155
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2
Humanitar elml
ər seriyası
2013
UOT 94 (479.25)
AXC VƏ TÜRKİYƏ ARASINDA MALİYYƏ SAHƏSİNDƏ ƏMƏKDAŞLIQ
(1918-1920-ci ill
ər)
İSA ARSLAN İBRAHİM OĞLU
Bakı Dövlət Universiteti
isabaklı1@hotmail.com
Az
ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra milli hökumət maliyyə vəziyyətini qay-
daya salmaq, pul-kredit siyas
ətinin əsaslarını yaratmaq üçün Osmanlı dövlətindən çeşidli yardım-
lar aldı. Bu yardımlar dövriyyədə olan pul qıtlığını aradan qaldırmaq üçün Osmanlı dövlətinin
d
ərhal nəğd pul göndərməsi, əlverişli şərtlərlə kredit verməsi, gənc Azərbaycan hökumətinə maliy-
y
ə məsələləri üzrə məsləhətçi ayırması, İstanbulda Azərbaycan pullarının və digər qiymətli kağız-
la
rın çap edilməsi və s. sahələrə aid idi.
AXC hökum
əti maliyyə vəziyyətini qismən nizama saldıqdan sonra Türkiyədən ölkəmizə iş-
l
əmək üçün dəvət edilən hərbçilərə, müəllimlərə və digər mütəxəssislərə yüksək əmək haqqı ödə-
m
əyə başladı. 1920-ci ilin mart ayında isə Mustafa Kamal Paşanın başçılıq etdiyi milli-azadlıq
h
ərəkatına maliyyə yardımı göstərdi.
Ачар сюзляр: Османлы дювляти, АХЪ, maliyy
ə, pul, bon, kredit, müşavir, yardım
Az
ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra milli hökumət qarşısında
duran
ən mühüm vəzifələrdən biri maliyyə vəziyyətinin, pul-kredit siyasətinin
nizama salınması idi. Bu istiqamətdə Osmanlı dövlətinin yardımları böyük
əhəmiyyətə malik idi. Bu yardımlar Azərbaycan hökumətinə nağd pul verilməsi,
maliyy
ə məsələləri üzrə məsləhətçi ayrılması, Azərbaycan pullarının və digər
qiym
ətli kağızların İstanbulda kəsilməsi və s. sahələrə aid idi.
1918-ci il iyunun
əvvəlində Batum şəhərində Osmanlı dövləti ilə sülh danı-
şıqları aparıldığı zaman Azərbaycan nümayəndələri Osmanlı nümayəndə heyəti-
nin başçısı, Ədliyyə naziri Xəlil bəydən xahiş etdilər ki, yeni yaranmış Azərbay-
can hökum
ətinə maliyyə məsələləri və xarici işlər üzrə müşavirlər göndərsin. Tür-
kiy
ənin paytaxtında keçirilməsi nəzərdə tutulan beynəlxalq konfransda iştirak
etm
ək üçün göndərilmiş, M.Ə.Rəsulzadənin başçılıq etdiyi Azərbaycan nümayən-
d
ə heyəti 1918-ci il iyunun 24-də İstanbula çatdıqdan dərhal sonra Xəlil bəylə
görüşdə yenidən müşavirlər göndərilməsi məsələsini qaldırdı. Osmanlı tərəfi
maliyy
ə məsələləri üzrə aparıcı mütəxəssis olan Xalid bəyi 2 aylığa müşavir kimi
156
ezam etm
əyə razılıq verdi. Lakin Xalid bəy dərhal Azərbaycana yola düşməyin iki
s
əbəbdən: müharibə getdiyi və hökumətin paytaxtdan kənarda fəaliyyət göstərdiyi
üçün faydasız olacağını bildirdi. Ona görə də, Xalid bəy belə bir vəziyyətin davam
etdiyi müdd
ətdə İstanbuldan tövsiyələrini bildirməyi daha münasib saydı [1, 38].
Az
ərbaycan hökumətinin başçısı Fətəli xan Xoyski M.Ə.Rəsulzadəyə ün-
van
ladığı 11 iyul 1918-ci il tarixli direktivində bildirdi ki, Azərbaycan Cüm-
huriyy
əti çox kəskin şəkildə maliyyə vəsaiti sıxıntısı yaşayır. Hazırda ölkədə
dövriyy
ədə olan Cənubi Qafqaz bonları azdır və yeni bon buraxılması haqqında
gürcü v
ə erməni nümayəndələri ilə aparılan danışıqlar hələlik bir nəticə vermə-
mişdir. Ona görə də, Azərbaycan hökuməti adından təcili surətdə Türkiyədən 1,5-
3 milyon lir
ə həcmində borc alınması məsələsini qaldırdı. Azərbaycan tərəfi
h
əmin vəsaiti 1-1,5 il ərzində geri qaytarmağı öhdəsinə götürdü [1, 30].
B
əhs olunan dövrdə dövriyyədə olan pul kütləsi çatışmırdı. Bununla əlaqə-
dar olaraq F
ətəli xan Xoyski Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısına göstəriş
verdi ki, daxili t
ələbatı ödəmək üçün İstanbulda 100 milyon manat miqdarında
Az
ərbaycan bonu buraxılmasını təmin etsin. Azərbaycan bonları 500, 100, 50, 25,
10, 5, 3, 1 manatlıqlar şəklində buraxılmalı idi. Azərbaycan hökuməti bonların
for
ması, ölçüsü və digər məsələləri yerində tənzimləmək üçün iyul ayının
əvvəlində Xarici İşlər Nazirliyinin səlahiyyətli nümayəndəsi Səlim bəy Behbudo-
vu v
ə Azərbaycan Ticarət və Sənaye Nazirliyinin səlahiyyətli nümayəndəsi Əsəd
b
əy Rüstəmbəyovu İstanbula ezamiyyətə göndərdi [1, 30].
Az
ərbaycan hökumətinin başçısı Fətəli xan Xoyski M.Ə.Rəsulzadəyə
ünvan
ladığı 31 iyul 1918-ci il tarixli məktubunda bir daha qeyd etmişdi ki,
Az
ərbaycan hökumətinin böyük qayğısı pul qıtlığıdır: “Siz bu istiqamətdə təcili və
t
əsirli tədbirlər görməsəniz, 2 həftədən sonra tamam pulsuz qalacağıq. İlk növ-
b
ədə, 1 milyon Türkiyə lirəsi borc verilməsinə çalışın, sonra isə öz bonlarımızın
buraxılmasına və göndərilməsinə başlayın” [1, 43].
Az
ərbaycanın Gürcüstandakı diplomatik nümayəndəsi M.Y.Cəfərovun
Az
ərbaycan hökumətinə ünvanladığı 17 iyul 1918-ci il tarixli məxfi məlumatda
bildirilirdi ki, Gürcüstan hökum
əti köhnə bonların (Cənubi Qafqaz Komissarlığı
dövründ
ə buraxılan bonlar nəzərdə tutulur – İ.A.) nümunəsində pul çap etməyə
başlamışdır. Məlumatda daha sonra qeyd edilirdi ki, Gürcüstan və Ermənistanın
m
əsuliyyət daşıması şərti ilə həmin pulların dövriyyəyə buraxılması üçün gürcü
v
ə erməni nümayəndələri danışıqlar aparırlar [2, siy. 1, iş 18, v.66].
Doğrudan da, 1918-ci il iyul ayının 20-də Gürcüstan və Ermənistan höku-
m
ətləri, Azərbaycan hökumətinə xəbər vermədən, 200 milyon Cənubi Qafqaz
Komissarlığı bonu buraxılması haqqında müqavilə imzaladılar. Rusiya Dövlət
bankının Tiflis kontoru tərəfindən buraxılmış 200 milyon bonu öz aralarında
bölüşdürdülər. Azərbaycan hökuməti buna qəti etirazını bildirdi [2, siy. 1, iş 18,
v.141]. Etiraz notasının bir surətini də İstanbula göndərdi ki, burada keçirilməsi
n
əzərdə tutulan sülh konfransında elan edilsin [1, 43].
Osmanlı dövləti gənc Azərbaycan Respublikasının maliyyə çətinliklərini
yoluna qoymaq üçün t
əcili addımlar atdı. Hərbi Nazirliyin müstəşarı, Osmanlı
157
H
ərbi Dəmir Yolları və Limanları Baş İdarəsinin rəisi İsmayıl Haqqı paşa 1918-ci
il iyulun orta
larında Gəncədə Azərbaycan hökuməti üzvləri ilə görüşündə qısa
müdd
ət ərzində yarım milyon Türkiyə lirəsi göndərməyi öhdəsinə götürdü [1, 45].
İsmayıl Haqqı paşanın Azərbaycana səfəri zamanı, iyulun 14-də Azərbaycan
hökum
əti ilə Türkiyə Hərbi Dəmir Yolları və Limanları Baş İdarəsi ilə bağlanmış
müqavil
əyə görə Azərbaycan dəmir yolları bütün vaqon və parovozları, bütün
dig
ər əmlakı ilə birlikdə 5 illiyə Osmanlı dövlətinin sərəncamına verildi. Müqavi-
l
ənin 4-cü bəndinə görə Osmanlı tərəfi yolun istismar xərcləri çıxıldıqdan sonra
qalan xalis illik g
əlirin 75 faizini Azərbaycan hökumətinə verməyi öhdəsinə gö-
türdü [1, 31].
Osmanlı tərəfi həmçinin yeni yaranmış Azərbaycan hökumətinin maliyyə
sıxıntılarını nəzərə alaraq bu ölkədən gələn nümayəndələrin maliyyə xərclərini
öd
əyirdi. 1918-ci ilin iyun ayında Türkiyə tərəfi İstanbula gələn Azərbaycan
nümay
əndələrinə 1000 lirə vermişdi [2, siy. 1, iş 18, v. 66]. Bundan başqa, özünü
Az
ərbaycan xalqının nümayəndəsi kimi təqdim edən Rövşən bəy İstanbulda
m
ehribanlıqla qarşılanmış və bahalı «Pera-Palas» otelində yerləşdirilmişdi. Ona
Osmanlı dövlətinin qonağı kimi hər gün üçün 10 lirə xərclik ayrılmışdı [1, 39].
Az
ərbaycan hökuməti Osmanlı dövlətinin maliyyə yardımlarını minnətdar-
lıqla qəbul etməklə bərabər, İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndə heyətindən
xahiş etdi ki, çox qısa bir zaman ərzində İstanbulda Azərbaycan bonu buraxılma-
sına nail olsun. Çünki 1918-ci ilin iyun-iyul aylarında gürcü və erməni hökumət-
l
əri birgə razılıq əsasında Tiflisdə Cənubi Qafqaz bonu buraxılmasını davam
etdirm
əklə öz maliyyə problemlərini qismən yoluna qoymuşdular. Azərbaycan
hökum
əti isə tezliklə Bakını tutmaq və orada öz milli pulunun buraxılmasını təşkil
etm
əyi planlaşdırırdı. Lakin Bakının azad edilməsinin yubanması, həmçinin pul
k
əsilməsi üçün gərəkli kağız, rəng və dəzgahların yoxluğu, Azərbaycan hökumə-
tini vadar etdi ki, öz milli val
yutasının təcili surətdə İstanbulda buraxılmasına
q
ərar versin. İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndə heyətinə tövsiyə edildi ki, pul
k
əsilməsi işini qaydaya salmaq üçün yerli mütəxəssisləri, o cümlədən Türkiyədən
Az
ərbaycana maliyyə müşaviri kimi ezam edilməsi nəzərdə tutulan nümayəndəni
c
əlb etsin [1, 45].
M.Ə.Rəsulzadənin 1918-ci il avqustun 4-də M.H.Hacınskiyə göndərdiyi
m
əlumatda maliyyə məsələlərinin artıq yoluna qoyulduğu bildirilirdi. Həmin
m
əlumata görə Türkiyə hökuməti Azərbaycana 2 milyon lirə borc verməyi qərara
almışdı. Altı ay ərzində Azərbaycan hökumətinə çatdırılmalı olan bu borcun 10 il
müdd
ətində geri qaytarılması nəzərdə tutulurdu. Bundan əlavə Türkiyə hökuməti
İstanbulda «Azəri» adlı Azərbaycan bonu buraxılmasına yardım göstərməyə də
q
ərar vermişdi [1, 47]. İşi sürətləndirmək üçün həmin vaxt Almaniyada olan Tür-
kiy
ə Maliyyə Naziri Cavad bəyin bu məsələ üzrə razılığı teleqraf vasitəsilə alın-
mışdı.
M.Ə.Rəsulzadə 1918-ci il sentyabrın 2-də İstanbuldan M.H.Hacınskiyə ün-
vanladığı məktubda maliyyə məsələsi ilə əlaqədar məlumat vermişdi ki, Azər-
baycan hökum
əti adından o, Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinin səlahiyyətli
158
nümay
əndəsi Səlim bəy Behbudov və Azərbaycan Ticarət və Sənaye Nazirliyinin
s
əlahiyyətli nümayəndəsi Əsəd bəy Rüstəmbəyov Osmanlı Hərbi Dəmir Yolları
v
ə Limanları Baş İdarəsinin rəisi Feriq İsmayıl Haqqı bəylə müqavilə bağlamışlar.
Müqavil
əyə görə, Azərbaycan hökuməti özünəməxsus olan yun, pambıq, neft,
ərzaq, biyan kökü və s. mallardan 2 milyon türk lirəsi dəyərində məhsulu Osmanlı
dövl
ətinə satacaq, satdıqca da pulunu alacaqdır. Mallar satıldıqdan sonra onun
mühafiz
əsi, daşınması və digər xərcləri alan tərəf qarşılayacaqdır [1, 59, 83-85].
Bu müqavil
ənin davamı kimi ikinci bir müqavilə də bağlanmışdı ki, Osmanlı
h
ərbi dəmir yolları və limanları baş idarəsi birinci müqavilənin hesabına Azərbay-
can hökum
ətinə 500 min türk lirəsi avans verir. Bu avans 2 milyon lirə dəyərində
mallar satıldığı əsnada hissə-hissə qaytarılacaqdır [1, 59-60, 85-87].
M.Ə.Rəsulzadə həmin məktubunda Azərbaycan bonlarının – qaimələrin
İstanbulda buraxılmasına hazırlıq haqqında da ətraflı məlumat vermişdi. «Azəri»
adlanan 1-3-5-10-25-50-100-500 manat d
əyərində pulların rəsmlərinin rəssam
t
ərəfindən çəkildiyi və onların üzərinə rəsmi bayrağımızın üzərindəki ay və
s
əkkizguşəli ulduzun bənzərinin qoyulduğunu bildirmişdi. Bundan başqa poçt və
gerb markaları çapı üçün də tədarük görüldüyünü qeyd etmişdi [1, 60]. Bütün bu
işlərdə Azərbaycan nümayəndə heyətinə Osmanlı bankının müdiri, namuslu və
etibarı ilə məşhur olan Həmid bəy yardım göstərmiş, gərəkli məsləhətlər vermişdi.
M.Ə.Rəsulzadə 1918-ci il sentyabrın 6-da M.H.Hacinskiyə göndərdiyi
növb
əti məktubda Ənvər paşa ilə görüşməsi haqqında məlumat vermişdi. Həmin
görüşdə qeyd edilmişdi ki, Türkiyə tərəfi Azərbaycana verəcəyi avansı artıq Nuru
paşaya göndərmişdir [3, siy.10, iş 31, v.28-29].
M.Ə.Rəsulzadənin 1918-ci il sentyabrın sonunda Azərbaycan hökumətinin
başçısı Fətəli xan Xoyskiyə göndərdiyi məktubda maliyyə müşaviri Həmid bəyin
bel
ə bir məsləhətini çatdırmışdı ki, Azərbaycan hökuməti tezliklə belə bir qanun
elan etsin: heç k
əs yeni qanun və göstərişlər verilincəyə qədər mədənləri, ticarət
mü
əssisələrini, gəmiləri sata və ya uzun müddətə icarəyə verə bilməz. Həmid bəy
ehtiyat edirdi ki, xarici t
əbəələr qəsdən yaranmış vəziyyətdən istifadə edib
m
ədənləri, ticarət müəssisələrini, gəmiləri dəyər-dəyməzinə satın alıb, sonra da
Az
ərbaycan hökumətinin bu sahədə istədiyi qanun-qayda yaratmasına mane ola
bil
ərlər [1, 80].
H
əmin məktubda maliyyə məsələsi ilə bağlı qeyd edilmişdi ki, 2 milyon lirə
d
əyərində alqı-satqı müqaviləsi artıq imzalanmışdır və 500 min lirə avans
verilm
əsi tamamilə həll edilmişdir. Həmin 500 min lirədən 225 min lirə gəmi ilə
indi Az
ərbaycan hökuməti başçısına göndərilir, 25 min lirə isə Ə.Topçubaşovun
s
ərəncamında qalırdı ki, İstanbulda «qaimə» (bon) çap edilməsinə xərcləsin.
Qalan 250 min lir
ə isə bir həftə sonra gedəcək gəmi ilə yola salınmalı idi. Pullarla
b
ərabər, bu məsələ ilə əlaqədar İstanbula ezam edilmiş Əsəd bəy Rüstəmbəyov və
S
əlim bəy Behbudovun da həmin gəmi ilə yola düşdüyü bildirilirdi [1, 80].
M
əktubda daha sonra Azərbaycan pullarının – bonların çap edilməsinə ha-
zırlıq işləri haqqında bilgi verilirdi. Bildirilirdi ki, pulların klişeləri hazırlanır, 20
günd
ən sonra pulların çapına başlanacaqdır [1, 80]. Lakin 1918-ci ilin oktyabrın-
159
da T
ələt paşanın başçılıq etdiyi hökumətin istefa verməsi, Bolqarıstanın təslim ol-
masından sonra Almaniya ilə birbaşa əlaqələrin kəsilməsi, cəbhələrdə məğlubiy-
y
ətlər Osmanlı dövlətinin Azərbaycana ayırdığı 500 min lirə kreditin qalan hissə-
sinin gönd
ərilməsini və İstanbulda Azərbaycan pullarının kəsilməsini təxirə saldı.
Bel
ə bir şəraitdə AXC hökuməti 1918-ci il noyabrın 15-də Gürcüstanla
maliyy
ə məsələləri üzrə müqavilə bağladı. Bu müqavilə Gürcüstanla Ermənistan
arasında 1918-ci il iyulun 20-də imzalanmış və birlikdə Cənubi Qafqaz Respubli-
ka
sı bonlarını buraxmaq haqqında müqaviləyə əlavə kimi imzalanırdı. Razılaşma-
ya gör
ə, Dövlət Bankının Tiflis kontoru həmin ilin 25 noyabrına kimi, hər bir
respublika üçün 80 milyon rubl olmaqla, c
əmisi 160 milyon rubl dəyərində bon
buraxmalı idi [1, 99].
Az
ərbaycanın Osmanlı dövlətinə təyin etdiyi fövqəladə elçisi və səlahiyyətli
nazir Ə.Topçubaşov da Türkiyəyə gəldiyi ilk günlərdən maliyyə məsələləri ilə
ciddi m
əşğul olmağa başlamışdı. O, 1918-ci il oktyabrın 2-də Türkiyənin Xarici
İşlər Naziri Əhməd Nəsimi bəylə görüşündə minnətdarlıqla bildirmişdi ki, Azər-
baycan hökum
əti maliyyə məsələsi üzrə təcrübəli mütəxəssislərə ehtiyac yaran-
dıqda, ilk növbədə Türkiyəyə müraciət etmişdir [4, 13].
Ə.Topçubaşovun 1918-ci il noyabrın 25-də Türkiyə Maliyyə Naziri Əb-
dür
əhman bəylə görüşündə Türkiyədə Azərbaycan pulunun çap edilməsi və 500
min lir
ə kreditin qalan hissəsinin ayrılması məsələləri müzakirə edildi. Görüş
zamanı Türkiyə tərəfi Azərbaycan pulunun çapı üçün klişelərin artıq hazır ol-
duğunu və Almaniyadan 2 vaqon kağız gətirildiyini qeyd etdi [4, 75]. Lakin kağı-
zın qalan hissəsinin gətirilməsi beynəlxalq vəziyyətin dəyişməsi – Birinci dünya
müharib
əsində Almaniya və Osmanlı imperiyalarının məğlub olması, həmçinin
Almaniyada inqilab baş verməsi nəticəsində mümkün olmadığı bildirildi.
Türkiy
ə Maliyyə Naziri Azərbaycan hökumətinə ayrılmış 500 min lirəlik
kreditin 250 min lir
əsinin artıq verildiyini qeyd etdi. Həmin vəsaitdən 25 min lirə
İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndələrinin xərcləri üçün ayrılmış, yerdə qalan
225 min lir
ə isə Osmanlı hökuməti Hərbi Nazirinin keçmiş müstəşarı İsmayıl
Haqqı paşa tərəfindən yola salınmışdı. Həmin vəsaiti Batuma, oradan da Gəncəyə
v
ə ya Bakıya çatdırmaq üçün İsmayıl Haqqı paşa yüzbaşı Arif bəyi iki zabit və bir
neç
ə əsgərlə göndərmişdi. İsmayıl Haqqı paşa həmçinin Arif bəyə əlavə olaraq
450 min lir
ə də vermişdi ki, Azərbaycandan pambıq alıb Osmanlı dövlətinə
gönd
ərsin [4, 76].
Ə.Topçubaşov Türkiyə Maliyyə Naziri ilə həmin görüşündə ayrılmış kredi-
tin yerd
ə qalan hissəsinin – 250 min lirə vəsaitin qısa müddətdə Azərbaycan Na-
zirl
ər Şurasının sədri F.Xoyskiyə və ya Maliyyə Naziri Ə.Əmircanova çatdırıl-
masını təmin etməyi xahiş etmişdi. Azərbaycanın diplomatik nümayəndəsi həmçi-
nin qeyd etmişdi ki, əgər indiki vəziyyətdə Türkiyə hökuməti həmin vəsaiti gön-
d
ərməyə çətinlik çəkirsə, o özü şəxsən və ya köməkçisi Mustafa bəy Vəkilov bunu
yerin
ə yetirə bilərlər [4, 78]. Görüşdə Əbdürəhman bəy vəzifəyə yeni təyin edil-
diyini bildir
ərək Azərbaycan tərəfinin qaldırdığı məsələlərlə bağlı Türkiyə höku-
m
əti başçısına məruzə edəcəyini vəd etdi.
160
1918-
ci ilin yayında Osmanlı dövlətinin Azərbaycana maliyyə yardımı
göst
ərməsi və göndərdiyi hərbi qüvvələrin xərcləri üçün vəsait ayırması nəticəsin-
d
ə ölkədə türk lirəsinin dövriyyəsi geniş miqyas aldı. Ona görə də, Azərbaycan
hökum
əti Türkiyə lirəsinin Cənubi Qafqaz Komissarlığı bonu ilə dəyişdirilməsi
m
əzənnəsini müəyyən etmək zərurəti ilə üzləşdi. Milli hökumət 1918-ci il iyunun
30-da q
ərar verdi ki, müvəqqəti olaraq 1 Türkiyə lirəsi 20 manata bərabər tutulsun
[5, 208].
Lakin bir neç
ə ay ərzində ölkədə dövriyyədə olan pul kütləsi içərisində türk
lir
əsinin həcmi kəskin surətdə çoxaldığı üçün Azərbaycan hökuməti 3 sentyabr
1918-ci il tarixd
ə Bakı bonlarının Türkiyə lirəsinə dəyişdirilməsi üçün aşağıdakı
m
əzənnəni qəbul etdi: 1 Türkiyə lirəsi 40 manat dəyərindəki Bakı bonuna bərabər
tutulsun [5, 227]. Oktyabrın 9-da isə respublikada dövriyyədə olan bütün pul
nişanları: II Nikolayın və Kerenskinin dövründə kəsilmiş olanlar, həmçinin Bakı
v
ə Cənubi Qafqaz bonları eyni dəyərə malik olan edildi. Onların hamısı üçün 20
manatın 1 Türkiyə kağız lirəsinə bərabər tutulması qərara alındı [5, 367-368].
1920-
ci il martın 8-də Azərbaycan hökuməti Bakıda pul və digər qiymətli
kağızlar buraxılmasını qaydaya salmaq üçün növbəti addım atanda türk iş
adamının yardımından bəhrələndi. Hökumət başçısı Maliyyə Nazirinə tapşırdı ki,
Türkiy
ə təbəəsi Əhməd Cövdət bəylə müqavilə bağlasın. Müqaviləyə görə Əhməd
Cövd
ət bəy xaricdən Azərbaycana dövlət kağızları hazırlamaq üçün zəruri olan
kağız, mətbəə maşınları, rəng alınıb gətirilməsini təmin etməli idi [5, 410].
Az
ərbaycan hökumətinin uğurlu pul-kredit siyasəti həm Bakı bonlarının,
h
əm də Cənubi Qafqaz bonlarının məzənnəsinin möhkəmlənməsinə müsbət təsir
göst
ərdi. Bunun nəticəsi idi ki, 1919-cu ilin yayında Tiflis birjasında xarici valyu-
ta
ların qiymətdən düşməsi fonunda Cənubi Qafqaz bonunun kursunun yüksəlməsi
müşahidə edilirdi [6, 2 iyul, 1919, №136].
1919-
cu ilin iyul ayında Ərzurumdan korpus komandanı Kazım Qarabəkir
paşanın əmrilə Naxçıvan əhalisinin erməni hücumlarından müdafiəsini təşkil
etm
ək üçün piyada qoşun yüzbaşısı Xəlil əfəndi 4 zabit və 7 əsgərlə Bəyazitdən
yola salındı. Türk zabitləri naxçıvanlılardan bir alay yaradıb, onlara təlim verməyə
başladılar. Bu alay erməni dəstələrinin qətl və qarətlər törətmələrinin qarşısının
alınmasında misilsiz rol oynadı. Azərbaycan hökuməti də həmin türk zabitlərinə
münt
əzəm şəkildə müavinat ödəyirdi [7, 69, 83, 360]. 1920-ci il yanvarın 19-da
Dövl
ət Müdafiə Komitəsinin qərarı ilə İrəvandakı Azərbaycan diplomatik nüma-
y
əndəsinə 2 milyon manat vəsait göndərildi ki, Zəngəzur qaçqınlarına yardım gös-
t
ərsin və bu regiona göndərilmiş təlimatçı – zabitlərə məvacib ödəsin [2, siy.1, iş
22, v.154].
B
əhs edilən dövrdə Azərbaycan, dağılmaqda olan Osmanlı ordusu zabit və
əsgərlərinin, vətəndaşlarının bir qisminin əminliklə sığındığı bir ölkə idi. Hər
g
ələn türk zabiti istər Azərbaycan xalqı, istərsə də hökuməti tərəfindən xoş rəftar-
la qarşılanırdı. Hətta hökumət türk zabitlərinin bir qisminə, orduya alınmamaları-
na baxmayaraq, pulla müavin
ət ödəməkdə davam edirdi [8, 269]. Belə xoş
münasib
ətin nəticəsi idi ki, İstanbuldan, Şərqi Anadoludan çoxlu sayda türk zabiti
161
Az
ərbaycana gəlmişdi [7, 56].
Az
ərbaycan hökuməti həmçinin Xalq Maarif Nazirliyinə 1920-ci ilin yanvar
ayında icazə verdi ki, Türkiyədən dəvət edilən müəllimlərə əmək haqqının
verilm
əsi işə təyin edildikləri gündən deyil, onların öz ölkələrini tərk etdikləri
günd
ən hesablansın. Nazirlər Şurasının qərarına görə Türkiyədən gəlmiş müəllim
v
ə müəllimələrə xidmətə başladıqları zamana qədər orta məktəb müəlliminin
m
əvacibi həcmində yəni ayda 3200 manat ödənilməsinə başlandı [6, №7].
AXC hökum
əti Anadoluda başlanmış İstiqlal savaşına 1920-ci ilin mart
ayında maddi yardım göndərmişdi. AXC hökumətində Əksinqilab ilə mübarizə
t
əşkilatının rəisi olmuş Nağı bəy Şeyxzamanlı bununla bağlı xatirələrində məlu-
mat vermişdir. Həmin məlumata görə, Azərbaycan hökumətinin başçısı Nəsib bəy
Yusifb
əyov Ankara hökumətinə çatdırılması üçün 20 min Türkiyə lirəsi və 1
milyon Fransa frankı göndərmişdi. Həmin vəsaiti aparan nümayəndə aprel işğalın-
dan sonra AXC hökum
əti üzvlərinin Gürcüstana mühacirət etməsi ilə əlaqədar
1000 lir
ə vəsaiti Tiflisə göndərmiş, pulun qalan hissəsini isə 1920-ci ilin oktyabr
ayında Ankarada hökumət nümayəndələrinə təhvil vermişdi [9, 232-233].
AXC dövrün
ə dair qiymətli tədqiqat əsərinin müəllifi Mirzə Bala Məmməd-
zad
ə də belə yardım göstərdiyini qeyd etmişdir: «Mərhum Yusif bəyin (Nəsib bəy
Yusifb
əyov nəzərdə tutulur – İ.A.) əmri ilə Məmməd Əli Əhmədzadə tərəfindən
1920-
ci il oktyabrın 2-də Ankaraya təhvil verilən 19 min Osmanlı lirəsi, 1 milyon
fransız frankı və 8 neft vekselinin o zamankı Xarici işlər naziri Əhməd Muxtar
b
əyin imzası ilə təsdiq edilmiş qəbzi əlimizdədir» [10, 119].
Bütün bu faktlar aydın göstərir ki, Türkiyə və Azərbaycan arasında 1918-
1920-ci ill
ərdə digər sahələrdə olduğu kimi maliyyə üzrə də sıx əməkdaşlıq möv-
cud ol
muşdur. 1918-ci ilin yayında və payızında Osmanlı hökuməti gənc Azər-
baycan Cümhuriyy
ətinə maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün yardımlar
etmiş, 1919-cu ilin yayından etibarən Azərbaycan tərəfi də maliyyə sıxıntısı çəkən
Türkiy
ə vətəndaşlarına işə götürmək, müavinət ayırmaqla dəstək vermişdir. Ayrı-
ca AXC r
əhbərliyi 1920-ci ilin mart ayında Anadoluda Mustafa Kamal paşanın
başçılıq etdiyi milli-azadlıq mübarizəsinə maliyyə yardımı göstərmişdi.
ƏDƏBİYYAT
1.
Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Внешняя политика (До-
кументы и материалы). Баку: Азербайджан, 1998, 632 с.
2.
Az
ərbaycan Respublikası Dövlət Arxivinin 970 saylı – AXC Xarici İşlər Nazirliyinin fondu
3.
Az
ərbaycan Respublikası Dövlət Arxivinin 894 saylı – AXC Daxili İşlər Nazirliyinin fondu
4.
Дипломатические беседы А.А.Топчубашева в Стамбуле (записи чрезвычайного пос-
ланника и полномоченного министра Азербайджанской Республики). 1918-1919 гг. Ба-
ку: Эргюн, 1994, 164 с.
5.
Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Законодательные акты
(Сборник документов) Баку: Азербайджан, 1998, 560 с.
6.
Газ. «Азербайджан», 1919-1920 гг.
7.
Kazım Karabekir. İstiklal Harbimiz. C.1, İstanbul: 2008, 660 s. Nağı Şeyxzamanlının
xatir
ələri. Bakı: Qartal, 1997, 305 s.
8.
Hüseyn Baykara. Az
ərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı: Azərnəşr, 1992, 276 s.
162
9.
Nağı Şeyxzamanlının xatirələri. Bakı: Qartal, 1997, 305 s.
10.
Mirz
ə Bala Məmmədzadə. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: Nicat, 1992, 247 s.
СОТРУДНИЧЕСТВО В ОБЛАСТИ ФИНАНСОВ МЕЖДУ АДР И ТУРЦИЕЙ
(1918-1920
гг.)
Иса Арслан Ибрагим
РЕЗЮМЕ
После образования Азербайджанской Демократической Республики национальное
правительство начало приводить в порядок финансовое положение, предпринимал щаги по
созданию основы денежно-кредитной политики. В этом деле большую помощь оказало Ос-
манское государство: посылал немедленно наличные деньги для ликвидации недостатка
денежных масс в обороте, предоставлял кредиты с выгодными условиями, посылало совет-
ников по вопросам финансов, начал печатать в Стамбуле деньги и другие ценные бумаги
Азербайджана и т.д.
Правительство AДР после того, как провел в порядок финансовую сферу, начал пла-
тить высокую заработную плату военным, учителям и другим специалистам, приглашенные
из Турции для работы. А в марте 1920 г. оказал финансовую помощь национальному осво-
бодительному движению, возглавляемому Мустафа Камаль пашой.
Ключевые слова: Турция, АДР, финансы, деньги, боны, кредит, советник, помощь
THE COOPERATION OF ADR AND TURKEY IN THE FIELD OF FINANCE
(THE 1918-1920 YEARS)
Isa Arslan Ibrahim
SUMMARY
After the establishment of the Azerbaijan Democratic Republic, the national government
got enough assistance by the Ottoman State to put the financial condition in order and create main
bases of the credit and monetary policy. This assistance contributed to the elimination of financial
shortage, immediate cash money by the Ottoman state, giving credits under suitable conditions,
appointing of adviser for young Azerbaijan government on financial problems and printing Azer-
baijan money and other valuable papers in Istanbul.
After resolving the financial problems ADR government increased salaries of teachers, mi-
litants and other specialists invited to our country from Turkey, and in March 1920 financially
supported the national liberation movement under the leadership of Mustafa Kamal Pasha.
Key words: Turkey, ADR, finance, money, cheques, credit, adviser, assist
Dostları ilə paylaş: |