11 ТÜrk dünyasi enerji projeleri ve modern dünya xoşqedem İslam bakı Dövlet Universiteti, araştırmaçı, tarih elmi uzre doktor
Yüklə 222,62 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Тürk dünyası- enerji projeleri ve modern dünya
- Turkish world-energy project and contemporary world
- Тürk dünyası- enerji projeleri ve modern dünya
- Ədəbiyyat siyahısı
| TURA N-SA M * YIL: 2011 * CİL T: 3 * SAYI : 12 * SONB AH AR 2011 TURA N STRATE JİK ARAŞTIR MALAR MER KEZİ DERGİSİ ww w.turansam.org
95
(11) ТÜRK DÜNYASI ENERJİ PROJELERİ VE MODERN DÜNYA Xoşqedem İSLAM Bakı Dövlet Universiteti, araştırmaçı, tarih elmi uzre doktor
Dünyada ispatlanmiş olan petrol kaynaklarının yüzde 3,5-i, qaz kaynaklarının ise yüzde 6,8-i Тürk dünyasının 3 ölkesine-Türkmenistan, Azerbaycan, Kazaxıstana məxsusdur. 21.11.94 tarihinde Azerbaycan ortak enerji projesini -Konsorsiyum (AİOC- Azerbaijan İnternational Operating Company) yapmışdı. Bakı-Tiflis -Ceyhan petrol boru hattı və Bakı-Tiflis-Erzurum doğal qaz boru hattı projesi Тürk dövletlerinin inteqrasiyasında önemli projelerdendir. Enerji kaynaklarına sahib olması ve bu kaynakların tüketim merkezlerine ulaşım yollarında bulunması Тürk dünyası üçün önemli avantajlardir. 2014-cü yılda fealiyyete başlanmasi nezerde tutulan, uzunluğu 3300 km-lik, maliyyeti 7.9 milyar Avro olan Nabucco projesi ile Тürk dünyası böyük gücler arasındakı pakabetleri kullanarak, dünya siyasetinde aparıcı rol oynamaq iqtidarında olacaqdır. Başka bir enerji projesi ise Türkiye ve Naxçıvan arasındakı enerji ve qaz hattıdır. Rusiya Nabucco projesinin heyata keçirilmesine mane olmaq üçün South Stream boru hattı projeleri eliştirmektedir. Çin ise Orta Asiyadakı enerji kaynaklarına el koymakdadır.
Bakı Dövlet Universiteti, araştırmaçı Bakı, Binegedi rayonu, 7 m\r, ev 14, menzil 50.Tel: 0707129438
Enerji kaynaklarına sahib olması ve bu kaynakların tüketim merkezlerine ulaşım yollarında bulunması Тürk dünyası üçün önemli avantajlardir. Dunyada mövcud olan petrol qaynaqlarının yuzde 3.5-i, qaz qaynaqlarının ise yuzde 6.8-i Türkmenistan, Azerbaycan ve Kazaxıstana məxsusdur. Bakı-Tibilisi-Ceyhan petrol boru xətti və Bakı-Tiblisi-Erzurum doğal qaz xətti Тürk dövletlerinin inteqrasiyasında önemli projelerdendir. Şahdeniz yatağının işlenmesi ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz hattının işletmeye açılması global NABUCCO projesinin ortya çıkmasına neden oldu. Bu proje ile Тürk dünyası böyük gücler arasındakı pakabetleri kullanarak, dünya siyasetinde həm ekonomi, həm də siyasi cəhətdən quvvətlənib, önəmli rol oynaya bilər.
Today energy consumption as the main source very important following, energy source is being consumpted to the world market is giving advanced for the turkish world. Energy resource are presented in the world as petrolium oil source one hundred 3.5, gas energy about, one hundred 6.8-Turkmenistan, Azerbaijan and also
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CİL T: 3 * SAYI : 12 * SONB AH AR 2011 TURA N STRATE JİK ARAŞTIR MALAR MER KEZİ DERGİSİ ww w.turansam.org
96
Kazakhstan, this countries is presented. Such project as Baku-Tbilisi-Ceyhan and Baku-Tbilisi-Erzurum natural gaz piplinie for turksh world very important for integration. Shashdeniz field project and Baku-Tibilisi-Erzurum natural gaz pipeline and opening the global project Nabucco are entire comming to essentials.
Xoşqedem İslam Bakı Dövlet Universiteti, araştırmaçı, tarih üzre felsefe doktoru Тürk dünyası- enerji projeleri ve modern dünya 2009-cu ildə British Petroleum tərəfinden açiqlanmaya görə Türkmenistan, Azerbaycan, Kazaxıstanını məxsus olduğu petrol qaynaqları 50 milyardır. Bu isə dunyada mövcud olan petrol qaynaqlarının yuzde 3.5 dir. Qaz qaynaqlarının ise 12.5 trilyon metredir. Bu ise qaz qaynaqlarının yuzde 6.8dir. Musteqilliklerini elan etdikden sonra bu dövletler öz servetlerini yeterli qeder deyerlendire bilmirler. Xezer denizi etrafında Turk dövletlerinden elave Rusiya ve İran kimi guc dövletleri 1990-cı ilden musteqilliyine qovuşan dövletlere öz tesirlerini azaltmirlar. Bu tesiri azaltmaq Turk dövletlerinin qarşısında duran en önəmli mesele idi. Bu tesiri azaltmaq uçun ilk növbede enerji qaynaqlarının axtarişında, texnoloji yeniliklərin tetbiqinde musteqil olmaları şertdir, daha sonra enerji qaynaqlarını dunya bazarına çıxarmaq imkanı artir. Bunun uçun böyuk petrol şirketleri ilə elaqə yaratmalı, öz gelirlerini artıra bilərler. 90-cı illərin əvvəllərindən zengin qaz qaynağına malik olan Kazaxıstan, elece de Türkmenistan və Azerbaycan bir sıra enerji şirketleri ilə-Shell, Total, BP, Eni, Conoco Philips , Statoyl, AMOKO, və s ortaq olmuşdur. Lakin bu dövlətlər uçun önəmlisi dunya bazarına cıxmalarının özəl olmasındadır. Turk dövletleri enerji qaynaqlarını Avropa, Çin, Hindistan və Rusiya bazarına çixara biler, amma, yalnız Rusiyaya çıxara bilir. Elbette, Rusiya da bundan istifade edir. XXI əsrin əvvəllərindən ekonomi artımla bağli olararq Çin enerji ehtiyaclarını artırmaq ehtiyacı duydu. Bu sebebden de ona daha yaxın Orta Asiyaya uz tutdu ve isteklerinə nail oldu və Türkmenistanla anlaşma yapdı. Bağlanmış anlaşmaya əsasen 2014-cu ilden etibaren 2200 kmlik qaz xətti –(China National Petroleum Corporation) Çinə 40 milyar metre qaz ixrac edecekdir. 90-cı illerden Türkmenistan öz qazını Rusiyaya 50 dolara satdığı halda, Rusiya Avropaya bu qazı 250 dolara satır. Bu ise Türkmenistan ucun ne qeder gelir itirdiyini aşkarlyır. Çinin Orta Asiya siyaseti Avropanın diqqetinden yayınmadı. Hələ XIX əsrin əvvəllərinden bu region İngilterenin marağinda idi və Rusiya ile bu meselede gerginlik yaşayırdı. AB əsasən qazı Rusiyanın “Qazprom”undan ixrac etdiyindən daha bahalı alır. Bu narahatlığı aradan qaldırmaq uçun AB-in Orta Asiya ve Azerbaycanla anlaşma qurmaq isteyi artmaqdadır. 2008-ci il ekonomi krızdan sonra AB-nin maraqları Turk dövletlerinə artmışdır. Bu sebebden Turkiyəni maraqlandıran “Nabucco” boru xettinin çəkilmesi uçun AB canfeşanlıq gösterir. “Nabucco” layihəsi uzrə hansı qaz mənbələrindən istifadə ediləcəyi tam bəlli olmadığından 2010 –cı il mayın 22-27-də Almaniyanın paytaxtı Berlin şəhərinde NATO Parlament Assambleyasının yaz sessiyasında bu məsələ muzakirəsi keçirildi. Sessiyada “Nabucco” layihəsinin iştirakçıları- Avstriya, Turkiyə, Bolqarıstan, Macarıstan, Rumıniya və Almaniya şirkətləri iştirak edir və danışıqlarda Avropa Birliyi Turkmənistanın “Nabucco” layihəsində Xəzərin delimitasiyası olmadan qoşulmasına dair plan hazırladı. APA-nın “Kommersant” qəzetinin məlumatına görə Brussel Turkmənistanla Azərbaycan arasında qaz boru
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CİL T: 3 * SAYI : 12 * SONB AH AR 2011 TURA N STRATE JİK ARAŞTIR MALAR MER KEZİ DERGİSİ ww w.turansam.org
97
kəmərinin inşasına dair sazişin prototipi ola bilecek sənəd hazırlamışdır. Bu layihə Turkmənistan ucun çox aktualdır. Ekspertlər hesab edir ki, Transxəzər qaz boru kəməri və “Nabucco” layihəsi Turkmənistan qazını Avropaya aparacaq qısa və ucuz yoldur. Rusiya isə Xəzərin delimitasiyası olmadan Transxəzər qaz boru kəmərinin çəkilişinə razıliq verməyəcəkdir. Amerikali ekspertlər isə hesab edir ki, qaz çatışmazlığı ve siyasi gərginliklər bu layihənin reallaşmasına mane olacaqlar, xususilə, İran-ABŞ munasibetlerindeki gərginlik bu prosesə mane olacaqdır. 2014-cü yılda fealiyyete başlanması nezerde tutulan, uzunluğu 3300 km-lik, maliyyeti 7.9 milyar Avro olan Nabucco projesi ile Тürk dünyası böyük gücler arasındakı rəkabetleri kullanarak, dünya siyasetinde aparıcı rol oynamaq iqtidarında olacaqdır. Bu boru xetti ile AB-ə hər il 31 milyar metre qaz ixrac nezerde tutulmuşdur. Lakin anlaşma muzakire olunduqda melum oldu ki, Azərbaycanın qaz qaynağı boru xətti uçun yeterli olmayacaq. AB Türkmenistanla aparılan danışıqlarda bu dövləti də layihəyəyə qoşulmağı teklif edir. Danışıqlar zamanı AB Türkmenistana bu addım uçun min metre kup qaz uçun 250 dolar ödəyəcəyini vurğulamişdır. 2009-cu ildə Rusiyanın türkmən qazının alınmasını boykot etməsinden sonra Türkmenistan, 2010- cı ilde Aşqabad konfransında “Nabucco” boru xetti uçun 49 milyar metre kup qaz ayıracağını açıqladı. Dunya dövletlerinin XXI əsrin əvəllərinden enerji qaynaqlarına olan ehtiyacı artdığından bu enerji qiymetlerine de tesir göstermişdir. AB “Nabucco” layihəsi kimi layihələrə diqqet ayırmaqla Rusiyanın tesir gucunu azaltmağa çalışır. Rusiya isə tarixən idarə etdiyi erazilərdə təsirini azaltmaqla razilaşmadığından bu kimi layihələrin gerçəkləşməsinə sərt yanaşır. “Nabucco” layihəsinə rəqib olan “South Stream “ adlı layihəsi irəi surmuşdur. Böyuk guc dövlətəri arasında reqabetlerden isə Turk dövlətləri öz xeyrinə istifadə etməklə, gəlirlərini artırmalıdırlar. Xəzər dənizinin statusu məsələsi hələ də muəyyən olunmayıb. Bu səbəbdən Rusiya donanması serbest enerji qaynaqlarını zebt edir. Qeyd olunmalıdır ki, Xəzər dənizində 200 milyar varil səviyyəsində petrol rezevinə malik olan çox hissəsi Azərbaycana aiddir və bu məsələdə dövlətlərarası munasibətləri pozmamaq şəti ilə huquq normalarına rayət olunmasını teleb etmişdir. Bu tartışma digər Xəzəryanı dövlətlər arasında da yaşanır. Rusiya isə “sakitlikle” öz mənafeyini daha bir proje ilə- Qara dənizə çıxmaqla yerinə yetirir. Volqa-Don kanalına əlavə yeni projrlər aramaqdadir. Rusiya bilir ki, Turkiyə“Nabucco” layihəsi ilə Avropaya sıxılmiş qaz gətiricisi olan qapıdır. Avropa da Erzurumla-Vyananı bağlayacaq bu layihəni israrla həyata keçirmək istəyir. Rusiya isə Bolqarıstandan keçəcək Guney Akım layihəsini həyata keçirmekde israrlıdır. Turkmən qazının Turkiyəyə daşıyacaq Nabucco boru xətti Turkiyənin doğal qaz alışında dönuş yarada bilər-həm ekonomi, həm də siyasi cehetden. Bu baxımdan Amerika və Avropa siyasiləri layihəyə bir qədər ehtiyatla yanaşırlar. 1997-ci ildə Turkiyə-Rusiya arasında bağlanmış anlaşmaya esasən Qara dənizdən Samsuna, qərbdən isə Bolqarıstandan keçən Mavi Akım boru xətti çəkildi. Turkiyə bu anlaşmaya uyğun olaraq doğal qazın yuzdə 63-nu, petrolun da yuzdə 29- nu Rusiyanın “ Qazprom”undan alır. Digər ehemiyyətli məsələ Turkiyə-İran muhasibətləridir ki, bu munasibətlərin sabit saxlanılmasi önəmlidir. Çunki bu dövlətlər arasında hər hansi gərginlik yaşanarsa, Nabucco layihəsi baş tutmaya bilər. Boru xəttinin İran ərazisindən transfer edilməsi Turkiyəni, eləcə də, Turk dövlətlərinin bu məsələyə ciddi yanaşmasını tələb edir. TURA N-SA M * YIL: 2011 * CİL T: 3 * SAYI : 12 * SONB AH AR 2011 TURA N STRATE JİK ARAŞTIR MALAR MER KEZİ DERGİSİ ww w.turansam.org
98
21.11.94 tarihinde Azerbaycan ortak enerji projesini -Konsorsiyum (AİOC- Azerbaijan İnternational Operating Company) yapmışdı. Bu projinin anlaşma suresi 30 ildir. Projeyə görə 42 milyar petrol, 70 milyar m3 qaz ixracatı nezerde tutulmuşdur. Azərbaycanda bu gunə qədər 67 petrol və qaz yataği keşf edilmişdir. 1994-cu ildən indiyədək 33 xarici şirkətlə 28 neft-qaz anlaşması yapdı. 2006-cı ildə Azərbaycanda 32 milyar ton neft çıxarılmışdır. SSRİ dönəmindən qalan Novorosiysk boru xətti Azərbaycanın digər dövletlere çıxışını mehdudlaşdırdığından yeni bazarlara çıxış yollarının aranmasi Azərbaycan dövlətini muxtəlif layihələr aramağa sövq edirdi. Turkiyə ilə Azərbaycan arasında 2 muhum enerji projesi imzalandı: Bakı-Tibilisi- Ceyhan petrol boru xətti və Bakı-Tiblisi-Erzurum doğal qaz xətti. Hər iki boru hattı projesi Тürk dövletlerinin inteqrasiyasında önemli projelerdendir. Uzunluğu 1767 km- lik olan Bakı-Tiflis -Ceyhan petrol xətti Turkiyənin Kerkuk-Yumurtalıq boru xəttindən sonra gerçəkləşdirdiyi ikinci önəmli projedir. 2007-ci il sentyabrın 1-ə olan məlumata görə BTC kəmərinə 18 milyon 864 min ton neft vurulmuşdur. Umumilikde, istismara verildiyi gundən (2006) BTC vasitəsilə 28 milyon 133 min ton neft ixrac olunmuşdur. BTC kəməri Orta Asiya neftinin dunya bazarına çıxarılmasına imkan verdi. 2007 avqust ayında Azerbaycan prezidenti İ.Əliyev Qazaxıstana rəsmi səfəri zamanı ARDNŞ və Qazaxıstanın neft şirkəti “KazMinayQaz” arasında 2 sənəd imzaladılar. Neft-qaz sahəsində emekdaşlıq və Transxəzər layihəsinin gerçəkləşdirilməsi haqda memorandum imzalandı. Bununla da Azerbaycan yalnız neft ixracatçısı kimi yox, həm də tranzit ölkə kimi tanındı. 2007 ildən itibaren Şahdeniz gazının Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz hattıyla nakline başlandı. Doğalgazın ilk alıcıları Gürcustan ve Türkiye oldu. Bu zaman 136,9 milyon m3 Gurcustan, 258milyon m3 Türkiyeyə qaz ixrac edilmişdir. Həmən ilde Azerbaycan, Turkiyə və Yunanıstan arasında danışıqlar zamanı Turkiyə - Yunanıstan qaz kəmərinin açılışı oldu və Azerbaycan qazı Yunanıstana öturməyə başladı. Başka bir enerji projesi ise Türkiye ve Naxçıvan arasındakı enerji ve qaz hattıdır. Böylece 2007 yılından itibaren Azerbaycan sadece petrol ihracatçısı değil, hem de gaz ihracatçısı olarak tanınmaya başladı. Avrupa'ya yönelen bu enerji yolları Azerbaycan'ın uluslararası bütünleşmeye, eski İpek yolunun restorasyonu gibi uygarlıklar diyalogu düşüncelerine yaptığı eşsiz katkılardır. Bununla Azerbaycan çıkarttığı doğal kaynakları satmaya başladı, həm də petrol gelirlerini artırmaya başladı. En önəmlisi isə Rusiyadan başqa enerji ixrac edəcək digər guclu ölkə tapdı. Azərbaycanın Rusiya və İrana yönəlik qaz ixracı siyasəti Qərbdə rəsmi Bakıya qarşı bir inamsızlıq hisləri oyatmışdı. Hətta bəzi Qərb analitikləri Azərbaycanın türkmən qazının tranzitində maraqlı olmadığı və bunun qarşısının alınması üçün Bakı ilə Moskva arasında hansısa «centlmen razılaşmasının» olması haqda fikirlər belə söyləyirdilər. Tarixi araşdırmardan aydın olur ki, Rusiya qaz ixracatında muəyyən dövrleşmelerle “qaz kəsmələri”, “qaz ixracatını azalatmaları” kimi tepkilərlə öz siyasətinin iç uzunu biruzə veren dövletdir. Bu baxımdan Turkiyə ilə Turk dövlətləri arasında enerji projelərinin reallaşması şertdir. Bundan əlavə qeyd edilməlidir ki, Turkiyə ən ucuz qazı Azərbaycandan alır. Enerji kaynaklarına sahib olması ve bu kaynakların tüketim merkezlerine ulaşım yollarında bulunması Тürk dünyası üçün önemli avantajlardir. 2014-cü yılda fealiyyete başlanmasi nezerde tutulan, uzunluğu 3300 km-lik, maliyyeti 7.9 milyar Avro olan Nabucco projesi ile Тürk dünyası böyük gücler arasındakı pakabetleri kullanarak, dünya siyasetinde aparıcı rol oynamaq iqtidarında olacaqdır. Şahdeniz yatağının işlenmesi ve Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz hattının işletmeye açılması global NABUCCO projesinin ortya çıkmasına neden oldu. Bu proje uyarınca Hazar'ın
TURA N-SA M * YIL: 2011 * CİL T: 3 * SAYI : 12 * SONB AH AR 2011 TURA N STRATE JİK ARAŞTIR MALAR MER KEZİ DERGİSİ ww w.turansam.org
99
doğusunda bulunan Kazakistan ve Türkmenistan'ın mavi yakıt rezervlerinin Avrupa ülkelerine taşınması öngörülüyor. Bunun için kurulan Nabucco Gas Pipeline İnternational Firması Hazar'ın dibine Trans-Hazar doğal gaz hattını döşemeli, onu Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz hattıyla birleştirerek gazın Avrupa'ya ulaşmasını sağlamalıdır. Değeri 7.4 milyar ABD doları olan hattın 2010 yılında inşasına başlanması nəzərdə tutulur. Kəmər işə düşəndə Türkiyenin 8-10 milyard kubmetr qazı olacaq. Başka bir enerji projesi ise Türkiye ve Naxçıvan arasındakı enerji ve qaz hattıdır. Enerji kaynaklarına sahib olması ve bu kaynakların tüketim merkezlerine ulaşım yollarında bulunması Тürk dünyası üçün önemli avantajlardir.Bununla həm ekonomi, həm də siyasi cəhətdən Turk Dunyası quvvətlənib, dunya siyasətində önəmli rol oynaya bilər.
1.Nəsirov E. Azərbaycan neft və beynəlxalq muqavilələr(1991-1999), Bakı:1999 2.Mehdiyev R. Azərbaycan 2003-2008:zaman haqqında duşunərkən, Bakı:2009 3. Mehdiyev R. Yeni siyasət:inkişafa doğru.c.1,2, Bakı:2008 4.Həsənov S. Dövlətlərarası munasibətlərdə Xəzərin statusu məsələsi, Bakı:2002 5.Turkiye ve Azerbycan, Kazakıstan, Kırgızstan Bilim Akademileri ortaq toplantısı. Ankara,2001 Yüklə 222,62 Kb. Dostları ilə paylaş:
|