3-Мавзу: qadimgi dunyo iqtisodiy ta’limotlari

3-Мавзу: qadimgi dunyo iqtisodiy ta’limotlari

3-Мавзу: QADIMGI DUNYO IQTISODIY TA’LIMOTLARI
1. Qadimgi Misrdagi birinchi iqtisodiy g‘oyalar Iqtisodiy fan manbalarini jahon sivilizatsiyasining beshigi Qadimgi Sharqdan izlamoq mantiqan to‘g‘ridir. Iqtisodiy g'oyalar insoniyat yaralishi bilan ibtidolangan. Ammo, hozirgi davrda qo‘lyozmalarda aks ettirilgan g‘oyalargina tahlilga tortiladi. Shu bois, «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi»ni quldorlik jamiyati tuzumiga bog‘lashadi. Dastlab quldorlik jamiyati Sharqda, sinfiy ajralish boshlangan joylarda, Mesopotamiya (Tigr va Yefrat daryolari oralig‘i)da va Misrda eramizdan awalgi IV ming yillikda yuzaga keldi. Bunga asosiy sabab shuki, bu yerda texnologik inqilob ro‘y berdi, metall qurollar ishlatila boshlangan, qishloq xo‘jaligida intensiv, ko‘p hollarda, sug‘orma dehqonchilikka o'tildi. Bundan turg‘un qo‘shimcha mahsulot olish imkoni tug‘iladi. Bu esa jamiyatda m ehnat taqsim otini rivojlantirishga, ko‘pgina hunarm andchilik sohalarining ajralib chiqishiga va sinfiy tabaqalanishga turtki bo‘ldi. Bu davrda mahsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan dehqonlarni ekspluatatsiya qilish yo‘li bilan renta-soliq olish bo‘lsa, qullarni beayov ishlatish bilan ham katta boylik orttirilgan. Sharqda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi darajasiga qarab ayrim «erkin» aholining ahvoli qullarnikidan unchalik farq qilmagan. Lekin ayrim olimlarning fikricha, Sharqda quldorlik klassik shaklda rivoj topmagan, patriarxal, ya’ni uy xo‘jaligidan ustun bo‘lgan. Sharq, jumladan, 0 ‘rta Osiyo mamlakatlaridagi xo‘jalik faoliyatida nisbatan erkin odamlar ishtirok etishgan. Masalan, dehqonchilik, hunadmandchilik, qurilish sohasida qullar mehnatidan foydalanilmagan. Antik dunyo (G ‘arbiy Yevropa) dagi ayrim hududlarda xalqaro savdo bilan bog‘liq ravishda tovar pul munosabatlari ham anchagina rivojlangan. Shu tarzda qulchilikka asoslangan xususiy mulkchilik paydo bo‘ldi. 0 ‘z mahsulotini sotishga m o‘ljallab, ishlab chiqargan qulchilik xo'jaliklari ekspluatatsiyani kuchaytirishni talab etgan. Natijada klassik yoki antik qulchilik yuzaga keldi. Qadimgi Sharqning iqtisodiy ta’limoti, asosan, davlatni boshqarish to‘g‘risidagi ilm, qonunlarga oid edi. Jamiyatning iqtisodiy hayotida amalda butunlay natural xo‘jalik faoliyat ko‘rsatar edi. Qadimgi Sharq yodgorliklarida davlatni boshqarish san’ati bo'yicha qoida va qonunlar to‘plami hamda iqtisodiy g‘oyalar saqlanib qolgan. Bizgacha bo'lgan birinchi yodgorlik «Geraklepolik shohning o ‘z o‘g‘liga nasihatiari» esdaliklari (Qadimgi Misr, eramizdan aw al) juda ham qadimgi manbalardan hisoblanadi. Muallifning ta’kidlashicha, «nasihatlarda» e’tiborni boshqaruv apparati faoliyatini samarali yuritish zaruriyati va fir’avnlar (Qadimgi Misr podshohlarining nomi yoki unvoni) va aholi o‘rtasida bo‘ladigan munosabatlar ko‘rsatilgan. Bu davrda sinfiy ajralish to‘la shakllanmagan bo‘lib, boshqaruv ishiga ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori tabaqali yoki oddiy aholidan) mumkin bo'lgan. Vasiyatnomada muallif asosiy e’tiborni podshoh bilan xalq o‘rtasida j turuvchi boshqaruv apparatiga qanday muomala qilish kerakligi haqida yoziladi. Unda shunday deyiladiki, «boshqaruv apparati yagona otryad kabi ish olib borishi kerak, buning uchun esa podshoh o ‘z amaldorlari haqida doimo g ‘amxo‘rlik qilishi va moddiy rag‘batlantirib borishi kerak, shundagina ularsening qonuning bilan yashaydi». Saqlanib qolgan yodgorliklarda va yozma qonunlarda iqtisodiy-siyosiy g‘oyalar mavjud bo‘lgan. Unda mustaqil ishlab chiqaruvchining huquqlarini himoya qilish, tartibga solish hamda ishlab chiqaruvchilar qatlamini yemirilishini to‘xtatishga qarshi muhim fikrlar berilgan edi. Ayniqsa, eramizdan awalgi XVIII asrda Bobilda podshohlik qilgan Hammurapining qonunlar to‘plami (kodeksi) mashhurdir. B uto‘plam 1901-1902-yillarda Suza shahri qoldiqlarini arxeologik qazish paytida topilgan. Toshga o‘yib yozilgan muhim va qadimiy, tarixiy hujjatni tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, mavjud davlat sinfiy va ijtimoiy jihatdan ancha mukammal ko‘rilganligi bilan ajralib turadi. Bu qonunlarning asosiy mazmuni «kuchli kuchsizni» shiori ostida kuchlilar tomonidan kuchsizlami butunlay kamsitishni himoya qilgan, qarz evaziga qul qilish faqat uch yilgagina ruxsat etilgan edi. Lekin bu chegaralash bo‘lsa-da, xususiy m ulkchilik ham qonun bilan rasmiylashtirilgan edi. Xususiy mulkchilik huquqiy bitimlarda himoya qilinar, agar ijarachi zaruriy ishlami ma’lum bir sabablarga ko‘ra bajara olmasa turli xil imtiyozlar berilardi. Xususiy mulkchiiikka qarshi turishga iqtisodiy javobgarlik joriy etilgan. Hammurapi kodeksining yaratilishi Qadimgi Vavilon jamiyatining birlashishi uchun muhim omil bo‘ladi. Hammurapi kodeksi iqtisodiy hayotni huquqiy normalar ko‘magida boshqarishga qilingan birinchi harakat edi.