsərlərdə dramaturq həm də remarkalar və obrazların repli-
kaları vasitəsilə öz qəhrəmanının bədii portretini yaratmaq imkanına malikdir.
Görk
əmli sənətkarlar bu imkanlardan bacarıqla istifadə edir, tamaşaçını və
rejissoru obrazın xarakterini, onun təbliğ etdiyi ideyanı düzgün başa düşməyə
istiqam
ətləndirir.
Bu m
əqsədlə M.F.Axundovun komediyaları zəngin material verir.
M.F.Axundov öz ölm
əz komediyalarında Molla İbrahim Xəlil kimyagər,
d
ərviş Məstəli şah, Hacı Qara və s. obrazların xarakterlərini yaradarkən onla-
rın portretini məharətlə çəkməyə müvəffəq olmuşdur. Müəllim çalışmalıdır
ki, şagirdlər Hacı Qaranın hadisədən-hadisəyə, məclisdən-məclisə dəyişdiyini
görsün, bu sah
ədə sənətkarın böyük məharət göstərdiyini düzgün qiymət-
l
əndirsinlər. Hacı Qaranın portreti üzərində aparılan bu cür işlər vasitəsilə
şagirdlər möhkəm başa düşəcəklər ki, M.F.Axundov bununla, eyni zamanda,
göst
ərmək istəyir ki, Hacı Qara yalnız pul düşkünü deyil, həm də tədbirli və
zir
əkdir, çətin vəziyyətdən çıxmağı bacarır. O. hər şeyi ölçüb-biçir, ehtiyatla
h
ərəkət edir.
Obrazın həyat yolu. Bədii əsərdəki obrazları fərdiləşdirmək, onların
xarakterini daha canlı şəkildə ümumiləşdirmək üçün görkəmli sənətkarlar
q
əhrəmanların özlərinə məxsus həyat yolunu, tərcümeyi-halını da konkret-
l
əşdirməyə xüsusi əhəmiyyət verirlər. Şagirdlər «Hacı Qara» komediyasının
t
ədrisi zamanı əyani olaraq başa düşürlər ki, dramaturq əsərin baş qəhrəmanı
Hacı Qaranın xarakterini dolğun və tipik yaratmaq üçün onun məşğuliyyəti-
ni, ail
ə tərkibini, fərdi xüsusiyyətlərini təsvir etməyə xüsusi fıkir vermişdir.
Bel
əliklə, dramaturq təsvir obyektinin konkretliyi və həyatiliyi haqqında
oxucuya -
tamaşaçıya aydın məlumat və canlı təsəvvür verməyə müvəffəq ol-
muşdur ki, bu da Hacı Qaranın tipik xarakter kimi yaranmasına kömək etmiş-
dir. Hacı Qara sövdəgərdir. M.F.Axundov pyesdə replikalar vasitəsilə onun
sövd
əgərliyi haqqında məlumat verir: «Bazarın bir küncündə tikilmiş dükanın
içind
ə qədəkdən, bezdən, şilədən, alçaq çit1ərdən tökülübdür. Hacı Qara
yarımarşın əlində bikef oturubdur».
Göründüyü kimi,
remarkadan Hacı Qaranın məşğuliyyəti, dükanındakı
mallar, xüsusil
ə onun alış-verişdən götürdüyü «qazanc» haqqında lazımi mə-
lumat öyr
ənmək olur.
1.Dem
əli, müəllim bədii obrazların məhz hansı ustalıqla yaradıldığı
haq
qında şagirdlərə məlumat verərkən əsərdəki qəhrəmanların həyat yolunu,
peşə və sənəti, ünvanı (əgər əsərdə bunlar vardırsa) ilə vəhdətdə götürməli və
t
əhlil etməlidir. Bu, xarakter yaradan hər bir yazıçının özünəməxsus sənətkarlıq
bacarığını meydana çıxarmaq və qiymətləndirmək üçün, şübhəsiz, faydalıdır.
2.H
ər bir müsbət obrazın mənəvi siması, onun əsərdəki obrazlar silsilə-
sind
əki yeri, yazıçının bu obrazı yazanadək əxlaqi keyfiyyətlərinin məhz han-
222
sı cəhətlərini əsas götürdüyü və s. tələblər baxımından qiymətləndirilməlidir.
N
əsr əsərlərindən fərqli olaraq, dramatik və lirik əsərlərdə obrazların
yaradılması sənətkardan daha başqa bədii vasitələrdən istifadə tələb edir.
M
əsələn, şagirdləri dram əsərlərindəki obrazların təhlili üzərində işlədərkən
müqayis
ə yolu ilə başa salmaq lazımdır ki, nəsr əsərlərindən fərqli olaraq,
dram
əsərlərindəki obrazların xarakterləri, əsasən, onların öz danışığı və əsər-
d
ə iştirak edən başqa obrazların sözləri vasitəsilə yaradılır. Nəsr əsərlərində
gördüyümüz xüsusiyy
ət - obraz haqqında müəllifin geniş mülahizə söyləməsi
burada mümkün deyildir. Oxucu tamaşaçı dram əsərlərində obrazların xarak-
teri haqqında müəllif remarkalarından məlumat alır ki, bu da kifayət deyildir.
3. Dem
əli, bədii əsərlərdəki müsbət xarakterli obrazların təhlili zamanı
çalışmaq lazımdır ki, bu obrazların mənəvi aləmini yaradan sənətkarların özlə-
rin
ə məxsus bədii boyalardan necə istifadə etdiklərini əsərin janr xüsusiyyətləri,
orada t
əsvir olunan konkret tarixi şərait və s. əsasını şagirdlər möhkəm mənim-
s
əsinlər. Bu, əsərin ideya və dəyərini başa düşmək üçün də əhəmiyyətlidir.
M
ənfi xarakterli obrazların mənəvi aləmi. Əsil sənətkarlar yalnız müs-
b
ət qəhrəmanları deyil, mənfi obrazlarını da realistcəsinə təsvir edir, bu sahə-
d
ə öz bədii boyalarını tündləşdirməkdən çəkinmirlər. Bu cür sənətkarların
əsərlərini oxuyanda görürsən ki, müsbət obrazlar ona görə dolğun və xarak-
terc
ə mükəmməldir ki, ona qarşı qoyulan mənfi obrazlar da həyati, canlı təs-
vir edilmişdir. Təhlil zamanı çalışmaq lazımdır ki, şagirdlər ədəbi əsərlərə
düzgün qiym
ət versin, bir-biri ilə üz-üzə gələn müxtəlif görüşlü, müxtəlif
əqidəli ədəbi qəhrəmanların dıinyagörüşlərindəki fərqləri ayıra bilsin və öz-
l
ərində elmi dünyagörüşü tərbiyə etsinlər. Bu, obrazların xarakterini yaradan
s
ənətkarın qüdrətini, bu sahədəki bədii imkanlardan istifadə etmək məharətini
aydınlaşdırmaqla bərabər, onun dünyagörüşünü, yaşayıb yaratdığı dövrün
ictimai hadis
ələrinə münasibətlərini öyrənmək üçün də çox vacibdir.
Mü
əllimin yekun sözü və ya yekun məşğələsi. Müəllimin yekun sözü
v
ə yekun məşğələlərinin də ciddi əhəmiyyəti vardır. Dərsin bu mərhələsi,
görül
ən işləri düzgün yekunlaşdırmaqda çox lazımdır.
4. Mü
əllim mətnin məzmunu və təhlili üzərində apardığı işləri qurtar-
dıqdan sonra şagirdlərin biliyinə yekun vurmalı, mübahisəli məsələləri aydın-
laşdırmalı və lazımi nəticələr çıxarmalıdır.
Yekun m
əşğələsində görüləcək işlər bunlardır: keçilənlərin təkrarı;
alınmış biliyin möhkəmləndirilməsi; müvafiq nəticənin çıxarılması və biliyin
hesaba alınması. Keçilənlərin təkrarı alınan biliyin möhkəmləndirilməsinə
köm
ək edir. Odur ki, müəllim mətnin oxusu və təhlili üzərində apardığı işləri
qurtardıqdan sonra, keçdiyi materialları təkrar etməlidir. Tədris prosesində
t
əkrarın təşkili müəllimdən pedaqoji-metodik bacarıq tələb edir. Təkrar o
zaman s
əmərəli olar ki, müəllim təkrarı ümumiləşdirmə yolu ilə aparsın, şa-
girdl
ərin yeni bilikləri köhnə biliklərini, yeni məlumatları köhnə məlumat-
larını tamamlasın və dərinləşdirsin. Keçilənləri müqayisə yolu ilə təkrarlamaq
alınan biliyin möhkəm olmasına çox kömək edir (3, 158).
223
Əsərləri janr üzrə müqayisə etmək də şagirdlərə yaxşı təsir bağışlayır.
T
əkrar zamanı müqayisəni elə qurmaq lazımdır ki, o, təbii və canlı olsun,
müqayis
ə olunan obyektlər bir-birini tamamlasın və s. Süni və yersiz mü-
qayis
ələr şagirdlərə heç bir yeni şey öyrətmir, təsiri də az olur.
Şagird əgər mövzu bir neçə saat içərisində keçilərsə, o zaman ayrı-ayrı
hiss
ələri təkrarlamalı, onlar arasında əlaqə yaratmalı, əsər üzərində bütün işlər
qurtardıqdan sonra isə onu ümumilikdə təkrar etməlidir.
ƏDƏBİYYAT
1. Yusifov F. Az
ərbaycan dili və ədəbiyyatı tədrisinin bəzi problemləri. Bakı: 2010, s.156.
2. Paşayev A., Soltanova Q., Həşimova L. Azərbaycan dili və ədəbiyyat təliminin bəzi
probleml
əri. Bakı: 2002, s. 95.
3. Paşayev A., Cəfərova E. İnteraktiv təlim Azərbaycan dili və ədəbiyyat dərslərində. Bakı:
2008, s. 158.
МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ПРОИЗВЕДЕНИЙ ПРОЗЫ В СРЕДНЕЙ ШКОЛЕ
Ш.Н.АЛИЕВА
РЕЗЮМЕ
В процессе изучения художественных произведений в старших классах особое
внимание должно уделяться проблемному анализу. В старших классах нельзя ограни-
чиваться только средствами и объектом анализа, свойственными младших классов. Как
известно, в V-IX классах больше всего внимания уделяется характеристике образов.
Анализ образов находится в центре внимания также в X-XI классах. Профессиональный
мастер слова не дает решение проблемы в готовом виде, а посредством образов. Учени-
кам старших классов не так легко направить на оценку прочитанного произведения, вы-
разить свое отношение к нему. Преподавателю следует также помнить о том, что в таком
возрасте ученики старших классов должны уметь правильно выражать свое собственное
мнение об окружающем мире, в том числе о произведениях литературы.
Ключевые слова: старшие классы, преподавание литературы, техника, средняя
школа, произведения прозы
METHOD OF TEACHING PROSE AT SECONDARY SCHOOLS
Sh.
N.ALIYEVA
SUMMARY
In the course of studying of art works in senior forms special attention should be fo-
cused on the problem analysis. In senior forms it is impossible to be limited only to means and
object of analysis, peculiar to elementary grades. As is known, in V-IX forms most attention is
given to the characteristics of images. The analysis of images is the center of attention in X-XI
forms as well. A professional master does not give the problem decision in a ready form, or by
means of images. The teacher should also remember that at such age pupils of senior forms
should be able to express correctly their own opinions on the world around, including literary
works.
Key words: senior forms, teaching literature, a technique, secondary school, prose works
224
Dostları ilə paylaş: |