№1 Humanitar elml
Yüklə 262,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- S.A.İSMAYILOVA Bakı
- REFLECTION OF RELATIONS TO ISLAMIC SECTS IN THE LITERATURE OF NORTHERN AZERBAIJAN IN THE II HALF OF THE XIX CENTURY S.A.ISMAYILOVA
| 124 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №1 Humanitar elml ər seriyası 2012 UOT 94 (479.24) İSLAM TƏRİQƏTLƏRİNƏ CƏMİYYƏTDƏ MÜNASİBƏT MƏSƏLƏSİNİN ŞİMALİ AZƏRBAYCAN BƏDİİ ƏDƏBİYYATINDA ƏKSİ (XIX ƏSRİN II YARISI)
Bakı Dövlət Universiteti Sevdaismayılova@rambler.ru
əqalədə XIX əsrin son rübündə Azərbaycan cəmiyyətində milli oyanışın əlamətlərin- d ən biri –“İttihadi-islam”ın XIX əsrin II yarısı Şimali Azərbaycan bədii ədəbiyyatında əksi şərh edilir. Müxtəlif təriqətlərin islamı daxildən zəiflədərək xalqın ümumi birliyinə xələl g ətirməsi, milli-mədəni dirçəlişin qarşısını alması, bu təriqətlərdən biri olan babiliyin Şimali Az ərbaycanda da yayılması, babiliyə qarşı mübarizə məsələlərinin Seyid Əzim Şirvaninin b ədii yaradıcılığında əksi araşdırılır. Açar sözl ər: milli oyanış, islam təriqətləri, babilik, bədii ədəbiyyat, S.Ə.Şirvani
XIX əsrin son rübü ictimai-siyasi tariximizə milli oyanış, milli-azadlıq h ərəkatının erkən dönəmi kimi daxil olmuşdu. Ziyalılar arasında özünə yer tapan m əsələlərdən biri də islamda təfriqəyə son qoymaq, məzhəb ayrılıqlarına qarşı mübarizə etmək idi. Çarizm müsəlmanların milli-azadlıq mübarizəsində is lamın böyük rolunu dərk edərək müxtəlif vasitələrlə yeni mərhələyə keçmək- d ə olan Azərbaycan cəmiyyətinə təsir göstərir, məzhəb ayrılıqlarını gücləndi- rir , t
əriqətlərin inkişafına şərait yaradır, milli-mədəni dirçəlişin qarşısını alma- ğa çalışırdı. XIX
al əmini böyük bir təlatümə salan dini təfriqə – babilik meydana çıxır. Bu t əriqət XIX əsrin əvvəllərində İranda mövcud olan şeyxilər adlı təriqətin əsasında yaranmışdı. Şeyxilər təriqətinin banisi məşhur şiə kəlamçı əxsalı (B əhreyn) şeyx Əhməd Zeynəddin oğludur (1744-1828). Şeyxilər dinin və h ədislərin əsaslarının yeni izahlarını verirdilər (1, 93). Bu isə bir sıra hallarda ortodoksal islama zidd idi. Şeyx əxsai Əhməd belə hesab edirdi ki, bütün kainat
ilahi başlanğıcla doludur və allahın atributları allahın özünün seçdiyi imam ,
bablarda t
əzahür edir (9, 203). Şeyxilər onu «şie-ye kamil» adlandırdılar (7, 125 87-90).
Şeyxilərin son başçısı Seyid Kazımın vəfatından sonra şirazlı Seyid Əli Məhəmməd (9.IX.1820-19.VI.1850) özünü təriqətin başçısı elan edir. M əhz şeyxilik əqidəsi babiliyin əsasında durur (10,30). Seyid Əli Məhəmməd yeni bir t
əriqətin – babiliyin əsasını qoymuşdur. O öz dini və siyasi görüşlərini «B əyan» və «Yusif» surəsinə izahat» adlı əsərlərində şərh etmişdir. Babilik t əlimində iki cəhətin bir-birinə qovuşması görünür: dini və siyasi. Babın fikrinc ə, bəşəriyyət bir-birini əvəz edən dövrlər üzrə inkişaf edir, yaranan yeni dövr özünd
ən əvvəlki dövrün qayda-qanunlarını qəbul etmir, özü də yeni dövrün
qayda- qanunlarını yeni peyğəmbər gətirməlidir. Quran və şəriət qanunları artıq köhnəlmiş və yeni dövrün qarşıya qoyduğu tələblərə cavab vermir
. İndi onların əsasında görülən hər bir iş ancaq ilahi kəlamların forma və h ərfinə riayət etməkdir ki, bu da yeni dövrün tələblərinə cavab vermir. Haki- miyy əti ələ keçirən hakimlər və üləmalar şəxsi varlanmaq naminə qanunun və dinin ancaq
formasını gözləyir, onun mahiyyətinə varmırlar. Odur ki, qanunlar yenisi
– «B əyanla» əvəz olunmalıdır, yeni qayda-qanunu yeni dövrün peyğəmbəri gətirməlidir, yeni peyğəmbər Mehdi zühur etməlidir (7, 87-92). Seyid
Əli Məhəmməd 12 iyun 1844-cü ildə özünü Bab (sonuncu imam Mehdi il
ə xalq arasında vasitəçi) (7,93), 1848-ci ildə isə həbsdə olarkən özünü Mehdi
elan etdi (9, 217). O, ir əli sürdüyü fikirlərlə yeni bir təriqətin əsasını qoymuşdur (2, 41). Seyid
Əli Məhəmmədin təbliğatında sırf dini məqamlarla birlikdə ictimai -siyasi m əqamlar da vardı. Belə ki, Seyid Əli Məhəmməd nitqlərində dünyanın ədalətli olmadığı və zülmün baş alıb getdiyini söyləyirdi. Şah hökuməti ölkədə şiə ruhaniliyinin nüfuzunu sarsıtmamaq üçün ilk dövrd
ə babiliyə qarşı kəskin mövqe tutmurdu. Lakin 1852-ci ildə Nəsrəddin şaha sui
-q əsd cəhdindən sonra onlara münasibət kökündən dəyişir, babilərə qarşı k əskin mübarizə xətti götürülür, onlara amansız divan tutulmağa başlanır (8, 171). Babilik h
ərəkatının islahatçı qanadı bəhailik adı ilə vətəndaşlıq qazan- mışdı. Bəhailik təlimi Mirzə Hüseyn Əlinin (1817-1892) adı ilə bağlıdır. İran ictimai -dini h
əyatında o, Bəhaulla – «Allahın parıltısı» ləqəbi ilə məşhurdur. «B əhaulla öz ictimai və dini görüşlərini «Kitabi-əqdəs» («Ən müqəddəs kitab »)
adlı proqram xarakterli əsərində şərh etmişdir. Onun iddialarına görə, «Kitabi
Əqdəs», həm «Quran»ı, həm də «Bəyan»ı əvəz edə biləcəkdir (1,43). N əsrəddin şaha 1852-ci il 16 avqustda edilən sui-qəsddən sonra o, İrandan mühacir ət etməli olur. 22 aprel 1863-cü ildə Bağdad şəhərində özünü Bab, yeni
mahiyy ətini təşkil edən həqiqət müəyyən sənətkarlıq, yaxud sənaye və buna b ənzər başqa işlərlə məşğul olmaqdan ibarətdir (3,23). B əhailər qeyri-islami dinlərə rəğbətinə görə şiə və sünni müsəlmanların nifr ətini qazanmışdılar və onlar bəhailiyi qeyri-islami təriqət sayırdılar (3,26). 126 B əhailər ənənəvi islam mərasimlərini və ayinlərini tamamilə rədd etdik- l ərindən, məscidlərdə yox, özlərinin xüsusi təbliğat mərkəzlərində – klublara ox şar mərkəzlərdə toplaşırdılar. M əsələnin bir cəhətini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ortodoksal şiə ruhaniliyi babilik hərəkatı ilk dövrlərində şeyxlik ilə əlaqədar olduğu üçün ona
şiəliyin bir qolu kimi baxdığından, babiliyə qarşı kəskin mübarizə xətti götürm əmişdir. Lakin babilikdən törəyən bəhailik təliminin dünya miqyasına çıxması ilə həm babiliyə, həm də bəhailiyə qarşı şiə ruhaniliyinin mövqeyi k əskin dəyişir. Hər iki təriqət islamın təqib etdiyi bidətçi təlimlər sırasına daxil edilir (9, 225). İranda Bəhaullahın özünü peyğəmbər elan etməsi ərəfəsində onun tərəf- dar
ları öz canlarını ölümdən qurtarmaq üçün qonşu ölkələrə, o cümlədən Şi- mali
Az ərbaycana axışıb gəlirlər və Cənubi Azərbaycana yaxın sərhəd yerlə- rind ə - Naxçıvanda, Ordubadda yerləşirlər. O zamandan bəhailik Şimali Azər- baycanda
Naxçıvan, Ordubad ilə yanaşı, başqa şəhərlərdə, xüsusilə Bakıda yayılmağa başlayır (4, 2000.24-28,VI,8). Rusiya
r əsmi dairələri islamiyyətdə mövcud olan təriqətlərə, məzhəblərə v ə cərəyanlara himayə siyasəti yeridirdi. Çünki bu yolla məzhəblər arasındakı münaqişələri dərinləşdirmək və islamı daxildən zəiflətmək mümkün idi. Azər- baycanda
yaşayan babilərin köməyi ilə babilik və bəhailik təriqətlərinin geniş yayılmasına rəsmi hökumət dairələri hər vasitə ilə yardım edirdilər (5,60). Daxili
işlər nazirliyinin Ruhani İşlər Departamentinin Nazirlər Şurasına yazdığı 1901-ci il tarixli məktubunda deyilirdi: «Bakı şəhərində yaşayan babil
ər 1901-ci ildə mülki işlər üzrə Qafqaz baş rəisliyindən həmin şəhərdə ibad
ət evi açmaq üçün icazə vermənizi xahiş etmiş və onların xahişi haqlı olaraq
yerin ə yetirilmişdir… İrandan Qafqaza gəlmiş olan babilərin təlimi M əhəmmədin qanununu əqləuyğun və maarifçicəsinə şərh edir, bu qanundan köhn ə, fanatik və yalan nə varsa hamısını atır. Ümumiyyətlə, bunun hamısı xristianlıq üçün əlverişlidir. Cahil, inkişaf etməmiş müsəlmançılıq mühitində yararlı və arzu olunan vətəndaşlar yaradır». Elə həmin sənəddə babilərin Bakı il ə yanaşı, Şamaxıda Cənubi Qafqazın başqa quberniyalarında da yaşadıqları göst ərilir (5,60). Şirvanda babilik təliminin yayılması S.Ə.Şirvaninin «Şamaxı babiləri haqqında» şeirində öz əksini tapmışdır. Şair babiliyin yayılmasını böyük ürək ağrısı ilə qeyd edir: Bir
neç ə fasiqü mərdudi-əbəd, müfsid olan H ərçi mərc eylədilər məmləkəti – Şirvani (6, 25). S . Ə.Şirvaninin «Şamaxı babiləri haqqında» xüsusi böyük həcmli şeir yazma sının əsas səbəbi çox güman ki, babilik hərəkatının görkəmli nümayən- d ələrindən olan Seyid Babın 1864-cü ildə Həştərxandan Bakıya, oradan isə Şa- ma xıya gəlişi olmuşdur. Seyyidi bab o günd ən ki, mürəxxəs olunub, 127 M ənzil etmişdi, gəlib, xitteyi-Hactərxani, Şuru düşmüşdü onun məmləkəti- Şirvanə, Babil
ər olmuş idi aşiqi-sərgərdani, … Hicr
ətin min iki yüz səksən ikiydi sani (M.1864-S.İ.) Çıxdı nagəh bu xəbər kim, Bakıdan ağa gəlir, Çıxdı pişvazına bu qövmi-Əbu Sufyanı (6,25). Mirz
ə Kazımbəy Bab və babilərdən bəhs edən Cənubi Qafqazda babiliyi yaymaqda
t əqsirkar bilinərək 1853-cü ildə Smolensk şəhərinə sürgün edilmiş Ordubad sakini Mir Seyid Əbdül Kərim oğlundan söhbət açır, onunla əlaqə ya ratdığını və ondan 2 məktub aldığını göstərir. Birinci məktub 4 dekabr 1860- cı, ikinci məktub isə yanvar 1861-ci ildə yazılmışdı. Məktublarda Mir Seyid
m əziyyətlərini göstərir. Lakin Mir Seyidin cavabları Mirzə Kazım bəyi qane etmir , çünki mü əllif ilkin babilikdə xristianlığa doğru addım, daha doğrusu, xris
tianlığa əsaslanma meyllərini axtarırdı. Mir Seyid Əbdül Kərimin məktub- la rında isə bu problemə toxunulmurdu. Mirzə Kazım bəy Mir Seyid Əbdül K ərimin taleyindən söhbət açır, bu söhbətdən məlum olur ki, Mir Seyid Əbdül K ərim Smolensk şəhərində 11 il sürgündə qaldıqdan sonra azadlığa buraxıl- m ış, Həştərxanda məskunlaşmışdı. Çox güman ki, şerdə «Seyyidi-Bab» adı ilə t əqdim olunan şəxs məhz Mir Seyid Əbdül Kərim oğludur (8, 200 - 208). S . Ə.Şirvani Şirvanda babilik haqqında söhbətə keçməzdən əvvəl babilik h ərəkatının tarixinə çox yığcam şəkildə toxunur. O, babilik hərəkatının banisi Seyid
Mehdi elan etm əsini xüsusilə qeyd edir və bunu bir növ lağa qoyur: «Biri T
əbrizdə çıxdı ki, mənəm Mehdiyi əsr» (6,27). S . Ə.Şirvani babilərin İran şahı Nəsrəddin şaha 1852-ci ildə sui-qəsd etm
ələri məsələsinə də toxunur: Biri
çıxdı ki, hidayət eləsin Tehrani. N əsirəddin şahı atdı neçəsi güllə ilə, Öldürübl ərdi ədavətlə şəhi-İrani (6,27). S .
toxunur , onları sadalayır və ayrı-ayrılıqda səciyyələndirir: …N ə köpək oğlu köpəkdir ki, o qəssab Bağır, Çıxıban küçədə təfsir eləyib fürqani (6,29)… Birisi
m əşhədi Cəfərdi, Xorasan Lotusu, Ki ,
Biri s ərrac Məciddir ki, o da babı olur (6,28). Qeyd edildiyi kimi, b əhailər dini mərasim və ayinlərini ənənəvi islam di- ni m əbədlərində-məscidlərdə deyil, xüsusi evlərdə, bəhai qruplarının rəhbərlə- rinin
yaşayış mənzillərində keçirirdilər. S.Ə.Şirvani şeirində Şamaxıda bu cür m ərasim ocaqlarının mövcudluğundan söhbət açır: Müxt əsər kim Ağalarov evinə etdi nüzul, 128 Neç
ə kəs olmuş idi ol qapının dərbani. Qoydular
ad ona kim, bu kişi həzrət Əlidir, Bu g
S . Ə.Şirvani Şirvanda babilərin cəmləşdiyi əsas yaşayış məskənlərini də sadalayır: Sarıtorpaqların hüccəti Eldar oğlu, Q ələbazar ələsin öz başına samanı. … Birisi M əşhədi cəfərdi, Xorasan Lotusu – Ki ,
Qeyd edildiyi kimi, ist ər babilər, istərsə də bəhailər Quranı artıq köhnəl- miş, vaxtı keçmiş bir kitab sayır, onun «Bəyan» və ya «Kitabi-Əqdəs» ilə əvəz edilm əsini qəbul edir və Qurana qarşı sayğısızlıq göstərirdilər. Şirvan babiləri d ə öz həmfikirləri kimi, Quranı öz bildikləri kimi təfsir edirdilər. S.Ə.Şirvani Şamaxı babilərinin belə küfr hərəkətlərini təsvir edir. Babilik
v ə bəhailik təriqətlərinin Şirvanda fəaliyyəti, sözsüz ki, ortodok- sal
əhali içərisində münaqişələrə gətirib çıxarırdı. S.Ə.Şirvaninin şeirində bu danılmaz həqiqət öz əksini tapır, yeni təriqətlərin Azərbaycanda mövcud olan ənənəvi şiə təriqətinə – «məzhəbi-isna əşəri»yə qarşı durduğu göstərilirdi: N əçidir axır o babi, nə şəfa sahibidir, N əçidir ki, çəkə əl, gözlü edə əmani? Heyf s
Zaye etdi bu zinazad ələrin dastani! Bir
dey ən yoxdu ki, ey müfsidi-mərhudi-əbəd, N ə salıbsız bu qədər məmləkətə qovğanı (6, 26). Şirvanda babiliyin yayılmasına qarşı mübarizə aparan qüvvələrin də ol- du ğu şeirdə öz əksini tapıb. Əcəb oğlan idi o Kərbəlayi İsmail, H əqqi onda yox idi bir əməli-nəfsani, Bilm əzdim noldu səbəb axırı oldu məlun. N ə səbəb oldu ki, bu tutdu rəhi-şeytani?... Əhli-dalan ayırıb sovça, kasasın ondan, Qovdular
cüml əsi anın başına qırxani, Af ərin əhli-dalan yaxşı müsəlmanlar imiş, Filh əqiqət, hamıdan yaxşı imiş iymani (6,28). S .
riq ə salan təriqətlər tənqid edilir. O, belə hesab edirdi ki, İslamda təfriqə Azər- baycan
dövrd ə artıq Azərbaycanda «ittihadi-islam»ın irəli sürdüyü əsas prinsip – müs- t əmləkəçiliyə qarşı azadlıq mübarizəsində xalqın özünün birliyi təbliğ edilirdi. 129 ƏDƏBİYYAT 1.
Bünyadov Z. Dinl
ər, təriqətlər, məzhəblər (Arayış kitabı). Bakı: Azərbaycan, 1997, 288 s. 2.
C ənubi Azərbaycan tarixinin oçerki (1828-1917). (Ə.S.Sumbatzadənin redaktəsi ilə). Bakı: Elm, 1985, 316 s. 3.
Əhədov A. Azərbaycanda islamın modernləşdirilməsi. Bakı: Azərnəşr, 1995, 158 s. 4.
Əhmədbəyli S. Yer - bir dövlət, bütün insanlar – onun vətəndaşlarıdır. Bəhailər belə hesab
edirl ər. «7 gün» qəz., Bakı, 2000, 24-28 iyun. 5.
Q. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda islam ideologiyası və onun tənqidi. Bakı: Maarif, 1973, 296 s. 6.
Şirvani S.Ə. Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə, II c., Bakı: Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 1969, 650 s. 7.
Иванов М.С. Антифеодальные восстания в Иране в середине ХIХ в. М.: Наука, 1982, 248 с. 8.
гг. // Избранные произведения. Баку: Элм, 1985, 422 с. 9.
Кузнецова Н.А. Иран в первой половине ХIХ в. М.: Наука, 1983, 266 с. 10.
Талипов Н.А. Общественная мысль в Иране в ХIХ – начале ХХ в. М.: Наука, 1988, 295 с. ОТРАЖЕНИЕ В ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЕ СЕВЕРНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА II ПОЛОВИНЫ ХIХ ВЕКА ВОПРОСА ОБ ОТНОШЕНИИ К ИСЛАМСКИМ СЕКТАМ С.А.ИСМАЙЛОВА РЕЗЮМЕ В статье раскрывается отражение вопроса об отношении к исламским сектам в Азербайджанском обществе как одним из признаков национального возрождения «ит- тихади-ислам» (исламское единение) в художественной литературе Северного Азер- байджана II половины ХIХ века. Рассматриваются произведения Сеид Азим Ширвани и художественное отраже- ние в них действий разных сект ислама препятствующих единению народа и националь- но-культурному возрождению, распространение одной из этих сект бабизма в Северном Азербайджане и борьба против этих сект.
жественная литература, С.А.Ширвани REFLECTION OF RELATIONS TO ISLAMIC SECTS IN THE LITERATURE OF NORTHERN AZERBAIJAN IN THE II HALF OF THE XIX CENTURY S.A.ISMAYILOVA SUMMARY
The article studies reflection of relations to Islamic sect in the Azerbaijan society as indication of national rennaisance “Ittikhadi-Islam”in the Islamic literature of Northern Azerbaijan in the second half of the XIX century. The author analyzes literary works of Seid Azim Shirvani and artistic reflections in his works of various Islamic sects obstacling people’s union and national – cultural rennaisance, expansion of one of these sects, Babysm in Northern Azerbaijan and the struggle against these sects. Key words: national rennaisance, Islamic sect, Babysm, literature, S.A.Shirvani Yüklə 262,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|