№2 Humanitar elml
Yüklə 251,15 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN ƏLYAZMA KİTABI TARİXİNƏ QISA BİR NƏZƏR G.İ.BAXŞƏLİYEVA Bakı Dövlət Universiteti
- Ключевые слова
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elml ər seriyası 2014
AZƏRBAYCAN ƏLYAZMA KİTABI TARİXİNƏ QISA BİR NƏZƏR G.İ.BAXŞƏLİYEVA Bakı Dövlət Universiteti baxshaliyeva@rambler.ru M əqalədə kitab tarixinin mühüm tərkib hissəsi olan Azərbaycan əlyazma kitabının tarixin ə qısa bir nəzər salınır. Qeyd edilir ki, əlyazma kitablarının tarixini geniş şəkildə araş- dırmadan mədəniyyət və kitab tarixini tədqiq etmək mümkün deyildir. Məqalədə vurğulanır ki, qiym ətli tarixi mənbə olan əlyazma kitabları kitab işinin tədqiqində mühüm rol oynayır. Açar sözl ər: əlyazma kitabı, kitab tarixi, çap işi, Bakuvi
Əlyazma kitablarının yaranması, yayılması və inkişafı kitab mədəniy- y ətinin inkişafında mühüm bir mərhələdir. Bu qiymətli mənbələrin, ilkin nümun ələrinin meydana gəlməsinə qədər olan Azərbaycan yazıları, əsasən, gil lövh ələrdə, papirus, perqament üzərində yaranaraq, dövrümüzə qədər gəlib çatmışlar. Görkəmli kitabşünas alim, professor Əziz Mirəhmədov “Azərbaycan kitabı” biblioqrafiyasının I cildinə yazdığı müqəddimədə bu barədə yazır: “Az ərbaycan mədəniyyətinin ən qədim kitaba qədərki yazılı abidələri... qaya- üstü yazı və rəsmlərdən, qəbir kitabələrindən, müxtəlif memarlıq abidələrinin, habel
ə ev əşyalarının, zinət şeylərinin epiqrafik ünsürlərindən ibarət olmuşdur” [1, 13]. İslamaqədərki yazılı ədəbiyyat nümunəsi Azərbaycan ərazisində yaranan qiym
ətli tarixi abidə “Avesta”dır. Məhz ərazimizdə yaranması nöqteyi- n əzərindən, görkəmli tədqiqatçı Məhəmmədəli Tərbiyətin də iddia etdiyi kimi (9) yazılı abidənin müəllifi Zərdüşt, kitabın özü isə ilk Azərbaycan kitabıdır. Qaynaqlar VI yüzilliyin yadigarı olan “Oğuznamə” haqqında da məlumat verir. Az ərbaycan əlyazma kitabı anlayışında təsəvvür etdiyimiz kitabların meydana g əlməsi islam dininin Azərbaycanda yayıldığı ilk yüzilliklərə təsadüf edir. VII yüzillikd ə Ərəbistanda meydana gələn və az bir müddət ərzində qonşu regionlara v ə bütün Şərq aləminə yayılan İslam dini nəinki ərəblərin, həm də bu dini q əbul edən digər xalqların mənəvi mədəniyyətlərinin zənginləşməsində başlıca rol oynadı. “Qurani-Kərim”in çoxlu sayda nüsxələrinin ən məşhur 209
katibl ər tərəfindən üzünün köçürülməsi, tanınmış ilahiyyatçı alimlərin ona t əfsirlər yazması xətt sənətinin, kitab yaradıcılığının inkişafına güclü təkan verm əklə, ümumilikdə İslam mədəniyyətinin formalaşmasına xidmət göstərdi. Haqlı olaraq Avropa və rus şərqşünasları da İslamın və onun müqəddəs kitabı “Quran”ın bu sahədəki xidmətini qiymətləndirərək qeyd edirlər ki, “ərəb mədə- niyy ətinin qazandığı nailiyyətlər bir xalqın deyil, bir sıra xalqların yaratdığı ölm əz abidədir” [11, 5]. Orta yüzillikl ərdə, qonşu dövlətlərdə olduğu kimi, Azərbaycanda da “Qurani-K ərim”in üzü ustad katib və xəttatlar tərəfindən dəfələrlə köçü- rülmüşdür. Quranı geniş əhali arasında daha çox yaymaq və təbliğ etmək üçün onun t
ərcüməsi də zərurətə çevrilirdi. “Quran”ın türk dilinə ilk sətiraltı t ərcümələri XI yüzillikdə həyata keçirilməyə başlamışdır. “Son dövrlər əldə edilmiş materiallar və onların üzərində aparılmış tədqiqatlar nəticəsində Qurandan türkc əyə edilmiş tərcümələrin tarixi daha qədim dövrlərə gedib çıxır. Quranın ayrı - ayrı surələrinin alim və müəllimlər tərəfindən tərcüməsi və t əfsiri ilə yanaşı, həmin surələrin tərcümələri bədii ədəbiyyatda da öz əksini tapmağa başlamışdır. İslam dinindən və onun müqəddəs kitabı Qurandan ilham alaraq onun b əzi surələrini şairlər bədii söz sənətinin imkanları ılə dilə g ətirərək onların poetik tərcümələrini vermişlər. Bu da bədii tərcümə tariximi- zin ilkin qaynaqları kimi dəyərləndirilə bilər” [8, 161]. Ümumiyyətlə, orta çağ əlyazma kitab sənətinin tarixini öyrənmək üçün tərcümə ədəbiyyatının öyr ənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dövlətçilik tariximizdə mövcud olmuş hökmdarların çoxu mədəniyyətə, sənətə və sənətkarlara böyük önəm vermiş şəxsiyyətlər olmuşlar. Ağqoyunlu dövlətinin yaradıcısı Uzun Həsən öz hakimiyy əti dövründə (1453-1478) Təbrizdə Nəsriyyə və Məqsudiyyə mədrə- s ələrini tikdirmişdi. Burada gənclərə savad, bilik öyrədilməklə bərabər, elmi söhb ətlər edilər və yeni yaradılan əlyazma kitablarının üzünün köçürülərək daha da çoxaldılması müzakirə mövzusu olardı. Bu mədrəsələrdə tərcümə işinə xüsusi diqq ət yetirilmişdir. “Uzun Həsən... ”Qurani-Kərim”i türk dilinə tərcü- m ə etdirmiş və onu hüzurunda oxudardı. Onun əqidəsinə görə müqəddəs kitabı türkc ə oxumaq da bir ibadətdir və onunla savab qazanılır” [4, 116]. Xilaf ət qoşunları VII yüzillikdə Orta Asiyaya qədəm qoyarkən, onlara burada kağızın istehsal olunduğu məlum olur. Sonralar ərəblər kağızın hazırlanma texnologiyasını xilafətin mərkəzi şəhərlərində - Bağdad, Dəməşq v ə s. şəhərlərdə tətbiq etmişlər. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, IX yüzillikd ə Güney Azərbaycanın Xunəc şəhərində ilk dəfə kağız müəssisəsi işə düşəndən sonra burada kağız istehsal olunmağa başlanmış və kağız istehsalında böyük şöhrət qazandığına görə Xunəc daha sonralar Kağızkunən adlandı- rılmışdır. Həmin məkan elə bu gün də Kağızkunən adlanmaqdadır. Elə həmin yüzillikd ə Həmədanda əlyazma kitabları ilə zəngin olan Əbu -l- Vəfa Ibn S ələmənin kitab kolleksiyası olmuşdur. Bu kitabxanada uzun müddət çalışmış ərəb şairi Əbu Təmmamın (796-848) yazdığı, IV-IX yüzilliklərdə yaşamış 570 ərəb şairinin həyatını və bədii yaradıcılığını özündə əks etdirən 5 kitabdan 210
ibar ət “Əl-Həmasə” antologiyası və bu kitaba XI yüzilin görkəmli ədəbiy- yatşünas alimi Xətib Təbrizinin (1030-1109) yazdığı “Şərhi-Həmasə” əsəri ədəbiyyat və kitab tariximizin qədim qaynaqları haqqında bizdə ilkin, geniş t əsəvvür yaradır [10]. Q ədim, möhtəşəm yazılı epos abidəsi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının da Az ərbaycan kitabşünaslığı tarixində müstəsna yeri vardır. İki yüz ildən artıq t ədqiq tarixi olan “Kitabi-Dədə Qorqud” Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim və ən dəyərli yazılı abidəsidir. İki nüsxəsi dövrümüzə gəlib çatmış (Drezden –müq əddimə, 12 boy və Vatikan – müqəddimə, 6 boy) və XIX yüzilliyin əvvəllərindən tədqiqatçıların tədqiqat obyekti olan bu abidə XVI yüzild
ə yazıya alınsa da, dastanın yaranma tarixinin daha qədim – 1300 il əvvələ, bəzən də İslamın yaranmasından xeyli qabağa aid olduğunu söyləyirlər. 40 ild ən yuxarı bu abidə üzərində araşdırma aparmış folklorşünas alim Şamil C əmşidov dastanın tədqiq tarixi haqqında yazır: “Abidəni ilk dəfə Drezden kitabxanasından əlyazmaları arasında görüb qeydə alan məşhur alman ərəbşünası Yakob Reyske (1716-1774) onu 1512-ci ildə ölmüş Türk şahzadəsi Qorqudun adı ilə bağlı bir əlyazması kimi qeydə almışdır. XIX əsrin ilk ill
ərində həmin kitabxanadakı əlyazmaların kataloqunu tərtib edən Fleyşer isə əlyazmanın ilk vərəqində “Vəfati-Osman paşa 993” maddeyi-tarixinə əsasən onu XVI əsr əlyazmaları kataloquna daxil etmişdir. Nəhayət, bu böyük abidəni ilk d əfə dünyaya tanıtdıran digər bir alman şərqşünası Henrix fon Dits olmuşdur. Şərq ədəbiyyatına yaxından bələd olan H.f.Dits abidəni Drezden kitabxanasında görüb, oxumuş, üzünü köçürmüş, 1815-ci ildə haqqında m əlumat verməklə “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boyu”nu alman dilinə t ərcümə edərək nəşr etdirmişdir. Mətnin surətini isə Berlin Kral kitabxanasına vermişdir” [3, 14]. O vaxtdan başlayaraq, Avropada, Rusiyada, Türkiyədə, Az ərbaycanda və digər ölkələrdə bir sıra görkəmli türkoloqlar bu abidənin t ədqiqi ilə məşğul olmuşlar. IX-XII yüzillikl ər Azərbaycan mədəniyyətinin intibah dövrüdür. Bu yüzillikl ərdə təkcə ədəbiyyat sahəsində deyil, digər elm sahələrini də əhatə ed ən əlyazma kitabları yaranmışdır. Əbül-Üla Gəncəvi, Məsud ibn Namdar, Eyn əlqüzat Həmədani (Miyanəçi), Fələki Şirvani, Əbunnəcib Sührəvərdi, İzəddin Şirvani, Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi, Mücirəddin Beyləqani, Xətib T əbrizi, Qətran Təbrizi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi və başqa mütəfəkkirlərin elmin, ədəbiyyatın, kitab tarixinin inkişafında əvəzsiz xidm
ətləri vardır. Qeyd etməliyik ki, əlyazma əsərlərinin nəfis şəkildə ustad x əttatların dəst-xəttilə köçürülməsinə, dünya kitab xəzinələrində yayılmasına, ümumb əşəri mövzuları ifadə edən əsərləri ilə Azərbaycan kitabının bütün dünyada böyük şöhrət tapmasında misilsiz rol oynamış dahi şair Nizami G əncəvinin və onun yaradıcılığının oynadığı rolu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Nizami “X əmsə”si ilk növbədə Azərbaycan, İran, İraq, Türkiyə və s. müsəlman ölk ələrində köçürülmüş və bu ölkələrdən də dünyaya yayılmışdır. Mənbələrin verdiyi m əlumata görə dünya kitabxana və muzeylərində Nizaminin 900-ə 211
q ədər cildlənmiş əlyazma əsəri vardır. Prof. Cahangir Qəhrəmanov Nizami G əncəvi əsərlərinin böyük şöhrət tapması ilə əlaqədar məqalələrinin birində bel ə yazır: “Naməlum orta əsr müəllifinin “Xülasətül-Xəmsə” əsərinin müq əddiməsində qeyd edilmişdir ki, “Quran”dan sonra oxumaq üçün ən görk əmli kitab “Xəmsə” dir [5]. Prof. Əziz Mirəhmədov “Azərbaycan kitabı” biblioqrafiyasının I cildinin müq
əddiməsində yazır: “...təkcə Azərbaycan EA Respublika Əlyazmaları Fondunda Nizami “X əmsə”sinin 20 əlyazması..., Leninqradda (Sankt-Pe- terburq - G.B.) 20-d ən artıq, Tehranda isə 30-a qədər əlyazması vardır” [1, 22; 24]. Dünyanın ən məşhur kitabxana və muzeylərindən Londonun “Britaniya” muzeyi kitabxanasında, Paris Milli Kitabxanasında, İsveçin Upsala Universiteti kitabxanasında və digər yerlərdə də “Xəmsə”nin nüsxələri saxlanılır. Bu nüsx ələrdən ən qədimi 1345-ci ilə aid olub, Moskvada Rusiya Dövlət Kitabxa nasındadır. “Xəmsə”nin bu əlyazması 817 səhifədir və buraya şairin 4 poeması daxil edilmişdir: “Sirlər xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”, “Yeddi gözəl” v ə “İskəndərnamə”. Nüsxənin sonunda əlyazmanın tamamlanma tarixi və xət- tatın adı göstərilmişdir: “Fəzilət, kamal və ədalət sahibi Şeyx Nizaminin (Allah ona r
əhmət eləsin) mənzumələrindən uğurlu “Xəmsə” kitabı 746 (1345)-cı ilin r əbiül-əvvəl (iyul) ayında başa çatdı. Onu yazıya aldı Allahın rəhminə möhtac olan Dost M əhəmməd bin Dərviş Məhəmməd Dərəxçi” [1, 41]. Professor Möhsün Nağısoylu Çexiyanın Dövlət Kitabxanasında olarkən orada indiy ədək heç bir mütəxəssisin araşdırmadığı əlyazma nüsxələrinə rast g əlmişdir. Burada dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəviyə və digər orta əsr klassikl ərimizə məxsus əlyazmaların saxlanıldığının şahidi olmuş alim yazır ki, sözüged ən kitabxanada Nizaminin “Xəmsə”sinin və şairin ayrı-ayrı poemaları- nın 9 nüsxə qədim və nəfis əlyazması saxlanılır. Həmin əlyazmalar içərisində tarix etibaril ə ən qədimi “Xəmsə”nin dördüncü poeması olan “Həft peykər”in (“Yeddi göz əl”in) 1389-cu ildə köçürülmüş nüsxəsidir. 50 vərəqlik bu əlyazma, ümumiyyətlə, “Yeddi gözəl”in ayrıca köçürülmüş nüsxələri sırasında tarix baxımından üçüncü yeri tutur. Qeyd edək ki, əlyazma kataloqlarına əsasən mü əyyən edilmişdir ki, “Yeddi gözəl”in dünyada ən qədim nüsxəsi 1371-ci ild ə köçürülmüşdür. Poemanın ikinci bir qədim nüsxəsi isə 1386-cı ilə aiddir. Göründüyü kimi, “Yeddi göz əl”in Praqa nüsxəsi də XIV yüzilə aiddir və poemanın ən qədim nüsxəsindən cəmi 18 il sonra yazıya alınmışdır [7]. Əlyazma kitabi tarixindən danışarkən XV yüzil təsəvvüf ədəbiyyatının görk əmli nümayəndəsi Seyid Yəhya Bakuvidən danışmamaq olmaz. Görkəmli sufi şairi iyirmidən çox əsərin müəllifidir. Onun bu əsərləri dünyanın on iki kitabxana v ə muzeyində saxlanılır. Bu kitablar Azərbaycan əlyazma kitab s ənətinin ölməz yadigarlarıdır. XVII yüzil Azərbaycan şairi Qövsi Təbrizi belə mü əlliflərdən olub, əsərlərinin əlyazmaları müxtəlif ölkələrin kitabxanalarında saxlanılaraq, tədqiqatçıların daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Məhəmmədəli T ərbiyət “Danişmandane-Azərbaycan” əsərində şairin altı min beytdən ibarət fars v ə türk dillərində “Divan”ının onun özündə olmasını yazmışdır [9, 71]. 212
Orta çağ ədəbi mənbələri, klassik şairləri haqqında ətraflı məlumat verən t əzkirələr də Azərbaycan kitab yaradıcılığında böyük rola malik olmuşdur. Əbu T əmmamın IX yüzillikdə Həmədanda tərtib etdiyi “Həmasə”dən (88) başlamış son dövrl ərədək çoxlu sayda təzkirələri yaranmışdır. Qəribinin “Təzkireyi- Q əribi” (1524), Şah İsmayıl Xətainin oğlu Sam Mirzənin “Töhfeyi-Sami” (1561), XVI yüzil Az ərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən olan Əhdi Bağdadinin “Gülşəni-şüəra”, Şah İsmayıl Xətainin nəvəsi İbrahim Mirz
ənin “Fərhəngi-İbrahim”, XVIII əsrdə Səfəvilər sülaləsinə mənsub olan Əliqulu xan Valeh Dağıstaninin “Riyazüş-şüəra” (1747), şair, alim Lütfəli bəy Az ər Bəydilinin “Atəşkədə” (1760-1779), XIX yüzildə görkəmli şair Seyid Əzim Şirvaninin “Təzkirə” (1882), Mir Möhsün Nəvvabın “Təzkireyi-Nəvvab” (1891), M əhəmməd ağa Müctəhidzadənin İstanbulda çap olunmuş “ Riyazül- aşiqin”, XX yüzildə İbrahim Tahir Musayevin “Riyazül-arifin” (1918), M əhəmmədəli Tərbiyətin Tehranda çap olunmuş “Danişməndani-Azərbaycan” (1935), Qulam M əmmədlinin “Təzkirə”si kimi məxəzlər kitab tariximizin keçdiy i inkişaf yoluna nəzər salmaq üçün ən mötəbər mənbələrdir. XVIII yüzillikd ə Azərbaycan əlyazma kitabının yaranmasında Molla Vəli Vidadi (1709-1809), Molla P ənah Vaqif (1717-1797), şifahi xalq ədəbiyyatının t əsirilə yazan şairlərin yaradıcılığı, eləcə də yazıya alınmış folklor abidələri, müxt əlif elmi əsərlərin meydana gəlməsində başlıca rol oynamışdır. Molla Vəli Vidadi v ə Molla Pənah Vaqifin klassik poetik irsə sadiq qalmaları ilə yanaşı, el ədəbiyyatından bəhrələnərək, sadə, canlı xalq danışığında əsərlər yazması onların yaradıcılığında əsas göstərici olmuşdur. 1856-cı ildə “Məcmueyi-Vaqif v ə müasirini digər” adı ilə Teymurxanşurada (Dağıstanın indiki Buynaqsk şəhərində) nəşr etdirmişdir. M.Y.Qarabaği təzkirənin meydana gəlmə səbəbini kitaba yazdığı müqəddimədə belə göstərir: “...Vaqif və müasirlərinin şeirlərin- d ən ibarət bir məcmuə yazmaq fikrində olum və onların seçmə şeirlərini yazıya g ətirim” [6, 6]. Az ərbaycan əlyazma kitabının XIX yüzilə qədər keçdiyi inkişaf yoluna baxış göstərir ki, o, zaman etibarilə təxminən min illik tarixə malik olmuşdur. Bu kitablar forma v ə məzmun cəhətdən ötən yüzilliklər ərzində öz milli paleoqrafik xüsusiyy ətlərini qoruyub saxlayaraq, yeni-yeni bədii tərtibat, kalliqrafik formalar k əsb etməklə təkmilləşmiş, şərəfli inkişaf yolu keçmiş və yazılı mənəvi sərvətimizi özündə yaşatmışdır. Bu dəyərli abidələr zaman - zaman h ələ çox tədqiqat işlərinin mövzusu olacaq, sanballı elmi əsərlər yaranacaqdır. 213
ƏDƏBİYYAT 1.
Allahyarov K. Q ədim əlyazması //Kitablar aləmində. 1989, №2, s.41. 2.
ərbaycan kitabı (Biblioqrafiya). I cild (1780-1920). Bakı: Azərb. Kitab Palatası, 1963, 219 s.
3.
C əmşidov Ş. Kitabi-Dədə Qorqud (Tarixi, coğrafi, tekstoloji tədqiq və Drezden əlyazmasının dürüstləşdirilmiş elmi mətni). Bakı: Elm, 1999, 680 s. 4.
ət C. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış (İslamdan əvvəl və islam dövrü. Başlanğıcdan XVI əsrə qədər). Bakı: Azərnəşr, 1993, 176 s. 5.
əhrəmanov C. Nizami əsərlərinin əlyazmaları dünya kitabxanaları və muzeylərində // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1983, 23 sentyabr. 6.
ə Y. Məcmueyi-Vaqif və müasirini-digər. Bakı: Şuşa, 1999, 152 s. 7.
Nağısoylu M. Azərbaycan əlyazmaları sorağında 10 gün Praqada // Ədəbiyyat qəzeti, 2012, 12 oktyabr, №38. 8.
9.
T ərbiyət M. Danişməndani-Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr, 1987, 433 s. 10.
Z əkiyev İ. Azərbaycan kitabının inkişaf yolu (Qədim dövrdən XIX əsrin sonuna qədər). B akı: “Azərbaycan Ensiklopediyası”, NPB, 2000, 388 s. 11.
П.А.Грязневич. М.: Восточная литература, 1960, 185 с. КРАТКИЙ ВЗГЛЯД ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РУКОПИСНОЙ КНИГИ Г.И.БАХШАЛИЕВА РЕЗЮМЕ Рассмотрена история азербайджанской рукописной книги, как важная часть книжной истории. Отмечается, что без широкого изучения азербайджанской рукописной книги, не возможно исследование истории книги. В статье указанo, что рукописные книги, как ценные источники, имеют очень важную роль в исследовании книжной работы.
Ключевые слова: рукописная книга, книжная история, издательское дело, Бакуви SHORT GLANCE TO HISTORY OF AZERBAIJAN MANUSCRIPT BOOK G.I.BAKHSHALIEVA SUMMARY There is the history of the Azerbaijan manuscript book, as the important part of book history is considered in this article. It is noticed, that without wide studying of the Azerbaijan manuscript book, the research of history of the book is not possible. In the article it is specified, that manuscript books as valuable sources, have very important a role in research of book art.
Yüklə 251,15 Kb. Dostları ilə paylaş:
|