1-laboratoriya ishi Ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish. O‘rta qiymat, tanlanma dispersiyasi va tanlanma o‘rtacha kvadratik chetlanishi

1-laboratoriya ishi
Ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish. O‘rta qiymat, tanlanma dispersiyasi va tanlanma o‘rtacha kvadratik chetlanishi.

Ushbu laboratoriy ishining vazifasi talabalarga ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilishni o’rgatishda iborat. Chunki, bargha iqtisodiy masalalar negizida va]lumotlarni to’ri to’play olish va ulardan dastlabki xulosalarni chiqara olish yotadi.

Ushbu laboratoriy ishida talabalarga mustaqil ravishda iqtisodiy ma’lumotlar to’plash yoki ularni ishonchli manbalarda (manbalari ko’rsatilgan holda) olish vazifasi qo’yiladi. So’ngra bu ma’lumotlarni boshlang’ich tahlili o’tkasiladi.

Misol. O’zbekiston Respublikasi Transport turlari bo’yicha 2000-2020 yillar oralig’ida yuk aylanmasi hajmi(mlrd t-km)

Jadval: YaIM ning o’zgarishi

Yillar	Temir yo’l bo’yicha yuk aylanmasi (mlrd t-km)	Avtomobil transporti bo’yicha yuk aylanmasi (mlrd t-km)
2000	15,0	8,9
2001	15,7	8,7
2002	18,4	9,0
2003	18,9	9,6
2004	18,0	11,0
2005	18,1	13,8
2006	19,3	16,0
2007	21,6	18,1
2008	23,4	21,0
2009	24,2	23,2
2010	22,3	9,1
2011	22,5	9,9
2012	22,7	10,5
2013	22,9	11,2
2014	22,9	11,9
2015	22,9	12,8
2016	22,9	13,3
2017	22,9	13,6
2018	22,9	14,6
2019	23,4	15,9
2020	23,6	16,2

Manba:https://api.stat.uz/api/v1.0/data/aholi-jon-boshiga-real-umumiy-daromadlar
ranking/Uzbekistan GDP growth,”Statistik to’plam”-2021

Asosiy statistikalar (ta’riflari, formulalari, qiymatlari). Masala bo’yicha dastlabki xulosalar.

Asosiy statistik ko`rsatgichlarni MINITAB dasturida quyidagi buyruqlar ketma-ketligida hosil qilishimiz mumkin:

Stat→Basic statistics→display descriptive statistics

Variable	Mean	StDev	Variance	Minimum	Maximum	Median
Temir yo’l yuk aylanmasi (mlrd t-km)	21,167	2,760	7,617	15,0	24,2	22,7
Avtomobil transporti yuk aylanmasi (mlrd t-km)	13,252	4,040	16,322	8,7	23,2	12,8

O‘rta qiymat:

• 
  Mean tanlanmada ko’rsatilgan barcha X yoki Y qiymatlar yig`indisining ushbu qiymatlar soni – n ga nisbati:
  

= =21,167
= =13,252

Tanlanma o‘rtacha kvadratik chetlanishi:

• 
  Standart deviation(og’ish) o`zgaruvchilarning qanchalik sochilganini bildiradi:
  

S_x = 2,760 va S_y =4,040

Minimal qiymat:

• 
  Minimum berilgan X yoki Y miqdorlarning eng kichigi:
  

min(X)= 15,0 va min(Y)= 8,7

• 
  Maximum berilgan X yoki Y miqdorlarning eng kattasi:
  

max(X)= 24,2

max(Y)= 23,2

• 
  Median – tanlanmaning medianasi, ya’ni x₁≤x₂≤...≤x_n variatsion qatorning o’rtasiga to’g’ri keladigan varianta:
  

mediana(X)= 22,7

mediana(Y)= 12,8

Masala bo`yicha dastlabki xulosalar

1. Temir yo’l bo’yicha yuk aylanmasi (mlrd t-km) X uchun: o’rtacha qiymat=21,167, X asosan 24,2-15= 9,2 va 24,2+15=39,5oralig`ida joylashgan (o`rtacha kvadratik chetlashishdan qilingan xulosa); eng kichik qiymati 15 va eng katta qiymati 24,2 bo`lib, medianasi 22,7 ga teng.

2. Avtomobil transporti bo’yicha yuk aylanmasi (mlrd t-km)Y uchun: o’rtacha qiymat 13,252 , X

asosan 23,2-8,7=14,5 va 23,2+8,7=31,9 , oralig`ida joylashgan

(o`rtacha kvadratik chetlashishdan qilingan xulosa); eng kichik qiymati

8,7 va eng katta qiymati 23,2 bo`lib, medianasi 12,8 ga teng.

Nuqtaviy diagramma. Dastlabki xulosalar. Masala terminlarida xulosa.
Yuqoridagi berilgan statistik ma’lumotlarni koordinatalar sistemasida tasvirlaymiz. Bunda tushuntiruvchi o’zgaruvchi(X, Temir yo’l bo’yicha yuk aylanmasi (mlrd t-km)) va tushuntiriluvchi o’zgaruvchi (Avtomobil transporti bo’yicha yuk aylanmasi (mlrd t-km)))lar orasidagi o’zaro moslik koordinatalar sistemasidagi nuqtalar yordamida ifodalanadi. Berilgan (X;Y) juftlik ikki o’chovli fazoda joylashadi va bu tasvir berilganlarning nuqtali diagrammasi deyiladi.


Ushbu diagrammadan ko'rish mumkinki, Temir yo’l transporti yuk aylanmasi hajmi oshsa Avtomobil transporti yuk aylanmasi hajmi oshar ekan.