4 GÜRCİstan'daki borçali azerî TÜrklerinde âŞiklik geleneğİ Prof. Dr. Şureddin memmedli



Yüklə 300,64 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix28.06.2018
ölçüsü300,64 Kb.
#52271


TU RA N-SAM  *  YI L:  201 2  * C İ LT: 4 *  SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R,  2012  

TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ  

www .tura nsa m.o rg  

 

 

28 



(4) 

GÜRCİSTAN'DAKİ BORÇALI AZERΠTÜRKLERİNDE ÂŞIKLIK 

GELENEĞİ 

Prof. Dr. Şureddin MEMMEDLİ

5

 

Doç. Dr. Gülnara GOCAEVA MEMMEDOVA

6

 



 

ÖZET 

Gürcistan'da  yaşayan  Azerî  (Karapapak)  Türklerinde  saz,  âşıklık  sanatının 

geliştiği,  hem  de  âşıklığın  öz  biçimde  korunup  yaşatıldığı  uzmanlarca  yüksek 

değerlendirilmektedir.  Makalede  Borçalı  âşık  ekolünün  öz  geçmişine  başvurulur,  bu 

ekolün öncüleri, birincilleri hakkında bilgiler sunulur. 

 

Anahtar Kelimeler: Gürcistan, Borçalı, âşık, âşıklık. 



 

 

1. KONUYA İLİŞKİN BİR ATIF ÜZERİNE 

"Borçalı–Başgeçit mahalleri koruduğu güzel ananeleri, en vacibi de dil saflığı 

ve tâbiliğiyle seçilir" – bu değer Azerbaycan halk şairi Bahtiyar Vahabzade'nindir [

7

]. 



     Günümüz  Türk  dünyasının  en  ünlü,  en  sevimli  şairlerinden  olan  Bahtiyar 

Vahabzade'nin şu değerlendirmesinde şunlar öne çıkar: 

     Borçalı-Başgeçit diyarı şu ölçütlerle özgünlük taşır: 

          a) Güzel geleneklerin var oluşu 

          b) En öncelikle dil saflığının yaşadığı 

          c) Tâbiiliğin kalması 

     Ve şu sanat olgularını, şu özgülüğü korumaktadır. 

     Borçalı'da sanat özgülüğü, dest-üslûp özlülüğü daha çok buradaki saf ozan 

sanatının arketip (ilk örnek) niteliğinde sergilenir. 

 

2. KONUYA ÖN BAKIŞ 

Gürcistan'da Türklerin genel sayısı 500 bin sayılır, onlar sayı çoğunluğuyla bu 

ülkede  Gürcülerden  sonra  ikinci,  Gürcü  olmayanlar  arasında  birinci  yeri  tutarlar. 

Burada  Türklerin  yoğunlukla  yerleştikleri  arazileri  Borçalı  diye  adlandırırız. 

Resmiyetçe  Aşağı  Kartlı  diyarı  da  denir.  Diyarın  nüfusunun  çoğunluğunu  Azerî 

Türkleri  oluşturur.  Yoğun  olarak  bizimkiler  Marneul  –  Sarvan  (100  bin  kişi), 

Gardaban  –  Garayazı  (50  bin  kişi),  Bolnis  –  Bolus  (50  bin  kişi),  Dmanis  –  Başgeçit 

(20  bin  kişi),  Sagareco  –  Garaçöp  (20  bin  kişi)  ilçelerinde  meskûndurlar.  Tiflis 

şehrinde, Rustav şehrinde, Zalga (Barmagsız), Tetrisharo (Ağbulag), Lagodeh, Telav, 

Mshet,  Kaspi  ilçelerinde  de  belirli  sayıda  Türkler  yaşarlar.  Burada  Sadahlı  (10  bin 

nüfus), Telav Garacalar (9 bin nüfus), Gızılhacılı (8 bin  nüfus), Fahralı (7 bin nüfus), 

Bolus-Kepenekçi (7 bin nüfus), Lembeli (7 bin nüfus) vb gibi büyük köyler bulunuyor 

[

8



]. 

Borçalı'ya simgesel olarak "Sazın-Sözün Beşiği", "Âşıklar Yurdu" tanımları da 

                                                 

5

 Ardahan Üniversitesi öğretim üyesi / Türkiye (Gürcistan uyruklu) 



6

 Haydar Aliyev Gürcistan Azerbaycan Üniversitesi öğretim üyesi / Gürcistan (Gürcistan uyruklu) 

[

7

]  Bahtiyar  Vahabzade,  Borçalı–Başkéçid  Dağlarında  Gaynayan  Çéşme  /  "Veten  Ocağının  İstisi" 



mecmuası, Bakü 1982, s. 73–79 

[

8



]  Ayrıntılı  bak:  http://www.turansam.org/dosyalar.php?id=15  /  Gürcistan'da  Azerî  Türkleri 

Meskûnlaşan Arazi Bölgeleri / 24.04.2009 




TU RA N-SAM  *  YI L:  201 2  * C İ LT: 4 *  SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R,  2012  

TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ  

www .tura nsa m.o rg  

 

 

29 



yakıştırılır. 

Arşivler,  sine  defterleri  Orta  çağın  çeşitli  sanatçılarımızdan  bize  önemli 

müjdeler, şiirsel inci çelengi eriştirir. 

18. yüzyıl arşiv belgelerinde Borçalı'nın Ağcagala nahiyesinde Âşıklı cemaati, 

Ahstav  nahiyesinde  Âşık  köyü  de  kayıtlıdır  [

9

].  Demek  ki,  Borçalı'da  âşık  özel  bir 



zümre gibi seçilmiş ve köylere halk âşıklarının adı verilmişti. 

19.  yüzyılın  ortalarında  Rus  şair  Yakov  Polonski,  Borçalı'nın  Demircihasanlı 

nahiyesinde  gördüklerini  "Кавказ"  (Kafkas)  gazetesi  sayfalarında  şöyle  anlatır:  "Bir 

kez iki yıl bundan önce Tiflis'ten 40 verse aralıdaki Demircihasanlı köyünde sıcak bir 

günde çayhanenin çardağı altında dayandım, kepeneğimi çıkardım, at üstünde gezmek 

yorduğuna  göre  beni  uyku  bastı;  birden  çungur  (saz)  sesi,  nihayet,  yanıklı  şarkı  sesi 

duydum, sonra bu ses feryada dönüştü, mecbur eledi başımı kaldırım: on adım benden 

aralıda şu çardağın altında üç yaşlı kişi yere uzanmıştı ve onların önünde taşın üstünde 

genç âşık oturup, metal simlerde el gezdirirdi. Yaşlaşıp elden düşmüş şu dinleyicilerin 

yüzlerinin ifadesini hiç zaman unutmam, sanki onlar uykudaydılar, fakat kirpiklerini 

kaldırmadan  bene  göz  gezdiriyorlardı,  benim  de  onlar  gibi  bu  aşığa,  böyle  tatlı 

şarkıları  dinlemekten  hoş  hal  olmağıma  emin  olmak  istiyordular"  [

10

].  Maalesef  ki, 



tatlı-tatlı  çalıp-okuyan  bu  Borçalı  sanatçısının  adı  hatırlanmamıştır;  fakat  anlatıdan 

sergilenir ki, onun hafif çalgısı, yanıklı okumaları şair misafire hoş etki bağışlamıştır. 

... Borçalı'nın varlığının, özlüğünün ölçütü en önce onun sazıdır, denksiz saz-

söz  dünyasıdır.  Onun  tüm  maddî-manevî  kültürünün  üstün  kuvveti  saza  bağlılığın 

kudreti olmuştur. 

 

3. SAZIN-SÖZÜN BEŞİĞİ – BORÇALI 

Mayası  sazdan-sözden  tutulan,  saz  havasına,  söz  müdrikliğine  güvenen 

Borçalı'da  edebi-estetik  fikir  cilâlanıp  billûrlaşan  kutlu  halk  inançlarından, 

bayramlardan,  geleneklerden,  halk  törenlerinden,  mitoloji  parçalardan,  zengin 

folklordan, ozan-âşık sanatından kaynaklanmıştır. 

     Bölgede kullanılan deyimlerden: 

          ▪ Aldı sazı çiğinine, kurban mezhep-dinine; 

          ▪ Saz harada – söz orada; 

          ▪ Saz kudreti – Tanrı muhabbeti; 

          ▪ Saz seven yürek saz kalır... 

     Borçalı  Karapapakları  arasında  saz  da bir  karakter,  tip  olarak  halk  ağzında 

övgü, terennüm öznesine dönüşmüştür: 

               Aziziyim, sim ağlar, 

               Saz inilder, sim ağlar; 

               Sen öldün, men ağladım, 

               Men ölsem, pek kim ağlar? 

     Borçalı'da sazı bilmecelerle de nişan vermişler: 

               O nedir ki, yetmiş iki dil bilir? 

          Yahut: 

               Çillenir ha, çillenir, 

               Üstü ayna güllenır; 

               Her şey ağzından diner, 

                                                 

[

9

] Tiflis Eyaletinin Mufassal Defteri, Borçalı ve Gazah, 1728 Yılı / Bakü 2001, s. 169, 230 



[

10

]  Gürcistan  İlya  Çavçavadze  Milli  Kütüphanesinin  arşivi,  kod  67/09: "Кавказъ"  (Kavkaz  /  Kafkas) 



gazetesi, Tiflis, 1851 # 1, s. 3 


TU RA N-SAM  *  YI L:  201 2  * C İ LT: 4 *  SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R,  2012  

TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ  

www .tura nsa m.o rg  

 

 

30 



               O, köksünden dillenir. 

     Borçalı,  Garayazı  halk  geleneklerine,  göreneklerine  daha  derin  köklerle 

bağlı oldukları dolayısıyla burada âşık sanatı, saz şiiri daha geniş yayılmış, bir ekol-

mektep gibi kalıplanmış, edebiyatı, kültürü de üstelemiştir [

11

]. 


     Borçalı  edebi  düzeninde  üç  yaratıcılık  yönünün  bütün  ilişkisi  aşağıdaki 

şemada sergilenir: 

 

Âşık 


edebiyatı 

 

Halk 



edebiyatı 

 

Yazılı 



edebiyat 

     


Her  üç  edebiyat  kolunun  görevsel  sürekliliği  Borçalı  edebi  muhiti  örneğinde 

daha  kabarık  biçimde  öne  çıkar.  Öncelikle  de,  Borçalı'da  âşık  ve  saz  şairi,  âşık  ve 

yazılı  edebiyat  taşıyıcısı  arasında  kesin  sınır  koymak  mümkün  değildir.  Aslında, 

Borçalı'da  yazılı  edebiyatı  da  yöneltenler  çok  halde  saz  şairi,  kâmil  üstat  âşıklar 

olmuşlardı. 

Genellikle, âşıklık sırf halk edebiyatı, folklor olgusu olmadığı gibi, tam yazılı 

edebiyatın içeriği de olamaz; çünkü o, halk edebiyatından yararlandığı, ağız edebiyatı 

gibi hafızayla yayıldığı halde, hem de müelliflerinin (söyleyicilerinin) belirgin olması, 

dil-üslûp semantiği ve başka  yönleri itibarîyle  yazılı edebi gelişime kaynayıp karışır. 

Âşık  şiirini  anonim  halk  edebiyatıyla  yazılı  edebiyat  arasında  geçit,  köprü  olarak 

değerlendirenler,  elbet  ki,  haklıdırlar;  çünkü  o,  kökü-kökeniyle  halk  ilhamından  su 

içer,  kol-kanadıyla  yazılı  edebiyata  kavuşur...    Bu,  Borçalı  edebi  muhiti  örneğinde 

daha açıkça sergilenir. 

Âşıklık  milli  sanattır.  Borçalı'ya  da  haklı  olarak  sazın  beşiği,  ozanların  ana 

vatanı,  koşmaların,  giraylıların,  bayatîlerin  (manilerin)  kaynar  pınarı  diyebiliriz.  Bu 

diyarın manevî zevkini âşık süslemiş, saz sanatı bu yurtta coşmuş, kendi mecrasından 

çıkmamış,  mihverinden  kopmamış,  ilkliğini,  saflığını  koruyup  saklamıştır. 

"Terekeme"  halk  raksı,  "Başkeçid  Güzellemesi",  "Borçalı  Dübeytîsi",  "Borçalı 

Gevherisi",  "Borçalı  Güzellemesi",  "Borçalı  İbrahimîsi",  "Borçalı  Gaytarması", 

"Borçalı  Mansırîsı",  "Borçalı  Sultanîsı",  "Borçalı  Urfanîsi",  "Borçalı  Yurtyerisi", 

"Borçalı Zarıncısı", "Destanı", "Ehmedî Kerem", "Fahralı Dilgemi" ("Doşanguloğlu"), 

"Fahralı  Muhammesi",  "Güllâbi",  "Memmedbağırî",  "Sürütme  Köroğlu",  "Terse 

Giraylı"  saz  makamları  Borçalı'da  oluşmuştur.  Bu  havaları  okumak  için  özgünlükle 

sesin akarı yeterince doğal olmalıdır. 



 

4. BORÇALI ÂŞIKLIĞININ ÖZGÜLÜĞÜ 

"Borçalı  âşık  mektebi  öz  uzun  ömürlülüğü,  orijinalliği,  çalar  ve  dest-hattıyla 

seçilir" – bu sözler de Prof. Dr. Eflâtun Saraçlı'nındır [

12

]. Âşık sanatı bilgini Prof. Dr. 



Meherrem  Gasımlı  tarihçe  biçimlenmiş  âşık  ortamları  arasında  Gencebasar  (Gence–

Gazah)  muhitinden  sonra  Borçalı  (Borçalı–Başkeçid–Garayazı)  muhitini  belirtir  ve 

şöyle  der:  "Borçalı  âşık  mektebi  teşekkül  tarzına  göre  Azerbaycan  âşıklığının  tekçe 

kökenli  tipinde  daha  çok  âşıklaşmış  ozanlar  kanadına  dâhildir...  Aslında,  Borçalı 

âşıklarının tek saz ifacılar olması da onların ozan geleneğine dayalı olduğunu gösterir" 

                                                 

[

11

]  Ayrıntılı  bak:  Şureddin  Memmedli,  Borçalı  Edebi  Muhiti:  Kaynakları,  Teşekkülü,  İnkişafı,  Bakü 



2000 

[

12



] Eflâtun Saraçlı-Memmedli, Borçalı Edebi Muhiti / "Edebiyyat ve İncesenet" gazetesi,  Bakü 1992, 

sayı 7, s. 7 




TU RA N-SAM  *  YI L:  201 2  * C İ LT: 4 *  SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R,  2012  

TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ  

www .tura nsa m.o rg  

 

 

31 



[

13

].  Borçalı  kökenli  başka  bir  edebiyat  bilimcisi  Arif  Emrahoğlu'nun  altını  çizdiği 



gibi,  "saz-söz  perestişkârlarına  yahşi  malûmdur  ki,  sazın  da,  saz  meclisi  yönetmeğin 

de  en  eski  biçimini  saf  yaşatanlar  Borçalı  sanatkârları  olmuşlar"  [

14

].  Borçalı  âşık 



muhitinin  tarihi-kültürel  seciyesini  incelemiş  Tinatin  İsabalıgızı'nın  yazdığı  gibi, 

Borçalı  saz  şairinin  âşıkla  beraber  meclis  yürütmesi  başka  edebi-âşık  çevrelerinde 

müşahede edilmez; bu, Borçalı aşığının, doğrudan-doğruya, seçkin yönüdür [

15

]. 



Borçalı  saz  ekolü  ana,  öncül  muhitlerimizden  sayılır,  onun  özgünlüğü  kabul 

edilir,  bu  özgünlük,  özgülük  ağır,  saf  saz  çalma  üslûbu,  ezeli  (klâsik)  makam 

dağarcığı, çeşitli saz koşuları, düzgüleriyle karakterize olunur. 

Borçalı sanat coşkusunun şah damarı milli âşıklık geleneğidir ve bu geleneğin 

nefesi âşık ifacılığına, besteciliğine dayanan zengin saz şiiri mirasıdır. 

Borçalı'nın  ağır  illerinde  zamanlarca  çok  sayıda  farklı  âşıklar,  şairler, 

memleketin saz keyfini yüceltmiş, manevî-estetik ihtiyacı gidermişlerdir. 

Genellikle,  Borçalı'nın  edebi  öz  geçmişi  eski  çağlardan  beri  ozanlıkla,  ozan 

kökenli  âşıklıkla  ilgilidir  ve  onun  coşkuluğu  mitoloji  motiflere  bağlı  efsane-

rivayetlerle,  eski  Türk-Oğuz,  Türk-Kıpçak  folklor,  edebi  alanının  gelenekleriyle, 

ayrıca,  Orta  çağın  âşık  kültürünün  ünlü  temsilcilerinin  edebi  miraslarıyla 

zenginleşerek, yön almış ve gelişmiştir. 

Borçalı  âşıklığına  (aslında  ozanlığına)  tarihsel  görüntüden  bakarsak,  şunu 

edebi  özneler  (âşık  şiiri  oluşturucuları)  ve  edebi  nesneler  (saz  şiiri  metinleri) 

düzeyinde çözümleye biliriz. 

 

5. BORÇALI SAZ EKOLÜNÜN ÖNCÜ TEMSİLCİLERİ 

     1920  yıllarına  kadar  Borçalı  edebi  muhitini  temsil  eden  104  sanatçı  tespit 

etmişiz.  Bunun  çoğu  âşıklar  (üstat  veya  yaratıcı),  saz  şairleridir.  Borçalı'nın 

köylerindeki  âşık-şiir  ocakları  (yuvaları)  arasında  ürünlülük,  verimlilik  derecesi 

değişik olmuştur. Bu bakımdan aşağıdaki mıntıkalar üstünlük kazanmışlardır (yaşayış 

meskenleri ve âşıklar sayısı nispetinde): 

             Şeytanbazar (Tiflis) – 28 

             Fahralı 

 

– 5 



             Kürüstü Kosalı 

– 5 


             Gızılhacılı 

 

– 4 



             Lecbeddin 

 

– 4 



             Gaçağan 

 

– 4 



             Sarvan 

 

– 3 



             Guşçu 

 

 



– 3 

             Kölayır 

 

– 3 


             Hasanhocalı   

– 3 


             Soğanlık 

 

– 3 



             Arıklı  

 

– 3 



     Borçalı  edebi-âşık  muhitine  mensup  sanatçıların,  saz  şiiri  tarzı  akımı 

taşıyıcılarının  en  önemlilerinin  tarihi-coğrafî-edebi  şeceresine  ait  tabloyu  şöyle 

düzenleyebiliriz: 

           > 17–18. yüzyıllarda: 

                  Aşır Seyid Ehmed oğlu  – Tehle 

                                                 

[

13

] Meherrem Gasımlı, Aşıg Seneti / Bakü 1996, s. 209 



[

14

] Arif Emrahoğlu, Borçalı Aşıgları / "Sovét Gürcüstanı" gazetesi, Tiflis, 1985 # 60, s. 4 



[

15

] Ayrıntılı bak: Tinatin İsabalıgızı, Borçalı Aşıg Mühiti, Bakü 1999 




TU RA N-SAM  *  YI L:  201 2  * C İ LT: 4 *  SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R,  2012  

TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ  

www .tura nsa m.o rg  

 

 

32 



                  Memmedhelil 

 

– Tehle 



                  Gul Allahgulu 

 

– Görarhı, Soğanlık 



                  Fatma Alı gızı 

 

– Fahralı 



                  Polad 

 

 



– Fahralı 

           > 18. yüzyıl sonları 19. yüzyıl başlarında: 

                  Zabit 

 

 



– Kösalı, Tiflis 

                  Gasım Ağa 

 

– Gaş Muğanlı 



                  İveyler Allahverdi 

– Fahralı 

                  Sadıg 

 

 



– Tekeli, Tiflis 

                  Veli Efendi 

 

– Kösalı 



           > 19. yüzyılda: 

                  Gul Eli 

 

 

– Gızılhacılı, Tiflis 



                  Güller Peri 

 

– Fahralı 



                  Güller İsmail 

 

– Fahralı 



                  Nebi Efendi 

 

– Kösalı 



                  Alhas Ağa Hacallı 

– Bolus Kepenekçi 

                  Mehemmed Şindili 

– Garabulag, Ceferli 

                  Abbaseli   

 

– Guşçu 



                  Gul Gereni 

 

– Beyler, Ahıska 



                  Oruç 

 

 



– Fahralı 

           > 19. yüzyılın sonları 20. yüzyılın başlarında: 

                  Allahverdi 

 

– Yırğançay 



                  Mirze Mehdî 

 

– Kösalı-Hacılar 



                  Miskin Veli 

 

– Eyrem 



                  Molla Gasım 

 

– Eyrem 



                  İsmail Merdan oğlu 

– Garaçöp 

                  Murğuzlu Abdulla 

– Garaçöp 

                  Pirili Elihan 

 

– Garaçöp 



                  Yetim Musa 

 

– Gazlar 



                  İbad 

 

 



– Gazlar 

                  Dolulu Ebuzer 

 

– Gaçağan, Ulaşlı 



                  Nebi Miskin 

 

– Fahralı 



                  Ağacan   

 

– Guşçu, Gaçağan 



                  Dost Pirmemmed  

– Sarvan 

                  Heste Namaz 

 

– Lecbeddin 



                  Gul Necef  

 

– Gızılhacılı 



                  Göyemlikli Ehmed 

– Molla Eyyublu 

                  Emin Ağa Hacallı 

– Bolus Kepenekçi 

                  Tomar Oğlu Hasan 

– İmirhasan 

                  Yusuf Allahyar oğlu 

– Hasanhocalı, Arıklı 

           > 1920 – 1930'lu yıllarda: 

                  Hüseyn Mahmud oğlu  – Fahralı 

                  Ehmed Hancallı oğlu 

– Lecbeddin 

                  Sekine Almemmedli 

– Fahralı 

                  Balakişi   

 

– Saca 



                  Tülü Memmed   

– Soyugbulag 

                  Ehmed 

 

 



– Saraçlı 

                  Hüseyn   

 

– Saraçlı 




TU RA N-SAM  *  YI L:  201 2  * C İ LT: 4 *  SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R,  2012  

TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ  

www .tura nsa m.o rg  

 

 

33 



                  Abbasgulu Ėlebağlı 

– Görarhı 

                  İsa Borçalı 

 

– Gaçağan 



                  Veli Seyyar 

 

– Lecbeddin 



                  Guşçu İbrahim   

– Muluhsa, Guşçu 

                  Biçare Esedullah  

– Tiflis, Soğanlık 

                  Bayram Bayramlı 

– Garaçöp 

                  Mesim Yadigarlı  

– Beyazıd, Gayagocalı 

                  Hındı Memmed   

– Gaş Muğanlı 

                  Bayram Sarvan   

– Fahralı 

                  Esli oğlu Mehemmed 

– Tüller 

                  Mehemmed Muhegger  – Kölayır 

                  Mirze Hesen Mecruh 

– Kireç Muğanlı 

                  Hüseynhan 

 

– Gırıglı 



                  Eli  

 

 



– Şülever 

                  Paşa 

 

 

– Kürüstü 



                  Daşdemir  

 

– Kölayır 



                  Şaban 

 

 



– Fahralı 

                  Hoca Mehemmed 

– Goçulu 

                  Bedir Minasazlı   

– Sarvan 

                  Sadıg Sultanov   

– Görarhı, Soğanlık 

                  Gurban 

 

 

– Soğanlık 



     Borçalı  âşık  yaratıcılığının  söz  hazinesi  acısından  ilkin  kaynaklar 

(mehazlar)  arasında  Arap  harfleriyle  «ﺟﻨﮓ  ﺑﻴﺎﺫ»  («Cönk-Beyaz»)  adlı  mecmuayı  [

16



özellikle kıymetlendirmek gerekir. Azerbaycan Salman Mümtaz Edebiyat ve İncesenet 



Arşivinde  Ziyeddin  Efendiyev'in  (Ziya  Borçalı'nın)

*

  fonunda  korunan,  bilimsel 



edebiyatta ilk kez bizim tarafımızdan yararlanılmış olan [

17

], şartı olarak "Ziya Borçalı 



Cönk-Beyazı"  adlandırdığımız  şu  topluda  en  çok  tertipçinin  seçtiği,  Borçalı 

çevresinde derlenmiş şiirler yer almaktadır. 

     Borçalı âşıklarının, saz şairlerinin söz hazinesinden yapraklar: 

          Fahralı Seyid Ehmed'den (17. yüzyıl): 

                Ehmed'em, yâdında gallam éllerin, 

                Söhbeti olaram şirin dillerin, 

                Serin-serin esen garayéllerin 

                Belke taléyimi daraya, dağlar! 

          Gul Allahgulu'dan (18. yüzyıl): 

                Gönül, gullug éyle kâmil üstada, 

                Üstat görmeyenin işi ham galdı, 

                Néçe danendeler gétti dünyadan, 

                Yérinde bir néçe ağlı kam galdı. 

          Fatma Alı gızı'ndan (19. yüzyıl başları): 

                                                 

[

16



]  ﺟﻨﮓ  ﺑﻴﺎﺫ  =  Cönk-Beyaz,  Tarih  1914  /  Azerbaycan  Selman  Mümtaz  Edebiyat  ve  İncesenet  Arşivi, 

Ziyeddin Efendiyev fonu 533, dosyalar 63, 64 

[

*

] Not: Ziya Borçalı olarak bilinen Ziyeddin Efendiyev (1902–1965) Borçalı'nın Arıklı köyündendir. 



25 yıl Tiflis'te pedagoji enstitütüde öğretim elemanı çalışmıştı, ders kitabları hazırlamıştı, edebi -tankidi 

makaleler,  şiirler  yazmıştı.  «ﺑﻴﺎﺫ  ﺟﻨﮓ»  (Cönk-Beyaz)  iki  defterdir.  Hatırlatalım  ki,  Ziya  Borçalı'nın  el 

yazmalarına  onun  babası  Yusuf  Efendi  Allahyarzade'nin  külliyatı  da  katılmıştı.  Yusuf  Efendi 

Osmanlı'da âli ruhanî öğrenimi görmüştü, şiirler yazmıştı. Sözügeden kaynak da onun saklanclarında n 

ola bilerdı düşüncesindeyiz. "Cönk-Beyaz"ın sureti bizim ev arşimizde bulunmaktadır. 

[

17



] Şureddin Memmedli, Borçalı Edebi Muhiti: Kaynakları, Teşekkülü, İnkişafı, Bakü 2000  


TU RA N-SAM  *  YI L:  201 2  * C İ LT: 4 *  SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R,  2012  

TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ  

www .tura nsa m.o rg  

 

 

34 



                Fahralı'da bir babanın gızıyam, 

                Ne uzağa düşdü yolum, ay felek; 

                Atam-anam Borçalı'da galdılar, 

                Bizi hardan tapar Alım, ay felek. 

          Güller Peri'den (19. yüzyıl ortaları): 

                Kars'a sarı bakıp-bakıp ağlaram, 

                Vurulub köksüme yaralar, gardaş! 

                Sinem üstün çalın-çapraz dağlaram, 

                Dolanar gelbimde haralar, kardaş! 

          Âşık Şenlik Baba'dan (19. yüzyıl sonları): 

                Bu gün Gasımlı'nın séyrine vardım, 

                Borçalı'yı geze-geze, efendim. 

                Semed Bey namında bir gizir gördüm, 

                Vasfın kaldırırım söze, efendim. 

          İsa Borçalı'dan (20. yüzyıl başları): 

                Borçalı'dır bil mahalim, 

                Her kese bellidir halim

                Gaçağan'da hoş ahvalim, 

                Vardı dillerde, dillerde... 

          Alhas Ağa Hacallı'dan (20. yüzyıl başları): 

                Uralanmış bostan, derilmiş tenek, 

                Biçilmiş zemisen, ay Alhas Ağa. 

                Çırpılmış teknesen, gırılmış senek, 

                Dağılmış gemisen, ay Alhas Ağa. 

          Mirze Mehdî Veli-zade'den (20. yüzyıl ortaları): 

                Deli gönlüm, ne ağlarsan, 

                Dünya üç gündür, beş gündür; 

                Bağrım başın ne dağlarsan, 

                Dünya üç gündür, beş gündür. 

          Nebi Miskin'den (20. yüzyıl ortaları): 

                Menim adım Şair Nebi, senetin binasıyam, 

                Sarraf olsa, bu mekânda aşıgların hasıyam, 

                Aşıg olub éller gezdim, men élin anasıyam, 

                Tutdum sözün méydanını, bir pehlivan olmuşam. 

 

6. BORÇALI ÂŞIKLIĞININ ÇEVREYE ETKİSİ ÜZERİNE 

     Konuyla ilgili iki bilimsel yönü özellikle vurgulamak isterdik: 

          > Birincisi, Borçalı–Ahıska–Kars edebi-âşık ortamı 

          > İkincisi, Borçalı âşıklığının etkisiyle Gürcüler arasında da âşıklığın var 

oluşu 

     Birinci konu hususunda: Borçalı'dan  göçler,  kovulmalar zamanı göçmenler 



arasında saz-söz adamları da çok olmuştur ve onlar yeni yurtta yeni çıralar (şakirtler) 

eriştirmiş,  Borçalı  saz-söz  coşkusunu  gelenek  halinde  sürdürmüşlerdi.  Belirli  zaman 

dilimlerinde  Borçalı  diyarından  göçen  saz-söz  adamlarının  Borçalı  saz,  âşıklık 

üslûbunu, sanat özelliklerini kendileriyle taşıyıp yaydıkları dolayısıyla Ahıska'nın da, 

Kars'ın  da,  Urmiye'nin  de  Karapapak  âşık  muhitleri  Borçalı  sazının  coşkusu  üzere 

şekillenmiştir  diyebiliriz.  İlgili  bölgelerden  derlenmiş  anonim  halk,  âşık  edebiyatları 

ve  yazılı  edebiyat  örnekleri  fikrimize  destektir.  Borçalı  sazı,  âşıklığı  daha  çok 



TU RA N-SAM  *  YI L:  201 2  * C İ LT: 4 *  SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R,  2012  

TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ  

www .tura nsa m.o rg  

 

 

35 



etkileyici  kuvveye  sahip  olmuştu,  Ahıska'nın  da,  Kars'ın  da,  Urmiye'nin  de  saz-söz 

sarraflarının  şecere  kökünü  aslında  Borçalı'da  arayıp  bulmak  mümkündür  [

18

]. 


Borçalı–Kars–Ahıska  âşık  şebekesinin  önemli  temsilcileri  bunlar  olmuşlar:  Gul 

Garani, İsmail Efgan, Molla Halis, İrfanı, Seyfi, Usta Polad, Deli Tamı, Héyder Bey, 

Heste Hasan, Gul Ehmed, Nuru, Şénlik Baba, Evez, Deli Yusuf, Mirsisi, Muştaki vb. 

Bu geniş şebekede en ünlü sanatçı, şüphesiz ki, Şenlik Baba sayılır. Onun babası 19. 

yüzyılın birinci yarısında Borçalı'dan gelip Çıldır'a sığınmıştı. Âşık Şenlik de Borçalı 

sazının gücüyle Ahıska–Borçalı'da saz sanatının inceliklerine sahip olarak, bu sanatın 

özelliklerini, özgünlüklerini yaymıştı. 

İkinci  konu  hususunda:  Prof.  Dr.  Giorgi  Şağulaşvili'nin  bu  fikrine  dayanarak 

diyebiliriz  ki,  âşık  şiiri  Gürcü  düşüncesi  için  özgün  olmayan  (organik  olmayan) 

olguydu,  bu  sanat  Doğu-Türk  âleminden  geçmiş,  Tiflis'te  kök  salmıştı  [

19

].  Borçalı 



edebi  muhitinin  Tiflis  şehir  şiiriyle  ilişkisi,  ülfeti  o  kadar  kapsamlı  olmuştur  ki, 

Borçalı  edebi  muhitinin  Tiflis  yönümü  biçimlenmişti.  16.–18.  yüzyıllar  boyunca 

Gürcü  şairler  Teymuraz,  Arçil,  Vahtank,  Aleksandre  Çavçavadze,  Tiflis  şehir  âşık 

şiirinin  ünlü  temsilcisi  Besiki  ve  başkalarının  koşmaları,  tecnisleri,  muhammesleri, 

müstezatları,  cinaslı  bayatîleri  Doğu  şiiri  ruhundadır.  Âşık  şiiri  Gürcü  edebiyatına 

Türk dünyasından, Azerbaycan'dan, en çok da, öncelikle de yakın Borçalı muhitinden 

yayılmıştı.  Şarkıcı  Allahverdi'nin  Tiflis'e  Borçalı'dan  gelmesi,  Tiflis'teki  Gürcü, 

Ermeni sanatçıların bazılarının (örneğin, Hazira'nın) Borçalı'dan olmaları, bazılarının 

Borçalı'da  çalıp-çağırmaları  (örneğin,  Yetim  Gürcü'nün)  dediklerimizi  destekler 

niteliktedir.  Gürcüler  söz  koşup-okuyan  halk  sanatçılarına  'მგოსანი'  =  'mgosan' 

demişler  ve  'ozan–mgosan'  benzeşmesi  ilgi  doğurur.  Gürcü  âşıklardan  Yetim  Gürcü, 

Hazira  daha  çok  ün  kazanmışlardı  ve  onların  dikkati  çeken  koşmaları,  tecnisleri 

malûmdur.  Yetim  Gürcü'nün  dedesi,  ninesi  Osmanlı'ya  esir  düşmüş,  İslâm'ı  kabul 

etmişlerdi ve onlara burada  'Gürcü' mahlâsı verilmişti. Adı  geçen Gürcü âşık 'Yetim 

Gürcü' mahlâsıyla meşhurlaşmıştı. O, Karacaoğlan'ı kendisine üstat saymıştı, Türkçe 

de şiirler koşmuştu. 

 

SONUÇ 

Gürcistan  Azerîlerinin  âşıklık  geleneğinin  gelişimini  20.  yüzyılın  ortalarında 

ve  sonraları  üstat  kâmil  âşıklar  Nebi  Miskin,  Ağacan,  sazın  sultanı  Sadık  Sultanlı, 

avazın lokmanı Hındı Memmed, makam üstadı Dede Emrah, destan sandığı Hüseyin 

Saraçlı,  âşıklığın  hanı  Han  Kâmandar,  üstatlar  Alhan  Garayazılı,  Göyçe,  Almaz 

Görarhılı,  saz  şairleri  İbrahimhelil  Lecbeddinli,  Almaz  Velizade,  Veli  Tomayev,  İsa 

Sadig,  Tehle  Novruz,  Reşid  Hacallı,  vb  başarıyla  devam  ettirmişlerdir.  Halen  kâmil 

âşıklar Mehemmed Sadaklı, Ehmed Sadaklı, Gülabi, Nureddin Gasımlı, Aslan Kösalı, 

Şahbaz Göyçeoğlu, Ziyeddin, vb Borçalı edebi-âşık ortamının gelişimi, zenginleşmesi, 

çiçeklenmesine kaygılanmaktadırlar. 

Borçalı  edebi-âşık  muhiti  ayrıntılı  sanat  çevrelerindeki  âşıkların,  saz 

şairlerinin,  şiir  meclislerinin  genellikle  oluşturmuş  ve  taşımış  olduğu  edebi  faaliyet 

düzeni doğrultusunda değerlendirilmelidir. 

 

 



                                                 

[

18



] Ayrıntılı bak: Şureddin Memmedli, Borçalı–Ahıska–Kars Ortag Edebi Ariyalı, Tiflis 2004 

[

19



გიორგი  შაყულაშვილი,  ძველი  თბილისის  პოეზიის  ისტორიიდან  =  Giorgi  Şağulaşvili, 

Eski Tiflis'in Şiiri Tarihinden, Tiflis 1987, s. 11 



TU RA N-SAM  *  YI L:  201 2  * C İ LT: 4 *  SAYI : 1 4 * İ LKBA HA R,  2012  

TURAN STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ DERGİSİ  

www .tura nsa m.o rg  

 

 

36 



KAYNAKÇA 

*  1914  *  ﺑﻴﺎﺫ  ﺟﻨﮓ  =  Cönk-Beyaz,  Tarih  1914  /  Azerbaycan  Selman  Mümtaz 

Edebiyat ve İncesenet Arşivi, Ziyeddin Efendiyev fonu 533, dosyalar 63, 64 

* 1982 * Bahtiyar Vahabzade, Borçalı–Başkéçid Dağlarında Kaynayan Çéşme 

/ "Veten Ocağının İstisi" mecmuası, Bakü: Gençlik Yayınları 

*  1985  *  Arif  Emrahoğlu,  Borçalı  Âşıkları  /  "Sovét  Gürcüstanı"  gazetesi, 

Tiflis, 60 

*  1987  * 

გიორგი  შაყულაშვილი,  ძველი  თბილისის  პოეზიის 

ისტორიიდან  =  Giorgi  Şağulaşvili,  Eski  Tiflis'in  Şiiri  Tarihinden,  Tiflis: 

Metsniereba (Bilim) Yayınları 

*  1992  *  Eflâtun  Saraçlı-Memmedli,  Borçalı  Edebi  Muhiti  /  "Edebiyat  ve 

İncesenet" gazetesi, Bakü, # 7 

* 1996 * Meherrem Gasımlı, Aşıg Seneti / Bakü: Ozan Yayınları 

* 1999 * Tinatin İsabalıgızı (Memmedova), Borçalı Aşıg Muhiti / Bakü: Élm 

Yayınları 

*  2000  *  Şureddin  Memmedli,  Borçalı  Edebi  Muhiti:  Kaynakları,  Teşekkülü, 

İnkişafı / Bakü: Élm Yayınları 

*  2001  *  Tiflis  Eyaletinin  Mufassal  Defteri,  Borçalı  ve  Gazah,  1728  Yılı  / 

Bakü: Pédagogika Yayınları 

*  2004  *  Şureddin  Memmedli,  Borçalı–Ahıska–Kars  Ortak  Edebi  Ariyalı  / 

Tiflis: Kolori Yayınları 

*  2010  *  http://www.turansam.org/dosyalar.php?id=15  /  Gürcistan'da  Azerî 

Türkleri Meskûnlaşan Arazi Bölgeleri / 24.04.2010 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



(5) 

Yüklə 300,64 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə