№3 Humanitar elmlər seriyası
Yüklə 70,02 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ПРОБЛЕМА САМОСОЗНАНИЯ В ПУБЛИЦИСТИКЕ Г.ДЖАВИДА С.Г.ГАСАНОВА РЕЗЮМЕ
- Ключевые слова
- THE PROBLEMS OF SELF-CONSCIOUSNESS IN PUBLICISM S.G.HASANOVA SUMMARY
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №3 Humanitar elmlər seriyası 2014
UOT 070
H.Cavid ədəbi prosesə şeir və publisistik yazılar ilə gəlmişdir. O, 1903-cü ildən 1937-ci ilə kimi dramaturgiya ilə yanaşı publisistika ilə də məşğul olmuşdur. Onun publisistik məqalə- lərinin əksəriyyəti türkçülük, milli azadlıq, müstəqillik kimi ideyaların təbliğinə aiddir. Lakin sovet dövrü tədqiqatlarında ədibin publisistik yaradıcılığı tədqiqatdan kənarda qalmışdır.
sözlər: Hüseyn Cavid, fəlsəfə, özünüdərk, həyat, publisist, ideya
XX əsr Azərbaycan bədii publisistikasından bəhs olunarkən “Füyu- zat”çılar üçün “önəmli o idi ki, çağdaş mədəni-mənəvi həyatımızın ağrıları ...ön plana çəkilsin” (12, 229). O zaman bu mədəni-mənəvi ağrılarımızdan biri və ən başlıcası savadsız xalqı elmə, maarifə cəlb etmək üçün yeniliyin xalq arasında təbliği məsələsi idi ki, H.Cavidin publisistik məqalələrinin böyük əksəriyyəti bu mövzunun təbliğinə həsr edilmişdir. Ona görə də, 20-ci yüzil- liyin əvvəllərində yazıb-yaratmış Azərbaycan yazarlarının ədəbi-bədii, elmi irsi, o cümlədən publisistik yaradıcılığı tədqiqatçılarımız tərəfindən tədqiq edi- lərək oxucuların ixtiyarına verildiyi kimi, H.Cavidin də publisistik yaradıcılığı tədqiqata cəlb edilməli və elmi ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılmalıdır. Məhz bu publisistika C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, Ə.Hüseyn- za də, Ə.Ağaoğlu, M.Ə.Rəsulzadə, C.Hacıbəyli, Ü.Hacıbəyli, H.Vəzirov və digər publisistlərimizin yaradıcılığındakı kimi, milli-mənəvi dəyərlərə, müstə- qillik ideyalarına, Vətənə və müqəddəs torpağa, böyük türkçülük və azərbay- cançlıq ideyalarına söykənən, onun təbliğinə yönələn motivlərlə zəngindir. Ona görə də, çəkinmədən qeyd edə bilərik ki, H.Cavidin publisistikasında da özünü- dərk problemləri əsas amillərdəndir. Bütün bunlarla yanaşı, eyni zamanda H.Cavidin ədəbi irsi həm də tərbiyə məktəbidir. Burada Ümummilli Liderimiz Heydər Əliyevin sözlərini xatırlat- maq yerinə düşərdi: “Hüseyn Cavidin yaratdığı əsərlər Azərbaycan xalqının milli
182
sərvətidir. Onlar bu gün üçün, gələcək nəsillər üçün dərslik kitabıdır” (3, 3). Unutmaq olmaz ki, H.Cavidin dramaturgiyasında, poeziyasında olduğu kimi publisistikasında da böyüməkdə olan gənclərin təlim-tərbiyəsi üçün çox zəngin material var. Milli kökə bağlılıq, dostluq, sülhsevərlik, sədaqət, huma- nizim, vətənpərvərlik, xeyirxahlıq kimi əxlaqi keyfiyyətlər H.Cavid yaradıcılı- ğının leytmotivini təşkil edir. Ölkəmizdə böyüməkdə olan gənclərin milli ruh- da, milli zəmində tərbiyə olunması əsas vəzifələrdən biri kimi qarşıya qoyuldu- ğu indiki şəraitdə H.Cavid yaradıcılığının təlim-tərbiyəvi əhəmiyyətini, gənc- lərdə milli şüurun inkişafına onun təsirini də tədqiq edib öyrənmək qarşıya əsas məqsəd kimi qoyulur. Çünki H.Cavid yaradıcılığının sənətkarlıq xüsusiyyətləri filoloq alimlər tərəfindən lazımi şəkildə təhlil edilsə də, onun tədrisə tərbiyəvi təsiri, demək olar ki, araşdırılmamış və ictimaiyyətin diqqətinə çatdırılma- mışdır. Doğrudur, sonralar sovet dövründə H.Cavidin yaradıcılığındakı bu motiv- ləri tədqiqatçları inkar etdilər. Orta məktəblərdə çox böyük tərbiyəvi əhəmiy- yətə malik olan “Qız məktəbində” şeiri haqqında 1926-cı ildə “Çocuq ədəbiy- yatı və qiraət kitablarında üsul” adlı məqaləsində Mikayıl Rzaquluzadə yazırdı: “...H.Cavidin bu əsəri mütləq çocuqlar üçün yazılan kitablardan çıxarılmalı, əvəzinə bu günün zehniyyətinə görə əsərlər qoyulmalıdır” (16). Təbii, o zaman belə yazılmalı idi. Çünki Şura hökumətinin ideyalarını dəstəkləyən əsərlər yazmayan Cavidə münasibət dəyişilməli idi. H.Cavid yaradıcılığı ilə bağlı söylənən fikirlər zaman keçdikcə, saf-çürük olunduqca, onun böyük sənətkar olması etiraf edilir. Məsələn, görkəmli ədə- biyyatşünas alim Yaşar Qarayev ədibin sosializm dövrünün keçici zahiri ger- çəkliyinə qapılmadan, öz ruhu aləmini yaşadığını vurğulayır: “Romantik Cavid ən sərt, realist bolşevik gerçəkliyində də məqama xidmət etmədi, tarixi ana – sosializm ə ötəri münasibət ifadə eləmədi, “ötüb-keçəcək” epoxaya “ötüb-keçən əsərlər həsr etmədi, özünün içərisindəki həyatı (və bu həyatda kodlaşan milli- etnik taleyi, yaddaşı) təsvir eləməkdə davam etdi” (8, 100). “Ədəbiyyat və tərbiyəvi iki məfhumu günəş və işıq, həyat və fəaliyyət məfhumları kimi bir-birindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyildir”-söyləyən müdiriklər nə qədər haqlı idilər (V.Q.Belinski). Bu baxımdan H.Cavid yara- dıcılığı diqqəti daha çox çəkir. Onun şəxsiyyəti, adamlara olan münasibəti, milli ənənəyə bağlılığı hər zaman gənclik üçün nümunə məktəbidir və qələmi- nin məhsulu olan hər bir əsəri, publisistik məqaləsi sənət nümunələri kimi bədii idrak vasitəsidir. “Zaman keçəcək, onilliklər, yüzilliklər bir-birini əvəz edəcək, hər şey də- yi şəcək, dünya yeni yönə, yeni zövqlə istiqamətlənəcək, ancaq xalqın milli- mənəvi dəyərlərinə öz müqəddəs münasibəti heç vaxt dəyişməyəcəkdir” (1, 10). Deməli, təpədən-dırnağa maarifpərvərlik, vətənpərvərlik, millətsevərlik hissləri ilə zəngin olan H.Cavid yaradıcılığı da daima dərin minnətdarlıqla yad ediləcəkdir. H.Cavid yaradıcılığı hər zaman diqqət mərkəzində olmuş, onları tədqiq
183 və təhlil edən ədəbiyyatşünaslar öz ədəbi-elmi fikir və münasibətlərini bildir- mişlər. Nəticədə milli ədəbiyyatşünaslığımızda “cavidşünaslıq” deyilən maraq- lı və zəngin bir sahə yaranmışdır. Təəssüflər ki, bu sahəyə yanaşma bəzi illərdə müxtəlif olmuşdur. Cavid yaradıclığına və şəxsiyyətinə münasibət siyasiləş- diril miş, ona görə də, obyektiv və ya qeyri-obyektiv, hətta çox qərəzli də ol- m uşdur. “Bu da hər zamanın, dövrün ictimai mübarizələrin xüsusiyyətlərindən, mündəricəsindən, ideallarından asılıdır. Hər dövr, nəsil öz məqsədləri, ictimai mey
lləri üçün keçmiş irsdə bir dəlil, bir dayanacaq axtarır”(6, 12). Lakin 20-ci illərdən ədəbi tənqidin, fəlsəfi fikrin, teatrşünaslığın tədqiqat obyekti olan H.Ca vidə bəraət verildikdən bir neçə il sonra da tədqiqatçılardan bəziləri onun irsinə obyektiv yanaşmadılar. Yenə də hakim partiyanın ideologiyası özünü büruzə verirdi. Məsələn, tədqiqatçı alim Məmməd Cəfər 1960-cı ildə yazırdı: “Cavidin inqilabdan əvvəlki yaradıcılığı çox ziddiyyətli və zəif idi” (9, 10). Alimin zəif və ziddiyyətli adlandırdığı bu dövrdə H.Cavid istər poeziyasında, dramaturgiyasında, istərsə də publisistikasında artıq çox güclü əsərlərini yarat- mış və ədəbi aləmdə yetərincə tanınmışdır. İnqilabaqədərki dövrə kimi artıq Azərbaycan ədəbi mühitində H.Cavid romantik ədəbi məktəbin ən istedadlı nümayəndəsi kimi böyük şöhrət sahibi idi. Zaman uzun illər Cavidə qarşı amansız olmuşdur. Ədəbiyyatşünas alim Yaşar Qarayevin söylədiyi kimi: “Cavid-zaman münasibətlərinin bəlkə də ən mürəkkəbi, təzadlısı və ibrətlisidir. Bu mürəkkəblik Cavidin yaşayıb-yaratdığı tarixi epoxanın öz narahatlığı ilə, öz fırtına və inqilabları ilə aşılanmışdır və do layı inikasını (vulqar və bayağı ifratları ilə bərabər) bəzən Caviddən də çox cavidşünaslığın axtarışlarında tapılmışdır” (10, 6). Əslində sovet dövründə H.Ca
vid yaradıcılığı, şəxsiyyəti siyasi ideologiyanın qurbanı olmuşdur. Lakin danılmaz bir həqiqət var ki, “siyasi tələblər böyük əsərlərdə özünə bir da- yanacaq tapmadıqda belə o əsərləri qiymətdən sala bilmir, belə əsərlər insan ruhunun, insan psixologiyasının daha dərin qatlarına təsir etdiyi üçün siyasi tələblərin hökmünə tabe deyildi” (6, 12). Heç bir qadağa, təzyiq H.Cavidi oxucularının qəlbindən silib ata bilmədi. Əlağa Vahid demiş: “Cavid əbədidir, qalacaq namı cahanda” (4, 5). Cavid yaradıcılığının tədqiqi Abdulla Şaiq və Hənəfi Zeynallıdan baş- layaraq Mustafa Quliyev, Əli Nazim, Seyid Hüseyn, Əziz Şərif, Xəlil İbrahim, Məmməd Arif, Mehdi Hüseyn, Məmməd Cəfər, Əli Sultanlı, Qulam Məm- mədli, Məsud Əlioğlu, Rəfiq Zəka, Vəli Osmanlı, Rafael Hüseynov, Yaşar Qa- rayev, Zahid Əkbərov, Bəkir Nəbiyev, Şəmistan Mikayılov, Əjdər İsmayılov, Rasim Qurbanov, Ka mran Əliyev, Azər Turan və digər alimlər tərəfindən ic- timaiyyətə təqdim olunmuşdu. Doğrudur, bu təqdimat müxtəlif illərdə, müx- təlif aspektlərdən yanaşma prizmasında olub. Lakin buna baxmayaraq gərgin axtarışların sayəsində meydana çıxan hər bir əsər cavidşünaslığın inkişafında müəyyən dərəcədə rol oynadığı üçün onları inkar etmək heç də düz olmazdı. Lakin unutmaq olmaz ki, onların böyük əksəriyyəti H.Cavid yaradı- cılığına daha çox “siyasi ideyalar və ideallar mövqeyindən” yanaşmışdır.
184
Məsələn, 1920-ci ilin aprel süqutuna kimi və ondan üç-dörd il sonra da H.Ca- vid dövrü mətbuatda əsasən “Qafqaziyanın ən bənam məşhur şairi” (14), “Müqtədir zat”, “Azərbaycanda ən müqtədir şair” (17) kimi hörmətlə təqdim edildiyi halda, 1926- cı ildən H.Cavid mətbuatda birmənalı olaraq “Məhdud görüşlü bir insan” (15), “Burjua ruhlu şair” (13) və s. qeyri-obyektiv tənqidlərə və təhqirlərə məruz qalmışdır. Amma əsasən 1920-1940-cı illərdə Azərbaycan sovet ədəbiyyatşünas- lığının diqqət mərkəzində olan H.Cavid yaradıcılığı birmənalı olaraq qeyri- obyektiv tədqiq edilsə də, diqqət mərkəzində idi. Hətta “1920-1980-cı illər cavidşünaslığın özü keçən əsrin 80-cı illərinin əvvəllərində xüsusi elmi- tədqiqat mövzusu kimi araşdırıl-mışdır” (7, 161). Ədibin keçdiyi yaradıcılıq yolu “üç müxtəlif, çətin ictimai-siyasi şəraiti olan dövrə təsadüf etdiyindən yaratdığı əsərlər təzadlı və ziddiyyətli ideyaları ilə ədəbi tənqidin diqqətini hər zaman cəlb etmişdir” (11, 21). Təbii ki, bu da H.Cavidin yaradıcılığı ətrafında müxtəlif polemikaların yaranmasına səbəb olurdu. Çünki Hüseyn Cavid haqqında yazanlar dövrün tələbini əsas götürərək onun yaradıcılığında ziddiyyət axtarmışlar. Əgər H.Cavidin əsərlərində zid- diyyət varsa, o ictimai həyatdan gəlir. Bu ziddiyyət və onu doğuran səbəblər ədibin yaradıcılığının təhlilinə həsr olunmuş yazılarda da birmənalı qarşılan- mır. Bu haqda Abdulla Şaiq Cavid haqqında xatirələrində yazırdı ki: “...Ca- vidin “İblis” faciəsini ideoloji cəhətdən tənqid edənlərə onun nə kimi təsir altında yazıldığını xatırlatmaq üçün şairin keçirdiyi müdhiş bir fəlakəti yazmaq məcburiyyətindəyəm. “Cavid Bakıda köhnə Nikolayevski küçəsində yerləşən “Təbriz” otelində yaşayırdı. 1918-ci ilin mart hadisəsindən sonra yazıçı və münəqqid Hüseyn Sadiq ilə bərabər bizə gəlmişdi. Cavidin bət-bənizi ağarmışdı. O, son dərəcə nəşəsiz və mütəəssir görünürdü. Əhval sordum. Hüseyn Sadiq Cavidin əsir düşdüyünü və ölümdən qurtulduğunu söylədi. Sonra şair özü başına gələn qə- zanı müfəssəl şəkildə belə danışdı: “Mart hadisəsinin ikinci günü bir dəstə qa- çaq- quldur otelin qapısını qırıb içəri girdilər və altmış nəfərdən ziyadə müsafiri əsir aldılar. Mən vəziyyətin nə yerdə olduğunu hiss edərək getmək istəmədim. “Nə edəcəksiniz burada edin”-dedim, lakin hamımızı məcbur çıxarıb apardılar. Yolda hər tinbaşı üzərimizə yayım atəşi açıldıqca hamımız qorxudan yerə sərilir, bir-birimizə qısılırdıq. Sonra “Qalxın” əmri verilincə yoldaşlarımızdan bir çoxunun qurşunlara fəda olduğunu görürdük. Xülasə, altmış nəfərdən yalnız iki nəfər qaldıq. Bizi gətirib Mayılov teatrına buraxdılar. Aralıq sakitləşənə qədər orada qaldıq. Bu hadisədən olduqca mütəəssir oldum ...” (2, 205). H.Cavid Azərbaycan səhnəsinin şah əsərlərindən olan “İblis” faciəsini bu acı təsirlər altında yazmışdır. Deməli, Cavidin əsərlərinin təhlilinə həsr edilən tədqiqatların əksəriyyətində bu ziddiyyət olduğunu deyənlər sadəcə o ziddiy- yətə dövr, zaman prizmasından baxsaydılar, onun nisbi xarakter daşıdığı qə- naətinə gələrdilər. Ümumiyyətlə, Azərbaycan da sovet tənqidinin təşəkkülü və yüksəlişi
185 “vulqar- sosioloji mərhələ” deyilən dövrdə də Cavid yaradıcılığına münasibətdə özünün bütün zəif cəhətlərini subyektiv maksimalizimi, metodoloji və estetik təzahür ifratları ilə meydana çıxarmışdı” (10, 5). Lakin nəticə etibarilə ədibin yazıb-yaratdığı dövrün tənqidi fikri, Cavid sənətinin sirlərini aça bilməmişdir. Amma bu heç də o demək deyil ki, Azərbaycan sovet cavidşünaslığının xid- mətlərini heçə endirmək lazımdır. Yox. Çünki o zaman Cavidin yaradıcılığını düzgün şərh etməyə, “müasir dövrlə və tarixlə əlaqələndirib, elmi-metodoloji cəhətdən düzgün qiymətləndirməyə can atan münəqqidlər də olmuşdur. Belələrindən Abdulla Şaiqin və nisbətən Hənəfi Zeynallının adını çəkmək olar”(3, 13). M.Cəfərin fikrincə isə “H.Cavidin yaradıcılığına ilk dəfə nisbətən düzg ün qiymət verən tənqidçi Mustafa Quliyev olmuşdur” (9, 7). Amma bunlarla kifayətlənmək də düzgün olmazdı. Lakin onlar da daxil olmaqla, H.Cavidin dramaturgiyası, poeziyası haq- qında dönə-dönə bəhs edən bütün tədqiqatçı alimlər nədənsə onun publisisti- kas ını tamamilə unutmuşdular. Hətta cavidşünasların “H.Cavid yaradıcılığının ən yaxşı tədqiqatçısı adlandırdıqları” (3, 6) akademik Məmməd Cəfər də onun publisistik yaradıcılığı haqqında bircə cümlə belə yazmayıb. Cavidşünaslıq, xüsusilə də sovet cavidşünaslığı xüsusi elmi-tədqiqat mövzusu kimi öyrənildiyi, araşdırıldığı halda, Cavid publisistikasının araşdırıl- ması, bu haqda irəli sürülən fikirlər, məqalələr heç bir elmi araşdırmanın predmetinə çevrilməmişdir. Unutmayaq ki, H.Cavid yaradıcılığı boyu publisis- tika ilə də məşğul olmuşdur. Onun publisistikasına məqalələrindən əlavə, mək- tub
ları da daxildir. Məmməd Tağı Sidqiyə, Qurbanəli Şərifzadəyə, Əziz Şərifə yazdığı bu məktublar arasında xüsusi yeri tələbə olarkən İstanbuldan, Tiflisdən, Bakıdan (Məsələn, sonuncu səkkizinci məktubu Bakıdan yazıb) Naxçıvana sevimli müəllimi Qurbanəli Şərifzadəyə yazdığı məktublar tutur. Bu məktublar 1906- cı ildən 1910-cu ilə qədər olan dörd il ərzində (Tiflisdən göndərilən məktub 1912-ci ilin mayında) yazılmış məktublardır. Təbii bu məktublar H.Ca- vidin “həyat və yaradıcılığında əhəmiyyətli olduğu kimi, tərcümeyi-halında da ən qaranlıq olan İstanbul dövrünü lazımi dərəcədə aydınlaşdırır”(5, 32). Cavidin həmin məktubları haqqında ilk olaraq Ə.Şərif və Q.Məmmədli bəhs edib. Ə.Şərif çox haqlı olaraq qeyd edir ki, “İstanbuldan Naxçıvana ya- zılmış bu səkkiz məktubun məzmunu çox maraqlı və zəngindir. Burada istər Zaqafqaziyanın o günlərdəki siyasi və ictimai vəziyyəti (Tiflis və Tiflisdən Batuma gedən yol mənzərələri) ötəri də olsa təsvir edilir, istərsə də Türkiyə şəhərləri (Trabzon, Samsun, İstanbul) haqqında məlumat verilir” (5, 36). Burada bir faktı da qeyd edək ki, bu səkkiz məktubun sonuncusu, yəni səkkizincisi Ə.Şərifin yazdığı kimi heç də İstanbuldan deyil, Bakıdan yazılıb. İlk an məktubun başında qeyd olunan tarixə fikir verək “5 mart 1910”. Bildi- yimiz kimi, H.Cavid bu tarixdə “Həqiqət” qəzetində, demək olar ki, günaşırı şeir və məqalələri ilə çap olunub. İkincisi məktubun məzmunu ilə tanış olarkən də bunun şahidi oluruq ki, məktub Bakıdan yazılıb. Məktubların məzmunları ilə tanış olarkən hələ tələbə ikən gənc H.Ca-
186
vidin bu siyasi hadisələrə münasibət bildirməsi, qiymət verməsi və onlardan nəticə çıxarması onun böyük istedada malik olmasından xəbər verir. Deməli hələ çox gənc olmasına baxmayaraq ətrafda baş verən siyasi hadisələr də onun diqqətini cəlb edir və bu haqda fikir yürüdürdü. Bu məktublar haqqında isə növbəti məqalələrimizdən birində bəhs ediləçəkdir.
1.
ərbaycan publisistikası antologiyası. Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 688 s. 2.
Abdulla Şaiq. Xatirələrim. Bakı: Yazıçı, 1960, 223 s 3.
Cavidi xatırlarkən. Məqalə və xatirələr toplusu. Bakı: Gənclik, 1982, 388 s. 4.
Cavidşünaslıq. I cild. (araşdırmalar toplusu). Bakı: Elm, 2012, 240 s. 5.
Əziz Şərif. Keçmiş günlərdən. Bakı: ADN, 1977, 301 s 6.
Hacıbəyov Üzeyir. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Yazıçı, 1985, 650 s. 7.
Hüseynli Tural. Hüseyn Cavid v ə Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatşünaslığı. Bakı: Az ərnəşr, 2004, 174 s 8.
Qarayev Yaşar. Faciə və qəhrəman. Bakı: Yazıçı, 1965, 250 s 9.
M əmməd Cəfər. Hüseyn Cavid. Bakı: Azərnəşr, 1960, 262 s 10.
M əmmədli Qulam. Cavid ömrü boyu. Bakı: Yazıçı, 1982, 296 s. 11.
M əmmədova Sahibə. Hüseyn Cavid yaradıcılığında tarixilik və müasirlik. (avtoreferat). Bakı, 2013, 24 s. 12.
əliyev Şamil. “Füyuzat” ədəbi məktəbi. Bakı: Elm və təhsil, 2004, 453 s. Qəzetlər və jurnallar 13.
“G ənc işçi” qəzeti, 1930 6 mart 14.
“Kommunist” q əzeti, 1924 1 yanvar 15.
“Maarif v ə mədəniyyət” jurnalı, 1926, №8 16.
“Maarif işçisi” jurnalı, 1926, №10
В статье речь идет о проблеме самосознания в публицистике Г.Джавида. Талант- ливый публицист, поэт-философ Гусейн Джавид является одним из выдающихся деяте- лей Азербайджана. Анализируются разные драматические произведения великого дра- матурга и проблема самосознания превращается в объект исследования с разных аспек- тов. Данная статья посвящена публицистической деятельности великого творца.
идея
187 THE PROBLEMS OF SELF-CONSCIOUSNESS IN PUBLICISM S.G.HASANOVA SUMMARY The article studies the problem of self-consciousness in H.Javid’s plays. The talanted publicist, poet-philosopher Huseyn Javid is one of the outstanding figures of Azerbaijan. The article is dedicated to the publicistic activity of the great creator.
Yüklə 70,02 Kb. Dostları ilə paylaş:
|