Mövzu 1. Makroiqtisadiyyatın predmeti, metodları və vəzifələri
1.1.
Makroiqtisadiyyatın predmeti. Makroiqtisadi siyasət və makroiqtisadi
modellər.
1.2.
Dairəvi axınlar modeli. Makroiqtisadi müvazinətliyin ümumi şərtləri.
1.1.
Makroiqtisadiyyatın predmeti. Makroiqtisadi siyasət və
makroiqtisadi modellər.
Makroiqtisadiyyat ölkə iqtisadiyyatının davranışını bütöv vahid kimi iqtisadi
artım,
resursların
tam
dayanıqlı
məşğulluğu,
inflyasiya
səviyyəsinin
minimallaşdırılması
baxımından
öyrənir.
Makroiqtisadiyyat
bütövlükdə
iqtisadiyyatda əmtəə və xidmətlərin buraxılışının ümumi həcmi və qiymətlərin orta
səviyyəsinin dəyişməsinin öyrənilməsinə fikir verir.
İqtisadi artım əhali artımı və texnoloji tərəqqi kimi nisbətən dayanıqlı amillərin
fəaliyyətinin nəticəsidir. Bu amillərin dinamikası uzunmüddətli perspektivdə
potensial istehsal həcminin dinamikasını müəyyən edir. Qısamüddətli dövrdə
iqtisadiyyat ahəngdar irəliləmələrin başlıca trayektoriyasından kənarlaşır. Ona görə
də dayanıqlı iqtisadi artım həmin dövrü dəyişmələrin idarə edilməsini tələb edir.
Resursların tam məşğulluğunu və inflyasiya olmayan iqtisadi artımın təmini
məqsədilə iqtisadi dövrün idarə edilməsi makroiqtisadi siyasət, yəni büdcə-vergi
(və ya fiskal) və pul-kredit (və ya monetar) alətlərinin köməyi ilə həyata keçirilir.
Budcə-vergi siyasəti (o cümlədən xarici ticarət) əsasən hökümət, pul-kredit
siyasəti isə Mərkəzi Bank tərəfındən həyata keçirilir. Fiskal və monetar siyasətin
qısamüddətli və uzunmüddətli məqsədləri, alternativ alətlərin seçilməsi və alternativ
strategiyaların işlənilməsi makroiqtisadi nəzəriyyənin bilavasitə tədqiqat obyektidir.
Dövlətin fiskal və pul-kredit siyasətini təyin edən (məsələn, investisiyanın
dinamikası, dövlət büdcəsi və tədiyyə balansının vəziyyəti; əmək haqqı, qiymət,
valyuta kursunun səviyyəsi və i.a.) əhəmiyyətli iqtisadi amillərə diqqəti
cəmləşdirməklə, makroiqtisadiyyat ayrı-ayrı iqtisadi agentlərin (ev təsərrüfatları və
firmalar) davranışını arxa planda qoyur. Makroiqtisadi təhlil ayrı-ayrı bazarların
fərqlərindən təcrid olunmaqla, bütövlükdə iqtisadiyyatın əmtəə, əmək və pul bazarları
ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyətinin başlıca anlarının aşkar edilməsini nəzərdə tutur.
Deməli, söhbət fiskal və monetar siyasət tədbirlərinin köməyi ilə qısamüddətli və
uzunmüddətli ümumi makroiqtisadi müvazinətliyin qoyulması və saxlanılması
mexanizmindən gedir.
Qeyd etməliyik ki, mikro və makroiqtisadi proseslər bir-birilə sıx qarşılıqlı
əlaqəlidirlər. Mikroiqtisadiyyatdan fərqli olaraq makroiqtisadiyyat vahid tam
iqtısadiyyatın fəaliyyətini xarakterizə edən aqreqatlaşdırılmış kəmiyyətlərdən istifadə
edir. Bu göstəricilərə ÜMM (ayrı-ayrı firmaların buraxılışı deyil); qiymətlərin orta
səviyyəsi (konkret əmtəələrə qiymətlər deyil); bazar faiz norması (ayrı-ayrı bankların
faiz norması əvəzinə); inflyasiya, məşğulluq, işsizlik səviyyələri və s. aid olunur.
Əsas makroiqtisadi göstəricilərə real ÜMM artım tempi, inflyasiya tempi və işsizliyin
səviyyəsi aiddir.
İqtisadçılar iqtisadiyyat haqqında təsəvvür yaratmaq məqsədilə sadələşdirilmiş
nəzəriyyədən istifadə edərək, modellər yaratmağa səy göstərirlər. Həmin modellərdə
müxtəlif iqtisadi dəyişənlər arasında nisbətlər müəyyən olunur. Əksər hallarda onlar
riyazi formada yaradılır.
Modellərin tətbiqi ona görə məqsədəuyğundur ki, onlar iqtisadi hadisələrin
öyrənilməsində əhəmiyyətli olmayan hissələrdən uzaqlaşmağa və prinsipial iqtisadi
əlaqələri aşkar etməyə imkan yaradır. Modellərdə iki növ iqtisadi dəyişənlərdən
istifadə olunur: daxili (endogen) və xarici (ekzogen). Ekzogen dəyişənlər başlanğıc
informasiya olub, kənardan daxil edilir; endogen dəyişənlər isə modelin “daxilində”
formalaşır, onlar həmin modelin həllinin nəticəsidir. Başqa sözlə, ekzogen
dəyişənlərin kəmiyyəti model qurulanadək verilir, endogen dəyişənlərin kəmiyyəti isə
model üzrə hesablamaların gedişi ərzində müəyyən edilir.
Xarici (ekzogen) dəyişənlər kimi əksər hallarda hökümətin fiskal siyasətinin və
Mərkəzi Bankın monetar siyasətinin əsas alətləri olan dövlət xərclərinin, vergilərin və
pul kütləsinin kəmiyyətlərinin dəyişiklikləri çıxış edir.
Modellərin köməyilə iqtisadi problemlərin çox variantlı həlli təmin edilməklə
makroiqtisadi siyasətin lazımi alternativliyi və çevikliyi əldə olunur. Makroiqtisadi
modellərdən istifadə büdcə-vergi, pul-kredit, valyuta və xarici ticarət siyasəti
alətlərinin uzlaşdırılmasını optimallaşdırmağa, hökümət və Mərkəzi Bankm
iqtisadiyyatda dövrü dəyişmələrin idarə edilməsi tədbirlərini səmərəli
əlaqələndirməyə imkan yaradır. Bu baxımdan ən perspektivli modellər iqtisadi
agentlərin inflyasiya gözləmələrinin dinamikasını nəzərə alanlardır.
Dairəvi axın, AD-AS, Fillips, Laffer əyriləri, Solou modeli və i.a.
ümumiləşdirilmiş makroiqtisadi modellər iqtisadi təhlilin ümumi alətləri olub, heç bir
milli xüsusiyyətlərə malik deyildirlər. Xüsusiyyətlər yalnız empirik əmsalların
kəmiyyəti və müxtəlif ölkələrin iqtisadi dəyişənləri arasında funksional asılılıqlarında
konkret formalarda ola bilər. Modellər kifayət dərəcədə reallığı əks etdirməli, çox
mürəkkəb olmamalıdır. Lakin modellərin həddindən artıq sadələşdirilməsi təhlildən
əhəmiyyətli amillərin çıxarılması və nəticələrin düzgün olmamasına səbəb ola bilər.
Ona görə də istənilən modelin qurulmasının ən mürəkkəb anı, konkret problemin
makroiqtisadi təhlilində əhəmiyyətli olan amillərin müəyyən edilməsidir.
1.2.
Dairəvi axınlar modeli. Makroiqtisadi müvazinətliyin ümumi şərtləri.
Makroiqtisadi təhlilin əsasını sadə dairəvi axın modeli (və ya ÜMM, gə lirlər
və xərclərin dövr etmə modeli) təşkil edir. Özünün ən sadə formasında bu modelə iki
iqtisadi agent - ev təsərrüfatları və firmalar daxildir. O, iqtisadiyyata dövlətin
müdaxiləsini, eləcə də xarici dünya ilə heç bir əlaqəni nəzərə almır. Bunu şəkil 1.1-
dən daha aydın görmək olar. Sxemdən görünür ki, iqtisadiyyat qapalı sistem olub,
orada bir iqtisadi agentin gəlirləri digərinin xərclərini təşkil edir.
Şəkil 1.1. Sadə dairəvı axınlar modeli