16. Monizm i dualizm.
Problem psychofizyczny
Andrzej Wiśniewski
Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl
Wstęp do filozofii
Materiały do wykładu
2015/2016
2
Kilka wyjaśnień słownikowych
• , monos (gr.) = jeden
• Pogląd
monistyczny
= pogląd przyjmujący/głoszący
jednorodność rozpatrywanej dziedziny.
• dualis (łac.) = podwójny
• Pogląd
dualistyczny
= pogląd dopatrujący się
dwoistości w rozpatrywanej dziedzinie.
• pluralis (łac.) = mnogi
• Pogląd
pluralistyczny
= pogląd przyjmujący/głoszący
istnienie różnorodności w rozpatrywanej dziedzinie
.
3
Monizm ontologiczny
• Monizm
w ontologii to stanowisko przyjmujące, że
natura bytu jest jednorodna. Jego odmianami są między
innymi:
– monizm materialistyczny, czyli
materializm
,
– monizm idealistyczny, czyli
spirytualizm
,
– monizm właściwy,
– monizm immanentny.
• Te dwa ostatnie stanowiska nie będą nas tu interesować.
Wspomnę tylko, iż:
– W świetle monizmu właściwego istnieje tylko jeden rodzaj
substancji, który posiada zarówno atrybuty duchowe, jak
i cielesne. Twórcą tego poglądu był
Baruch Spinoza
(1632-
1667).
– Z kolei monizm immanentny głosi, że ani dusze, ani ciała
fizyczne nie są substancjami, lecz są one tylko układami
pewnych („neutralnych”) elementów, które bądź są aktualnie
treściami świadomości, bądź mogłyby się nimi stać. Taki
pogląd głosił m.in.
David Hume
(1711-1776).
4
Monizm idealistyczny
• Monizm idealistyczny
przyjmuje różne postacie. Tym,
co łączy poszczególne propozycje, jest akceptacja
ogólnej tezy,
iż byty istniejące samoistnie to w istocie
substancje duchowe
.
• Jak pamiętamy, dla Berkeleya samoistnie istnieją tylko
Bóg i niematerialne dusze ludzkie, natomiast istnienie
przedmiotów fizycznych polega na tym, że są one
postrzegane przez Boga.
• Z kolei dla Hegla rzeczywistość jest przejawem
Absolutnego Ducha, który w procesie swojego rozwoju
konstytuuje wszystkie jej postaci, w tym świat
przyrody. Była już o tym mowa.
5
Materializm
• Mówiąc najogólniej,
materializm
(czyli monizm
materialistyczny) w ontologii to stanowisko, zgodnie z
którym
samoistnie istnieją tylko byty materialne,
natomiast zjawiska psychiczne są niesamoistne
względem materii
.
• Pojęcia „materii” i „materialności” mają wiele znaczeń,
stąd też materializm przybiera różne postacie.
• O pewnych sposobach rozumienia pojęcia materii
wspominałem na poprzednim wykładzie. Były to
określenia podane przez Arystotelesa, Kartezjusza
i Newtona; żaden z tych myślicieli materialistą nie był.
6
Materializm
• Pod wpływem definicji Newtona (i sukcesów jego
mechaniki) za cechę definicyjną
materialności
zaczęto uważać
posiadanie masy
(bezwładnej
i grawitacyjnej). O ile dla Newtona masa jest miarą
ilości materii, dla (niektórych) późniejszych
myślicieli „być materialnym” znaczyło „posiadać
masę”.
• Dzieje pojęcia materii nie są przedmiotem tego
wykładu; wspomnę tutaj tylko o tzw. definicji
epistemologicznej, sformułowanej przez
Paula-
Henri d’Holbacha
(1723-1789):
„Materią w ogólności jest dla nas wszystko to, co
pobudza w jakikolwiek sposób nasze zmysły.”
Holbach, System przyrody
7
Materializm
• W charakterze ciekawostki przytoczę definicję
materii podaną przez
Lenina
(1870-1924):
„Materią jest filozoficzną kategorią, służącą do
oznaczania obiektywnej rzeczywistości, która dana
jest człowiekowi we wrażeniach, którą nasze
wrażenia kopiują, fotografują, odzwierciedlają, a która
istnieje niezależnie od nich.”
Lenin, Materializm a empiriokrytycyzm
8
Materializm
• Zarówno Holbach, jak i Lenin byli materialistami;
pierwszy z nich był przedstawicielem
materializmu
mechanistycznego
, drugi
materializmu dialektycznego
.
• Materializm mechanistyczny to nic innego jak
połączenie materializmu z mechanicyzmem
(„wszystkie zjawiska mają w istocie charakter
mechaniczny”).
• Przedstawicielami tego poglądu byli m.in.
Thomas Hobbes
(1589-1679),
Julien Offray de La Mettrie
(1709-1751),
Holbach
, filozofujący niemieccy przyrodnicy XIX w.
Moleschott, Vogt, Büchner
– i wielu innych myślicieli.
9
Materializm
• Materializm mechanistyczny jest redukcjonizmem:
wszystkie zjawiska, w tym psychiczne, sprowadza on
do zjawisk fizycznych, a te z kolei ujmuje
mechanistycznie. Stąd też – przykładowo - La Mettrie
opisywał człowieka (wraz z funkcjami psychicznymi)
jako skomplikowaną maszynę.
10
Materializm dialektyczny
• Za twórców materializmu dialektycznego uważa się
Karola Marksa
(1818-1883) i
Fryderyka Engelsa
(1820-1895). Nawiązali oni do filozofii Hegla, jednakże
odrzucili jego idealizm. Materializm dialektyczny
zachowuje
dynamiczne
spojrzenie na rzeczywistość
proponowane przez heglizm, ale dla materializmu
dialektycznego tym, co
podlega rozwojowi
, nie jest
Absolutny Duch, lecz
świat materialny
.
• W opinii materialistów dialektycznych najogólniejszymi
prawami rządzącymi światem i jego rozwojem są –
podobnie jak u Hegla –
prawa dialektyki
: jedności i walki
przeciwieństw, przechodzenia zmian ilościowych
w jakościowe i prawo zaprzeczenia zaprzeczenia.
11
Materializm dialektyczny
• Materializm dialektyczny nie jest redukcjonizmem;
jego wyznawcy uznają
swoistość
(nieredukowalność
wzajemną) zjawisk fizycznych, chemicznych,
biologicznych, psychicznych i społecznych.
• W szczególności, zjawiska psychiczne to zjawiska
pojawiające się/występujące w wysoce złożonych
układach materialnych, takich jak ludzkie mózgi,
i nie można ich sprowadzić do zjawisk niższych
poziomów. Ale: gdy ginie mózg, ginie też
(jednostkowa) świadomość.
12
Materializm dialektyczny
• Jak każdy rodzaj materializmu, materializm
dialektyczny
zaprzecza istnieniu
niematerialnych
i nieśmiertelnych
dusz
, a także istnieniu
Boga
.
• Materializm dialektyczny jest tylko jednym ze
składników
marksizmu
, a wielu marksistów XIX
i XX wieku uważało, że nie jest to składnik istotny:
ważniejsze są teoria społeczna i jej implikacje.
Dopiero
marksizm-leninizm
uznał materializm
dialektyczny za niezbywalny składnik marksizmu.
• Jak pisze Władysław Tatarkiewicz: „…marksizm-leninizm
ustalił się w Związku Radzieckim tak powszechnie, że
podobnej powszechności nie zna historia filozofii.”
• Mam nadzieję, że dostrzegają Państwo ironiczność tego
sformułowania
13
Współczesne pojęcie materii
•
Pojęcie materii należy do filozofii, a nie do nauk
szczegółowych. Pragnąc tak określić materię, aby
materialne (w świetle przyjętej definicji) były wszystkie
obiekty badane przez nauki przyrodnicze, można –
przykładowo – postąpić następująco:
1. Definiujemy
byt fizyczny
jako byt, którego
atrybutami są:
• zmienność,
• trwanie w czasie,
• rozciągłość w przestrzeni,
• podleganie prawom.
2. Następnie definiujemy
materię
jako ogół istniejących
obiektywnie bytów fizycznych, które są poznawalne
zmysłowo (bezpośrednio lub pośrednio).
14
Materializm
• Zauważmy, że w skład tak rozumianej materii wchodzą:
przedmioty makroskopowe (w tym organizmy), cząstki
elementarne, pola (grawitacyjne, elektromagnetyczne
i sił jądrowych), a także tzw. antycząstki (antymateria) –
i inne obiekty fizykalne, w tym takie, których jeszcze nie
poznaliśmy.
• Głosząc tezę materializmu, można rozumieć pojęcie
materii w sensie podanej przed chwilą definicji.
Stwierdzenie, że istnieje tylko materia (rozumiana w
sensie tej definicji) nie niesie zatem wielu treści
pozytywnych. Wyklucza ono jednak istnienie
niematerialnych dusz ludzkich, bytów o charakterze idei
platońskich i (niematerialnego) Boga.
15
Problem psychofizyczny
• Problemem, który pozostaje, jest zagadnienie stosunku
zjawisk psychicznych do zjawisk fizycznych,
chemicznych i biologicznych zachodzących w ciele
ludzkim –
tzw. problem psychofizyczny
. Jest to jednak
również problem tych, którzy zajmują stanowisko
dualistyczne
w ontologii.
16
Formy dualizmu
• Przypomnijmy, że pogląd
dualistyczny
to pogląd
dopatrujący się dwoistości w rozpatrywanej dziedzinie.
• Dualistą będzie zatem zarówno ten, który przyjmuje
obiektywne istnienie (niematerialnego) Boga
i (materialnego) świata, jak i ten, kto w obrębie świata
wyróżnia jakieś dwa, obiektywnie istniejące
i nieredukowalne do siebie, „czynniki” czy substancje.
• Mówiąc dalej o dualizmie, będziemy mieli na myśli nie
dualizm Boga i świata, lecz dualistyczne poglądy na
budowę świata.
• Podejście dualistyczne może przyjmować postać
umiarkowaną
lub
skrajną
.
17
Dualizm umiarkowany
• Przykładem dualizmu umiarkowanego jest pogląd
Arystotelesa, zgodnie z którym w świecie samoistnie
istnieją substancje (są nimi m.in. rzeczy i organizmy),
jednakże każda taka substancja jest złożeniem materii
i formy. Oba te czynniki, materia i forma, istnieją
obiektywnie, ale żaden z nich nie występuje w
świecie (przyrody) bez drugiego. Była już o tym
mowa na poprzednich wykładach.
18
Dualizm skrajny. Kartezjusz
• Przykładu skrajnie dualistycznego poglądu na świat
przyrody dostarcza filozofia Kartezjusza.
• Jak pamiętamy, w opinii Kartezjusza w świecie
samoistnie istnieją byty/substancje materialne
(ich atrybutem jest
rozciągłość
) oraz byty/substancje
duchowe: niematerialne dusze ludzkie, których
atrybutem jest
myślenie
.
• Przypomnijmy:
„Co to znaczy coś, co myśli? To znaczy coś, co wątpi,
rozumie, pojmuje, twierdzi, przeczy, chce, nie chce,
wyobraża sobie i czuje.”
Kartezjusz, Medytacje o filozofii pierwszej
19
Dualizm skrajny. Kartezjusz
„Poznałem (…) że byłem substancją, której całą istotę
czy naturę stanowi wyłącznie myślenie i która dla swego
istnienia nie wymaga żadnego miejsca i nie zależy od
żadnego przedmiotu materialnego. Tak, że to oto Ja,
czyli dusza (mens), dzięki czemu jestem tym, czym
jestem, jest całkowicie odrębna od ciała i jest nawet
łatwiejsza do poznania niż ono, a nadto, gdyby nie było
wcale ciała, dusza nie przestałaby być tym wszystkim,
czym jest.”
Kartezjusz, Rozprawa o metodzie
20
Dualizm skrajny. Kartezjusz
• Dusza jest więc samoistnie istniejącym
podłożem
zjawisk psychicznych („myślenia” w sensie
Kartezjusza).
• Mówiąc językiem nieco bardziej współczesnym,
dualizm Kartezjański przedstawia świat jako
składający się z dwóch niezależnych dziedzin,
mentalnej
oraz
materialnej
(„fizycznej”), przy czym
możliwe jest istnienie jednej przy nieobecności
drugiej.
21
Problem psychofizyczny
• Jednocześnie Kartezjusz uważa, że możliwe jest
oddziaływanie wzajemne ciała (ludzkiego) i duszy.
Ponieważ jednak trudno jest zrozumieć, jak coś, co
jest materialne (a więc rozciągłe przestrzennie) może
wchodzić w reakcje z czymś, co nie jest materialne
(dusza nie jest rozciągła przestrzennie!), Kartezjusz
wypowiada się kompromisowo: procesy zachodzące
w ciele mogą wpłynąć na zmianę kierunku tego, co
dzieje się w duszy, a zjawiska zachodzące w duszy –
na zmianę kierunku tego, co zachodzi w ciele.
• Taki pogląd to słaba postać
interakcjonizmu
w
kwestii stosunku zjawisk psychicznych (mentalnych)
do zjawisk fizycznych.
22
Problem psychofizyczny
• Zagadnienie stosunku zjawisk psychicznych do
zjawisk fizycznych nosi nazwę
problemu
psychofizycznego.
• Problem psychofizyczny powstaje tylko wówczas,
gdy przyjmujemy, że
zjawiska psychiczne
–
zdarzenia i procesy mentalne
– są czymś zasadniczo
odmiennym od zjawisk fizycznych zachodzących w
ciele ludzkim.
– Mówiąc o zjawiskach fizycznych, miano na myśli, oprócz
zjawisk badanych przez fizykę, również zjawiska poziomu
biologicznego, fizjologicznego czy neuronalnego –
w różnych epokach różne z nich były tu brane pod uwagę.
23
Problem psychofizyczny
• Przykładowo, dla tzw.
materialistów wulgarnych
nie
ma zasadniczej różnicy między tym, co mentalne,
a tym, co fizyczne (fizjologiczne):
„…wszelkie uzdolnienia, znane pod nazwą
działalności duchowej, są tylko czynnościami
substancji mózgowej lub, wyrażając się nieco
dosadniej […] myśl znajduje się prawie w takim
samym stosunku do substancji mózgowej, jak żółć do
wątroby lub mocz do nerek.”
Karl Vogt (1817-1895)
• Stanowisko materialistów wulgarnych jest nie tyle
rozwiązaniem problemu psychofizycznego, co znosi
(unieważnia) ten problem.
24
Problem psychofizyczny
• Gdy staniemy na stanowisku dualistycznym, przyjmując, że
zdarzenia i procesów mentalne zachodzą w niematerialnej
duszy, możemy w różny sposób zapatrywać się na istnienie
i charakter związków przyczynowych łączących to, co
mentalne, z tym, co fizyczne. Klasyczne stanowiska to:
1. Interakcjonizm
: zjawiska fizyczne mogą być
przyczynami zjawisk mentalnych, a zjawiska mentalne
mogą być przyczynami zjawisk fizycznych
zachodzących w ciele; ponadto zjawiska mentalne mogą
być przyczynami zjawisk mentalnych.
2. Paralelizm psychofizyczny
: nie ma związków
przyczynowych (oddziaływań przyczynowych) między
zjawiskami mentalnymi a zjawiskami fizycznymi
zachodzącymi w ciele, ale istnieje miedzy nimi
równoległość czasowa.
25
Problem psychofizyczny
• Jako ciekawostkę odnotujmy to szczególną postać
paralelizmu, którą jest
okazjonalizm
Nicolasa
Malebranche’a
(1638-1715): z okazji zmian,
dokonujących się w materii, Bóg sprawia zmiany
w duszy i odwrotnie, z okazji zmian w duszy Bóg
sprawia odpowiednie zmiany w materii.
26
Epifenomenalizm
• Z kolei
tradycyjny epifenomenalizm
to pogląd,
zgodnie z którym zjawiska fizjologiczne (zachodzące
w ciele) są przyczynami zjawisk mentalnych,
jednakże zjawiska mentalne nie są przyczynami
zjawisk fizjologicznych, a ponadto zjawiska mentalne
nie są przyczynami zjawisk mentalnych. To, że mówi
się tu o zjawiskach fizjologicznych, jest związane
z czasem powstania tego stanowiska.
• Współczesny epifenomenalista
, szukając podstawy
/przyczyn zjawisk mentalnych, mówi raczej
o procesach (fizycznych) zachodzących na
poziomie
neuronalnym
.
27
Epifenomenalizm
• Epifenomenalizm może się łączyć z dualizmem,
aczkolwiek nie musi. Generalna idea jest zawsze taka
sama: zjawiska mentalne mają charakter
ubocznych
produktów
zjawisk ze swej natury fizycznych.
W perspektywie dualistycznej znaczy to, że zjawiska
mentalne są jedynie skutkami, a nie przyczynami
zjawisk fizycznych i – jako takie – nie są nawet
przyczynami (innych) zjawisk mentalnych.
• Natomiast w świetle epifenomenalizmu nie
związanego z dualizmem zjawiska mentalne,
jakkolwiek wchodzą w związki przyczynowe, to siłę
sprawczą mają na mocy swoich cech fizycznych,
a nie mentalnych.
28
Epifenomenalizm i eliminatywizm
• Dotykamy tutaj subtelnej (a także zawikłanej!)
kwestii
przyczynowości mentalnej
. Można twierdzić,
że zjawiska mentalne („zachodzące w duszy”, jak
chcą skrajni dualiści, czy też jakoś związane ze
zjawiskami w istocie fizycznymi zachodzącymi
w ciele, jak twierdzą przeciwnicy skrajnego
dualizmu) mogą wchodzić w związki przyczynowe
zarówno ze zjawiskami mentalnymi, jak i ze
zjawiskami fizycznymi.
• Przeczy temu
eliminatywizm
, który wyklucza
(w ogóle lub tylko w opisie naukowym)
przyczynowanie mentalne, twierdząc, że
przyczynowość ma jedynie charakter fizyczny.
29
• To jednak prowadzi nas do
zagadnienia umysłu i
ciała
(mind-body problem).
• Któremu to zagadnieniu poświęcimy kolejny wykład.
30
Ciekawostka: Monadologia Leibniza
• W charakterze ciekawostki warto wspomnieć o koncepcji
zaproponowanej przez
Gottfrieda Wilhelma Leibniza
(1646-1716).
• Dla Leibniza świat składa się z
monad
; przedmioty
(ożywione i nieożywione) są zbiorami monad.
• Monady są nierozciągłe (a zatem niematerialne w
Kartezjańskim sensie terminu „materia”; jak pamiętamy,
dla Kartezjusza rozciągłość przestrzenna jest atrybutem
materialności).
• Wszystkie monady są upsychicznione, chociaż różne
monady są upsychicznione w różnym stopniu.
• Jako upsychicznione, wszystkie monady mają zdolność
postrzegania, jednakże z różnymi stopniami „jasności”.
• Monada postrzega monadę jako ciało materialne,
chociaż żadna z nich materialna nie jest.
31
Monadologia Leibniza
• Jako niematerialne, monady nie oddziałują przyczynowo
na siebie. Tym niemniej zmiany zachodzące w obrębie
jednej monady są w tym samym czasie postrzegane
przez inne monady.
• Losy monad rozwijają się niezależnie, ale równolegle
czasowo i zgodnie. Jest tak dlatego, że w świecie
istnieje
wprzódy ustanowiona harmonia
. Ustanowił ją
stwórca świata, Bóg.
• Ponieważ każda monada jest substancją (w sensie
Arystotelesa), a każda jest inna, koncepcję Leibniza
uważa się czasami za przykład pluralizmu
ontologicznego.
• Ponieważ jednak wszystkie monady-substancje są
niematerialne i upsychicznione, można ją też uznać za
przykład spirytualizmu, tj. monizmu idealistycznego.
Dostları ilə paylaş: |