110 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
RƏHILƏ BƏDƏLOVA
Bakı Dövlət Universitetinin
Politologiya və sosiologiya kafedrasının dosenti
E-mail: badalova.r@mail.ru
HÜQUQI DÖVLƏTLƏ VƏTƏNDAŞ CƏMIYYƏTININ QARŞILIQLI MÜNASIBƏTI
Açar sözlər: hüquqi dövlət, vətəndaş cəmiyyəti
Ключевая слова: гражданского общества, правового государства
Key words: legal state, civil society
Hüquqi dövlət özünün formalaşması və qərarlaşması prosesində nəinki fərdi azadlığın
və hüququn qanunvericiliklə təmin olumasını işləyib hazırlayıb və möhkəmlənib, həm də vət-
əndaş cəmiyyətini normal mövcudluğu və fəaliyyəti, onun başlıca təsisatları, prinsipləri və də-
yərləri üçün təminat yaratmışdır. Hüquqi dövlət vətəndaş cəmiyyəti ilə bir sıra, ümumi və bir-
ləşdirici hüquqi əsasa malikdir, ki, bu da mahiyyət etibarilə ümumbəşəri xarakter daşıyır. Hü-
quqi dövlətlə vətəndaş cəmiyyətinin münasibətlərinə nəzər salmazdan öncə vətəndaş cəmiyyə-
ti, onun yaranması, formalaşması və konseptləri haqqında məlumat vermək daha məqsədə-
uyğundur.
Vətəndaş cəmiyyəti problemi fundamental elmi problemlər sırasında özünəməxsus yer
tutur və əsrlər boyu bəşəriyyətin ən dahi insanlarının diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu prob-
lem dövlətin yaranması və cəmiyyətdəki insan fəaliyyətinin dövlət və qeyri-dövlət sahəsində
bölünməsi ilə meydana gəlmişdir. Məhz, o zamanda hakimiyyətlə cəmiyyətin münasibətləri ən
ümdə məsələrindən birinə çevirilib. Dəfələrlə çoxsaylı münaqişələrə, siyasi çevrilişlərə və in-
qilablara səbəb olub. Müasir dövrümüzdə də sözü gedən problem dünyanın bir sıra ölkələrində
cərəyan edən qlobal ictimai dəyişikliklərin təməlini təşkil edir və dünya birliyinin inkişaf
perspektivliyini müəyyənləşdirir. Ümumiyyətlə, vətəndaş cəmiyyəti antik ictimaətşünaslıq ter-
minidir. Qədim Roma (Siseron) və hətta qədim Yunan (Platon) müəllifləri onun “şəhər-dövlət-
lərin vətəndaş birliyi” mənasında işlətmişlər. Maarifçilik dövrünün və yeni dövrün müəllif-
lərinın (Peyndən Hegelə qədər) əsərlərində bu termin başqa bir məna əxz etmişdir. Dövlət
strukturların paralel şəkildə ayrı-ayrı maraqlar üzrə yaradılan vətəndaş birlikləri şəbəkəsi.
Yeni düşüncə, yeni iqtisadi gerçəklik – şəxsi mükiyyətin, bazarın və burjuaziyanın yüksəlişini
əks etdirirdi. Ümumiyyətlə, “vətəndaş cəmiyyəti” anlayışı XVII əsrdə, Q.Qrosinin, T.Hobbsun,
C.Lokkun əsərlərində təklif edilmişdir. Amma bu anlayışın sələfləri daha öncə də mövcud
olublar. XVIII əsrdə isə J.J Russonun, Ş.L Monteskyönün, V. Fon Qumboltun yaradıcılığında
inkişaf etdirilib. Onlar artıq vətəndaş cəmiyyətinı mövcud dövlət idarəçiliyinin real formaları
ilə eyniləşdirmirdilər. Nümunə üçün keçmiş alimlərin vətəndaş cəmiyyəti haqqında irəli
sürdükləri bəzi fikirlərə nəzər yetirək. N. Makiavelli: “Siyasi orqanizmin mahiyyəti itaətlə
(dövlətə) azadlığın (assosiyasiyada, cəmiyyətdə) tənzimlənməsindən ibarətdir. Xalq suveren-
liyi dövlətlə müqayisədə daha üstündür, xalq mütləqiyyəti devirmək hüququna malikdir (3,
səh. 208).
Yeni dövrdə vətəndaş cəmiyyəti problemi XIX əsrin Qərb fəlsəfəsi ədəbiyyatında Kant
və Hegel tərəfindən irəli sürülmüşdür. Belə ki, onlar bu problemin ailə və dövlətlə əlaqələr
konteksində araşdırılmasını zəruri hesab etmişlər. Qərb politologiyasında XX əsrin ortalarında
aktuallaşmış fəlsəfə, sosiologiya və politologiyada siyasi mədəniyyət problemi, mədəniyyət-
Müasir dövr 111
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
lərin müqayisəli tədqiqatı zərurəti R. Makridisin “İdarəçilik siyasi müqayisəli tədqiqi” (1955)
və S. Verbin “Vətəndaş cəmiyyətinin araşdırılması analitik tədqiqat” (1980) kimi elmi işlərlə
bağlıdır. Həmin elmi işlərdə müəliflər bütün cəmiyətlərdə bəzi ümumi funksiyaların mövcud-
luğu faktına əsaslanırlar. Q. Almond iddia edir ki, hətta ən primitiv cəmiyyətlərə, ən mürəkkəb
cəmiyyətlərdə olan ictimai və siyasi strukturların bütün formaları məxsusdur və bu səbəbdən
də onları bir-birilə müqayisə etmək olar. Vətəndaş cəmiyyətində bir-birinə zidd olan xüsusi
mənafelər təmərküzləşir. Vətəndaşların ümumi iradəsini ifadə edən hüquqi dövlət real həyati
prosesdə bu mənafeləri barışdırmalı və uyğunlaşdırmalıdır. Əgər dövlət mülkiyyətçilərin
iqtisadi mənafeyinin siyasi iradəsi olsaydı, bu halda o oliqarxiya respublikası formasını əks
etdirərdi. Lakin dövlət qurluşunun əsasını təşkil edən demokratik prinsipləri əhəmiyyətli dərə-
cədə dövlətin müstəqilliyini, onun təsisatlarının fəaliyyətini bu və ya digər iqtisadi və sosial-
sinfi mənafelərdən asıllı olmamasını təmin edir. Bu qeyri-asıllıq vətəndaş cəmiyyətinin möv-
cudluğu və onunla hüquqi dövlət arasında uyğunluğun təzahürü ilə şərtlənir. F.Hegel: “Vətən-
daş cəmiyyəti və dövlət müstəqil, lakin əlaqəli institutlardır. Vətəndaş cəmiyyəti ailə ilə
birlikdə dövlətin bazisini təşkil edir. Dövlətdə vətəndaşların ümumi iradəsi cəmlənib.
Vətəndaş cəmiyyəti isə ayrı-ayrı fərdlərin xüsusi maraqları sahəsidir”.
Vətəndaş cəmiyyəti insana vətəndaş hüquqlarını reallaşdırmaq imkanı yaradan cəmiy-
yət üzvlərinin müxtəlif maraqlarını, ehtiyaclarını və dəyərlərini ifadə edən qeyri-dövlət, icti-
mai əlaqələr və institutlar sistemidir. Vətəndaş cəmiyyəti dövlətdən təcrid edilmiş və istənilən
formada onunla müxalif olan hansısa sosial məkan deyil. Əksinə, vətəndaş cəmiyyəti və döv-
lət bir-birilə sıx əlaqədədir. Çünki dövlət ictimai həyatda idarəetmə və vasitəçi funksiyaları
həyata keçirərkən, vətəndaş dəyərləri və institutları ilə əlaqədə olmağa məhkumdur (4, səh.
94).
Hüquqi dövlətlə vətəndaş cəmiyyəti münasibətlərinə nəzər salan antik mütəfəkkirlərdən
biri də Platon olmuşdur. Vətəndaş cəmiyyətini ayrıca müstəqil substansiya kimi “qeyd” edirdi.
Onun insanlara anadangəlmə xas təbii sosial ehtiyaclar haqda başlıca nəcib keyfiyyətlər -
müdriklik, kişilik, işıqlı emosional vəziyyət barədə, ideal insan cəmiyyəti ilə bağlı mühaki-
mələri dövlət hakimiyyətini ardıcıl olmasa da, kəskin tənqid etməsi belə bir nəticəyə gəlməyə
imkan verir ki, cəmiyyətin mütəşəkkil dövlət şəbəkəsindən başqa özgə həyati fəaliyyəti for-
maları da mövcuddur.
“Vətəndaş cəmiyyəti” anlayışı öz kökü etibarilə həm də Aristotelin polis ideyasına
(Koinoca politike), Siseronun “societas civilis və təbii hüquq ideyalarına gedib çıxır. Politike
üzvü olmaq vətəndaş-dövlətin üzvü, yəni bununla da onun qanunlarına uyğun şəkildə və başqa
vətəndaşlara ziyan vurmadan yaşamağa və fəaliyyət göstərməyə borclu olmaq demək idi.
Aristotel isə insan ictimai-siyasi varlıq, dövlət isə siyasi vətəndaşlar cəmiyyətinin təbii məhsu-
ludur. Bununla belə o, vətəndaşların həyatını cəmiyyətin istehsal qüvvələri və münasibət-
lərinin müəyyən inkişaf səviyyəsinə qədər dövlət müdaxiləsi tələb olunmayan digər həyati
sferalarında da iqtisadi, nigah-ailə, mənəvi, əxlaqi, elmi, dini sahələrində təhlil etmişdir. Buna
görə də Aristotelin əsərlərində dövlət və vətəndaş cəmiyyətinin müəyyən mənada bir-birindən
ayrıldığını qeyd etmək doğru olardı. Tomas Hobbs isə vətəndaş cəmiyyəti anlayışını artıq
birbaşa öz mənasında istifadə edirdi. Hərçənd o da bu məsələdə ardıcıl deyildi. Bəzi hallarda
vətəndaş cəmiyyətinin dövlətlə eyniləşdirir, bəzi hallarda isə onları bir-birindən ayırırdı. O, bir
tərəfdən deyirdi ki, “dövlətin vətəndaş qanunları və hüquqa bağlılığı yoxdur. O, sanki vətən-
daş cəmiyyətindən ayrı bir şeydir...”. Hobbs “Vətəndaş haqqında” əsərində yazırdı: “Dövlət-
dən kənarda ehtiraslar, müharibə, qorxu, səfalət, əclaflıq, yalqızlıq, barbarlıq, vəhşilik, cəhalət
hökmranlıq edir”. Digər tərəfdən o, belə hesab edirdi ki, dövlət “vətəndaş cəmiyyəti” anlayışı
112 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
vasitəsi ilə “İncil”dəki əjdaha Leviafan kimi hər şeyi özünə tabe edir. Hobbsun br sıra dövlət
idarələrinin möhkəm olmaması və bəzi təlimlərin yanlışlığı barədə qeydləri də onun “dövlət”
və “vətəndaş cəmiyyəti” anlayışlarını bir-birindən ayırdığına dəlalət edir. Sonralar vətəndaş
cəmiyyətinə, onun azadlıq, hüquq, borc, əxlaq, mülkiyyət problərinə dair konsepsiyaları ən
görkəmli mütəfəkkirlərdən C.Lokk, J.J. Russo, İ.Kant və başqaları işləyib hazırlamışdır (1,
səh.100)
Con Lokk (1632-1704) “vətəndaş cəmiyyəti” anlayışından aktiv istifadə edərək müəy-
yən mənada dövlətə münasibətdə vətəndaş cəmiyyəti primatını elan edir. O, mülkiyyəti cə-
miyyətin, o cümlədən vətəndaş cəmiyyətinin əsası sayır. Lokk siyasi hakimiyyəti mülkiyyəti
nizamlamaq və qorumaq üçün insanların qanun yaratmaq hüquqi kimi şərh edir. Vətəndaşların
bir dövlətdə birləşməsinin məqsədi mülkiyyəti qoruyub saxlamaqdır. Buna görə də dövlət heç
də cəmiyyətin əbədi atributu deyil və vətəndaş cəmiyyətinin müəyyən mərhələsində, cəmiyyət
üzvlərinin buna ehtiyacı yarananda meydana çıxır. Onun belə bir fikri bu gün də aktualdır ki,
vətəndaş cəmiyyəti daxilində heç bir insan həmin cəmiyyətin qanunlarından istisna edilə
bilməz. Bunu Lokk 300 il bundan əvvəl “Dövlət idarəçiliyi haqqında iki traktat” adlı əsərində
bildirmişdir.
Vətəndaş cəmiyyəti haqqında təsəvvürü Emmanuel Kant daha da dərinləşdirmişdir.
Onun vətəndaş cəmiyyətinin mahiyyəti ilə bağlı şərhi daha dialektikdir. İnsan naturasının qı-
lıqsız, təşəxxüs, birləşmə istəyi və eyni zamanda, razılığa gəlmə cəhdi kimi ziddiyyətli key-
fiyyətlərini nəzərdən keçirərkən Kant bu nəticəyə gəlir ki, hər bir insanın azadlığının digər-
lərinin azadlığı ilə uyğunlaşdırılmasının başlıca yolu vətəndaş cəmiyyətinin formalaşdırıl-
masıdır. Kanta görə vətəndaş cəmiyyəti aşağıdakı aprior prinsiplərə əsaslanır:
-
cəmiyyət üzvünün bir insan kimi azadlığı;
-
bir təbəə kimi onun digərləri ilə bərabərliyi;
-
cəmiyyət üzvünün bir vətəndaş kimi müstəqilliyi (3, səh. 26).
Vətəndaş cəmiyyəti özündə müxtəlif sosial və siyasi subyektlərin maraqlarını
cəmləşdirir. Bu isə tez-tez münaqişələrə və onlar arasındakı qarşıdurmalara gətirib çıxarır.
Belə vəziyyətləri aradan qaldırmaq, müəyyən mənada sosial harmoniyanı yaratmaq vəzifəsi
isə yalnız vətəndaşların borcu deyil. Burada əsas yük ali arbitr rolunda çıxış edən dövlətin
çiyinlərindədir. Hüquqi dövlət olmadan vətəndaş cəmiyyəti normal fəaliyyət göstərə bilməz.
Digər tərəfdən isə tərəqqi edən vətəndaş cəmiyyəti olmadan dövlət heç vaxt demokratik ola
bilməz, belə dövlət quruluşu avtoritar rejimlərin birinə çevrilməyə məhkumdur. Güclü
vətəndaş cəmiyyəti demokratiyanın təminatıdır. Bu mənada bir faktorun üzərində durmaq
daha məqsədəuyğundur. Çünki yuxarıdakı fikir əks təsirə də malikdir. Həqiqətən də vətəndaş
cəmiyyətinin fəal inkişafı dövləti intizamlı olmağa sövq edə, müxtəlif əhali qruplarının
maraqlarını genişləndirə, onların siyasi həyatda fəal iştirakını təmin edə bilər. Amma vətəndaş
cəmiyyətinin kəskin surətdə güclənməsi, eyni zamanda, dövlətin siyasi strukturlarının təh-
lükəli surətdə zəifləməsi simptomu ola bilər və belə hallar da az deyil. Priston Universitetinin
professoru Şeri Berman 1997-ci ildə “Hitlerlə keqli oynayarkən” adlı məqalə ilə çıxış etmiş və
həmin yazısında Veymar Respublikasında vətəndaş cəmiyyətinin oynadığı rolun aydın təhli-
lini vermişdir. 20-30-cu illərin Almaniyası dərnək həyatının xeyli zəngin olması ilə seçilirdi.
Demək olar ki, hər bir alman bu və ya digər peşə assosiasiyası və yaxud mədəni birliyin üzvü
idi. Bu isə ideyaca demokratik institutların möhkəmlənməsinə gətirib çıxarmalıdır. Lakin Ber-
man bunun əksini sübut edir: “Həddən artıq böyümüş vətəndaş cəmiyyəti Almaniyada de-
mokratiyanın və liberal dəyərlərin qələbəsini nəinki təmin etmədi, hətta onun əsaslarını qırıb
dağıtdı”. Veymar Respublikasının zəif düşmüş siyasi strukturları bir-biri ilə rəqabət aparan
Müasir dövr 113
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
vətəndaş birliklərinin şişirdilmiş və ziddiyyətli tələblərini ödəmək iqtidarında deyildirlər və bu
da son nəticədə millətçi, populist hərəkatlarn geniş vüsət almasına, “güclü ələ” təlabat his-
səsinə və nasist partiyasının meydana gəlməsinə gətirib çıxardı. Alimin fikrincə, vətəndaş
cəmiyyətinin sıxlığı və strukturlaşmış olması yalnız nasistlərin xeyrinə işlədi və dinamik
siyasi maşın imperiyasının yaradılması prosesini onlar üçün asanlaşdırdı. Hətta demokratiya-
sının bərqərar olması siyasi institutların güclü olduğu ölkələrdə belə “vətəndaş cəmiyyət nə
qədər çox olarsa bir o qədər çox olar” kimi sadə bir ifadənin gerçəkliyinə şübhələnmək üçün
müəyyən əsas var. Əlbəttə, bütün bunlarla yanaşı demokratiya da güclü vətəndaş cəmiyyətinın
təminatıdır. Buradada düzgün mütənasiblik yoxdur. Məsələn, Yaponiya artıq yarım əsrdir ki,
sabit demokratiyaya malik ölkədir, amma ABŞ-da və Avropada vətəndaş cəmmiyyətinin
təcəssümü sayılan ətraf mühitin və istehlakçıların mühafizəsi, insan hüquqlarının və hüquq
bərabərliyinin qorunması kimi fəallıq təzahürləri son dərəcə zəifdir. Fransa və İspaniya tam
demokratik ölkə nümunələridir, amma bu ölkələrdə dövlətin son dərəcə güclü, birliklər
həyatının isə nisbətən zəif olduğu açıq aşkardır. Plüralizmi və siyasi seçim hüququnu burada
siyasi partiyalar və demokratik seçki mexanizmi təmin edir. Bəzi amerikalı siyasət analitikləri
buna görə də Fransanı, İspaniyanı və Yaponiyanı tənqid edirlər. Ancaq həmin ölkələr buna
cavab olaraq, bildirirlər ki, onlar özlərinin vətəndaşla dövlət arasındakı münasibətlər sahəsində
formalaşmış ənənələrinə uyğun olaraq yaşayırlar. Amerika tipli vətəndaş cəmiyyətinə söykən-
məyən demokratiyanın həqiqi demokratiya olmaması arqumenti nəinki saxta, hətta təhlükə-
lidir. O, belə bir əminliyə gətirib çıxarır ki, demokratiya yalnız amerikan tipli ola bilər, ya da
heç bir demokratiya yoxdur. Vətəndaş cəmiyyəti kifayət qədər mürəkkəb daxili struktura
malikdir. Bu sahə üçün əsasən dövlətdə mövcud olan vertikal, ieararxik əlaqələr deyil, hori-
zontal, qeyri-hakim əlaqələr xarakterikdir.
Vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğu və formalaşması bərabər hüquqlara və müəyyən
keyfiyyətlərə malik vətəndaşlarsız mümkün deyildir. İnsan yalnız yüksək mənəvi ideallara və
qabaqcıl dünyagörüşünə malik olduqda vətəndaş adlana bilər. Belə şəxslər ictimai birliklər və
institutlarla tamamilə fərqli münasibətlərdə olur. Kifayət qədər inkişaf etmiş vətəndaş cəmiy-
yətlərində insan kollektivlərə cəlb edilməklə qətiyyən öz fərdi keyfiyyətlərini itirmir, əksinə,
daha yüksək mənəviyyata sahib olur. Beləliklə, vətəndaş cəmiyyətinin bir sıra prinsiplərini
qeyd etmək olar:
- siyasi sahədə bütün insanların hüquq və azdlıqlarının bərabərliyi;
- vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının müdafiə edilməsinin bütün dünyada qüvvədə
olan qanunlarla təminatı;
- şəxsi mülkiyyətə malik olma və yaxud əməyi müqbilində ədalətli qarşılıq alma
hüququ üzərində qurulan iqtisadi müstəqillik;
- partiyalarin və vətəndaş hərəkatlarının (qeyri-hökümət təşkilatları) yaradılmasında
vətəndaşların azadlığı
- elmin, mədəniyyətin, təhsilin və vətəndaşların tərbiyələndirilməsi üzrə lazımi maddi
və digər şərtlərin yerinə yetirilməsi;
- yalnız qanunla tənzimlənən, dövlət senzurasından kənar KİV-in yarasdılması və
fəaliyyəti;
- dövlət və vətəndaş cəmiyyəti arasındakı münasibətləri tənzimləyən mexanizmin
mövcudluğu (konsensus mexanizmi) (4, səh. 11)
Cəmiyyətin demokratiyaya doğru irəliləməsi ilə onun hər bir üzvünün qəbul etdiyi
qərarlara görə məsuliyyəti dəfələrlə artır. Vətəndaş mədəniyyəti olmadan vətəndaş cəmiyyəti
haqqında söz açmaq, ümumiyyətlə, yersizdir. Bu anlayış fərdin ictimai məsələləri qavramaq
114 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
imkanını müəyyənləşdirir, onun bu məsələlərin həyata keçirilməsində nə dərəcədə fəal
olduğunu nümayiş etdirir.
Problemlə əlaqədar toxunduğumuz fikirləri və mövqeləri cəmləyərək, vətəndaş
cəmiyyətilə hüquqi dövlət arasındakı münasibətlərə dair bir neçə mövqe formalaşdıra bilərik:
1.
“Vətəndaş cəmiyyəti” və “Hüquqi dövlət” anlayışları qlobal cəmiyyətin fərqli,
lakin daxilən əlaqəli elementlərini ifadə edir.
2.
Vətəndaş cəmiyyəti ilə hüquqi dövlətin funksiyalarının bir-birindən ayrılması
təbii və qanunauyğun bir prosesdir. Bu, bir tərəfdən sosial-iqtisadi və mənəvi, digər tərəfdən
isə həyatın siyasi aspektlərini xarakterizə edir.
3.
Vətəndaş cəmiyyəti – siyasi sistemin əsasını təşkil edir, hüquqi dövləti
müəyyənləşdirir və şərtləndirir.
4.
Vətəndaş cəmiyyəti həyat qanunları anarxiya olan muxtar fərdlərin birləşməsi
deyil. Bu vətəndaşların birgə maddi və mənəvi həyatını təmin edən insanlar birliyidir. Hüquqi
dövlət vətəndaş cəmiyyətinin rəsmi təzahürüdür.
5.
Üzvlərinin özfəaliyyəti, birliklərin müxtəlifliyi baxımından vətəndaş cəmiyyəti
nə qədər çox inkişaf etmiş olarsa, bir o qədər hüquqi dövlətin demokratik yolla irəliləcəyi
təmin edilmiş olar. Bu fikri əksinə də ifadə etmək mümkündür. Yəni siyasi quruluş nə qədər
demokratiyaya meyilli olarsa, bir o qədər də vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı təmin edilmiş olur.
Y.İ Averyanovun rəhbərliyi altında nəşr edilən politologiyaya dair ensklopedik lüğətdə
vətəndaş cəmiyyəti belə səciyyələndirilir: “Vətəndaş cəmiyyəti dövlətdən asılı olmayan, lakin
onunla əlaqə kəsb edən, həmin cəmiyyətin üzvləri arasında inkişaf etmiş iqtisadi, mədəni,
hüquqi və siyasi münasibətlərdir. Dövlətlə birlikdə inkişaf etmiş hüquqi münasibətlər yaradan,
yüksək sosial, iqtisadi, siyasi, mədəni və əxlaqi statusa malik olan vətəndaş cəmiyyətidir. (5,
səh.75 )
Vətəndaş cəmiyyəti mahiyyət etbarilə cəmiyyətin, hakimiyyətin, siyasətin və insanın
daimi təkmilləşməsi prosesidir. V.P Puqaçev və A.İ. Solovyov isə yazır: “vətəndaş cəmiyyəti
azad və bərabər hüquqlu fərdlərin bazar və demokratik hüquqi dövlətşilik şəraitndə dövlət
vasitəsilə tənzimlənməyən qarşılıqlı münasibətlərin çoxcəhətliliyidir. (6, səh.196). Vətəndaş
cəmiyyəti aşağıdan öz-özünə təşəkkül tapan ictimai orqanizm olmaqla xüsusi mənafelərin və
fərdiyyətçilərin azad oyun sferasıdır. K.S Hacıyeva görə mülkiyyətin milliləşdirilməsi hökmən
vətəndaş cəmmiyyətinin milliləşdirilməsinə gətirib çıxarır. Buna görədə aydındır ki, vətəndaş
cəmiyyəti və hüquqi dövlət bir-birini şərtləndirir və biri digəri üçün həyat qabiliyyəti şəraiti
yaradır, lakin bir-birini əvəz etmir. (7, səh.38). Vətəndaş cəmiyyətini labüdüyü tarixi zəru-
rətdir. O sivilzasiya fenomenidir. Yeri gəlmişkən onuda qeyd edək ki, Hobbsdan başlamış He-
gel və Marksa qədər çoxəsrlik polemika (elmi mübahisə) vətəndaş cəmiyyəti ilə dövlətin mü-
nasibəti probleminə istiqamətlənmişdir. Həmin problem vətəndaş cəmiyyətinin təzahürü ilə
meydana çıxmışdır. Onlardan hansının üstünlüyü, birinciliyi barədə çoxlu və birmənallı
olmayan mülahizələr mövcuddur. Bunu demək kifayətdir ki, vətəndaş cəmiyyəti elə böyük
qüvvədir ki, dövlət onunla hesablaşmaya bilməz. Məlum olduğu kimi vətəndaş cəmiyyəti
ümumi anlayışdır. Lakin elə tədqiqatçılara təsadüf olunur ki, həmin anlayışın ümumiliyini
nisbətən məhdudlaşdırır. Məsələn Fransız politoloqu J.Kerman belə hesab edir ki, “vətəndaş
cəmiyyəti şəxsiyyətlərarası münasibətlərin və sosial qüvvələri çoxluğunu səciyyələndirməklə
həmin cəmiyyəti təşkil edən qadınları və kişiləri dövlətin müdaxiləsi olmadan birləşdirir. (8,
səh.138). Ümumiyyətlə vətəndaş cəmiyyəti probleminə dair müxtəlif təsəvvürləri mumiləş-
dirməklə onunla hüquqi dövlətin nisbətinə dair bir neçə konseptual müddüalar söyləmək olar.
Müasir dövr 115
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
Birincisi, “vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət anlayışları müxtəlif cür səciyyələnir,
lakin daxilən qlobal cəmiyyətin bir-birilə daxili əlaqəsi olan, bir-birini tamalayan tərəfləridir,
vahid ictimai orqanizmin ünsürləridir. Vətəndaş həyatı bu və ya digər dərəcədə siyasi aləm
fenomeninə nüfuz edir, siyasi aləm isə vətəndaş həyatından təcrid olunmuş halda mövcud
deyil.
İkincisi, vahid ictimai orqanizmin tərkib hissəsi olmaqla vətəndaş cəmiyyəti və dövlət
arasında hədd qoyulması təbii qanunauyğun proses olub, bir tərəfdən sosial-iqtisadi və mənəvi
sferanın, digər tərəfdən isə siyasi həyatın tərəqqisi ilə səciyyələnir.
Üçüncüsü, vətəndaş cəmiyyəti siyasi sistemin ilk əsasıdır, hüquqi dövlət onunla şərtlə-
nir və müəyyən olunur. Öz növbəsində dövlət təsisat olmaq etibarilə vətəndaş cəmiyyətinin
varlığı və fəaliyyəti üçün şərait yaradır.
Dördüncü, vətəndaş cəmiyyəti muxtar fərdlərin nə isə məcmuu deyildir. Bu adamların
birlik forması, assosiyaların və digər təşkilatların toplusu olub vətəndaşların birgə maddi və
mənəvi həyatını təmin edir, onların tələbat və mənafelərinin öyrənilməsinə istiqamətlənir.
Hüquqi dövlət vətəndaş cəmiyyətinin rəsmi ifadəsidir, onun siyasi varlığının inikasıdır.
Vətəndaş cəmiyyəti fərdi, qrup halında və regional mənafelərin təzahür sferasıdır. Vətəndaş
cəmiyyətini tələbləri dövlətin iradəsi sayəsində reallaşır. Nəhayət, vətəndaş cəmiyəti nə qədər
çox inkişaf etmiş olarsa (öz üzvlərinin fəaliyyəti, təşəbüskarlığı mənasında) dövlətin demokra-
tikliyi üçün bir o qədər meydan açılır. Vətəndaş cəmiyyəti bəşər sivilzasiyasının müasir səviy-
yəsində fərdlər, qruplar və birliklər arasında dövlət vasitəsilə şərtlənməyən inkişaf etmiş iqti-
sadi, mədəni, hüquqi, siyasi münasibətlərdir. (5, səh.136 )
Dövlət və hökümət problemləri vətəndaş cəmiyyəti ideyalarının inkişafında mühüm rol
oynayır. Bu kontekstdə dövlət və hakimiyyət problemlərinin arasındakı fərqi izah etmək zə-
rurəti meydana çıxır. Müasir ədəbiyyatlarda bu fərq bir o qədərdə başa düşülən deyil. Bir çox
elmi işlərdə onlar eyni anlayış kimi başa düşülür. Hakimiyyət iqtisadi, intellektual, siyasi,
dövlət yəni, müxtəlif cür olur. İbtidai cəmiyyətlərdə bu anlayışlarda bir-birinə uyğundur, lakin
cəmiyyətin həyatında demokratiya və bazar münasibətlərinin bərqərar olması ilə bu anlayış-
ların fərqlənmısi baş verir. Başqa cür desək, dövlət hüquqla məhdudlaşmış cəmiyyətlərdə
yaranır. Hakimiyyət guya özünə tabe edir yaxud hüquqa tabe olur və cəmiyyətə xidmət edən
müxanizm kimi istifadə olunur. Təbii ki, hakimiyyətinin yalnız hüquqla sərhədlərinin
müəyyən edildiyi təqdirdə vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı üçün zəmin yaranır. K.S. Hacıyev
bildirir: “Bütövlükdə müxtəlif vətəndaş cəmiyyəti variantlarının formalaşması ayrılmaz
surətdə fərdi azadlıq ideyaları və ayrı-ayrı şəxslərin özünüqiymətləndirməsinin formalaşması
ilə bağlıdır” (1, səh.47) Hacıyevin haqlı olduğunu düşünürük. Çünki, azad şəxsiyyət özünü
müxtəlif sahələrdə göstərməyə, başqaları ilə könüllü şəkildə əlaqə yaratmağa cəhd edir.
Vətəndaş cəmiyyətini də elə şəxsiyyətin ictimai fəallığı və əlaqələri yaradır, yəni bazar
cəmiyyəti, hüquq çərçivəsində isə siyasi fəallıq hüquqi dövlətin ortaya çıxmasını şərtləndirir.
Yaddan çıxarmaq olmaz ki, kifayət qədər uzun müddət ərzində fərd özünü iqtisadi, sosial-
mədəni, dini, siyasi və digər sahələrdən kənarda təsəvvür belə etmirdi. Həmin sahələr isə öz
növbəsində dövlətlə möhkəm vəhdət təşkil edirdi. İlk öncə dövlətin zəncirlərindən mülkiyyət
və iqtisadiyyat azad olundu. Yeri gəlmişkən, Hegel fərdi azadlığın iqtisadiyyatla əlaqəsini
qeyd etməyi lazım bilmişdir. Filosof “azadlıq nöqteyi-nəzərindən mülkiyyət sonuncunun ilk
mövcud varlığı kimi özünə görə vacib məqsəddir”. Əlbəttə, ilk ingilis liberalizmi nəzəriyyə-
sində vətəndaş cəmiyyəti, hər şeydən əvvəl iqtisadi cəmiyyət kimi qəbul olunmurdu. Vətəndaş
cəmiyyətinə dair fransız nəzəriyyəsində isə vətəndaş cəmiyyəti siyasi və demokratik cəmiyyət
116 Müasir dövr
Tarix və onun problemləri,
№ 3 2013
kimi başa düşülürdü. Amma onu da dərk etmək lazımdır ki, demokratiya şəraitində siyasi
cəmiyyət hüquqi dövlət anlayışına bərabər deyil.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
1.
Hacıyev K.S.“Vətəndaş cəmiyyəti konsepsiyası: formalaşmanın ideya mənbələri
və əsas mərhələlər / “fəlsəfə məsələri” №7, 1991
2.
Kresteva A. A. Vətəndaş cəmiyyəti olmayan cəmiyyətdə hakimiyyət və elita//
«SOSİS» №4, 1996,.
3.
Şərqi Avropa üçün Amerika lahiyəsi// “POLİS” №5 1991 s 89
4.
Müslimzadə C. Vətəndaş cəmiyyəti nəzəriyyəsi: etik elmlər tarixindən. Bakı,
«Şirvanşah», 2000. Rusiyada tarixi seçim riski («dəyirmi massa»nın materiallar) // «Fəlsəfə
məsələləri» № 5, 1994. s.11.
5.
Seliqman A. “Vətəndaş cəmiyyəti ideyası” Bakı-2005.
6.
Stepen A.A., Skeç S.S. Konstitusiya quruluşunun müxtəlif növləri və demokra-
tiyanın möhkəmləndirilməsi // «90-cı illərin demokratiyası».
7.
Nuriyev Ə. “Hüquq azadlığımızın ölçüsü” Bakı-2005.
8.
Əfəndiyev M. Siyasi elm. Bakı, 2009.
Р.И.БАДАЛОВА
ВЗАИМООТНОШЕНИЕ ПРАВОВОГО ГОСУДАРСТВА
И ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТА
В настоящее время цивильные, демократические государства ставят перед собой
цель построение правового государства.
Формирование гражданского общества, а также правового государства требует
претворение в жизнь политических, экономических и юридических реформ, совер-
шенствование юридических основ общества и государства, требует качественного
обновления всей юридической системы республики.
R.I.BADALOVA
MUTUAL RELATIONSHIP BETWEEN LEGAL STATE
AND CIVIL SOCIETY
İn the modern era civil, democratic political systems, as well as any representative of
society have a goal, which is legal state building. Not only that, but apart from this most took
this job as their duties.
The process of formation and operation of civil society and legal state mainly requieres
political, economical and legal reforms, improvement of juridical bases of society and
goverment and renewal of republics juridical systems quality.
Rəyçilər: f.e.f.d.X.B.Əfəndiyeva, f.e.d.Z.Hacıyev
Bakı Dövlət Universiteti, “Politologiya və sosiologiya” kafedrasının 02.06.2013-cü il
tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (pr. №07).
Dostları ilə paylaş: |