BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№4
Humanitar elml
ər seriyası
2015
UOT 81(091); 81 (092)
FƏRHAD AĞAZADƏNİN DƏRSLİKLƏRİ
Y.
V.QƏHRƏMANLI
Bakı Dövlət Universiteti
yeqana@bk.ru
Bu m
əqalədə fəal ictimai xadim, görkəmli dilçi, bacarıqlı müəllim, təcrübəli metodist,
publisist v
ə yeni latın qrafikalı əlifba uğrunda yorulmadan mübarizə aparan Fərhad Ağaza-
d
ənin bütün dərsliklərinə nəzər salınmış, Azərbaycan dilinin tədrisində mövqeyi haqqında
ümu
miləşmələr aparılmışdır.
Açar sözl
ər: Fərhad Ağazadə, dərslik, metodist, Azərbaycan dilinin tədrisi, əlifba
XX
əsrin əvvəllərində dilimizin tədrisi üsulu haqqında ziyalılarımızın
fikri yeni
yaranırdı. Çünki dilimiz keçən əsrin axırlarına qədər məktəblərdə
t
ədris edilmirdi. H.S.Eyvazovun “Üsuli-tədris və təlim-tərbiyə” (1905),
H.M.Şeyxzadənin ”Nümuneyi-tədris və tərbiyə” (1907), M.Sadıqzadənin
“Türk dilinin üsuli-t
ədrisi” (1925), B.Çobanzadənin “Türk dili və ədəbiyyat
üsuli-t
ədrisi” (1926), “Türk dilinin metodikası” (1928) kitablarında, “Dilin
f
ənn və sənət olaraq tədrisi" məqaləsində dil tədrisinin metodikasına aid dəyərli
fikirl
ər irəli sürülmüşdür. Həmin dövrdə Fərhad Ağazadə də (1880-1931)
dilimizin t
ədrisi yollarını düşünməyə başladı. O, ərəb, fars, fransız dillərinə
b
ələd olub, rus və türk dillərini mükəmməl bilirdi. Bu səbəbdən də dünya elmi-
pedaqoji fikrini
əks etdirən müxtəlif ədəbiyyatdan lazımınca faydalanaraq bir
sıra dərs vəsaitlərinin yazılmasında, hazırlanmasında yaxından iştirak etmişdir.
Onun dilin t
ədrisi haqda elmi əsəri olmasa da, bu sahədə bir çox məqalələri və
d
ərslikləri vardır. F.Ağazadənin müştərək müəlliflərlə yazdığı “Əlifba”(1906),
«İkinci il» (1908, 1912, 1925), «Ədəbiyyat məcmuəsi» (1912), «Yeni türk əlif-
bası» (1922), «Zəhmət məktəbi» (1926), «İşçinin II kitabı» (1921), «Savada
doğru» (1928) “Türk qrameri” (1929) adlı 8 dərsliyi; “Şəkillərdə hərflər”
(1923), «Kubçalar il
ə xırda çocuqlara savad öyrədişi» (əlyazma (1923)),
«Звуковой или американский метод препадование на новом алфавите?»
(1928), «Türk-tatar dill
ərindəki hərflərin faiz üzrə münasibətini bilməyin
lüzumu» (1928), “M
əktəb kitabları və istilahları” (1926) məqalələri onu gör-
k
əmli metodist kimi tanıdır. «Fərhad Ağazadə XX əsrin 20-ci illərində ən
mahir d
ərslik müəllifi və metodist kimi məşhur idi» (2,81). Onun fikrincə,
10
«d
ərslik uşaqların yaş xüsusiyyətlərinə müvafiq olmalı, şagirdə elmi bilik ver-
m
əklə yanaşı, onu tərbiyə də etməlidir. Dərslikdə əyanilikdən – şəkil və sxem-
l
ərdən geniş istifadə edilməli, uşaqların fikri, idraki fəaliyyətini artıran mətnlər,
çalışmalar verilməlidir» (2, 71). F.Ağazadəni məktəblərdə ana dilinin tədrisi
m
əsələsi müəllim işlədiyi ilk illərdən düşündürmüşdür. Onun “İrşad” qəzetində
n
əşr edilən “Yüz ildir getdiyin, öylə budurmu getdiyin?” (1906) məqaləsi
Üzeyir Hacıbəyovun məqaləsinə cavab olaraq yazılmış, bu mövzuda bir çox
m
əsələlərə toxunulmuşdur. F.Ağazadə dilimizin ikinci dərəcəli dil kimi təlimi-
nin q
əti əleyhinə çıxır. Çünki həmin dövrdə məktəblərdə Azərbaycan dilinə
ayrılan saatların sayı az idi. Elə həmin il I Müəllimlər Qurultayında bu məsələ
d
ə müzakirə edilmış və Azərbaycan dilinin mövqeyi müəyyənləşdirilmiş və
onun payına düşən saatların sayı artırılmışdır.
F.Ağazadənin dərslik tərtibində ilk təcrübəsi A.Əfəndizadə və S.S.Axun-
dovla birg
ə yazdıqları “Əlifba”(1906) kitabı olmuşdur. Bu kitabda ərəb əlif-
bası islah edilmiş, fəthə, zəmmə və kəsrə kimi işarələr atılmış, əvəzinə hərflər
yaradılmışdı, hər hərfin də yalnız bir şəkli vardı. Həmin kitab II Müəllimlər
qurultayında müzakirə olundu, lakin qəbul olunmadı. F.Ağazadə 1906-cı ildə
latın qrafikalı əlifba tərtib etmişdir. Bəs nə üçün o, qurultayda məhz ərəb əlif-
basının islahı üzərində qurulmuş bir kitabın müzakirəsinə nail olmağa çalışırdı?
Görünür, o zaman ərəb əlifbasının yeni latin qrafikalı əlifba ilə əvəz edilə
bilməsinə ciddi inanmadığına görə o, qurultayda daha real məsələləri - ərəb
əlifbasının islah edilməsi məsələsini qoymuşdur. F.Ağazadənin ehtimalı düz
çıxdı. F.Ağazadə ərəb əlifbasının yazıda və qiraətdə törətdiyi çətinlikləri və
yeni “Əlifba” kitabının üstünlüklərini nümayiş etdirsə də, qurultayın bir çox
nümayəndələri hətta islah olunmuş ərəb əlifbasını qəbul etmədi. Lakin bu,
təşəbbüs olaraq əlifba işinə təkan verdi.
1907-ci ild
ə Bakıda təhsilin inkişafında böyük əməyi olan Mahmud bəy
Mahmudb
əyov “Türk əlifbası və ilk qiraət” və M.A.Mollazadə “Türk dili və
yaxud türkc
ə qiraət” kitabını nəşr etdirmişdi. Bir il sonra Müəllimlər qurulta-
yının tövsiyəsi ilə F.Ağazadə bir neçə müəllimlə birgə (Süleyman bəy Əbdü-
r
əhmanzadə, Süleyman Sani Axundzadə, Abdulla Talıbzadə, Abdulla bəy
Əfəndizadə və Mahmud bəy Mahmudbəyov “İkinci il” (4) kitabın ı çap etdirdi.
"İkinci il" ilk dəfə Tiflisdə Ömər Faiqin rəhbərlik etdiyi "Qeyrət" mətbəəsində
çap olunmuş, "Molla Nəsrəddin" jurnalı dərsliyin nəşri haqqında xüsusi elan
d
ərc etmişdi. Əlifba təlimindən sonra oxunan bu kitabda ərəb əlifbasında ciddi
d
əyişikliklər edilmişdi. Həmin dərsliklər həm pedaqoji, həm də didaktik-
metodik c
əhətdən yeni tələblərə cavab verirdi. Kitabların dilinin sadəliyi, ay-
dınlığı, bədiiliyi, məzmununun dolğunluğu əsas xüsusiyyətlər olaraq seçil-
mişdi. Bu dərsliklərin yazılması və nəşri “Nicat” xeyriyyə cəmiyyətinin bila-
vasit
ə təşəbbüsü və yardımı ilə həyata keçirilmişdi. “Bu dərsliyi aşıqfikirli
mü
əllimlər, maarif xadimləri ruh yüksəkliyi ilə qarşılamış və ondan məktəb
t
əcrübəsində geniş istifadə edib faydalanmışlar” (12, 78). Ü.Hacıbəyov “İkinci
11
il” adlı məqaləsində bu dərsliyi yüksək qimətləndirmişdi. Lakin dərslik Əli bəy
Hüseynzad
ə tərəfindən kəskin tənqid edildi. "Yazımız, dilimiz, "İkinci il"imiz
m
əqaləsi XX yüzilin əvvəllərində Azərbaycan pedaqoji fikrinin bəlkə də ən
çox müzakir
ə olunan sənədlərindən biri kimi xatırlanır. Ə.Hüseynzadə tərəq-
qiy
ə əsas maneəni əlifbada görmədiyindən ingilis və yaponların tərəqqisinə
yazının əngəl olmadığını xatırladır, M.F.Axundzadənin, M.AŞahtaxtlının və
başqalarının əlifba layihələrini uğursuz təşəbbüslər kimi tənqid edir, türk
dilind
ə şəkilçilərin əhəmiyyəti məsələsinə, imla və unifikasiya problemlərinə
toxunurdu. A.Şaiq bu barədə yazırdı: “O, mətbuatda “Yazımız, dilimiz, “İkinci
il”
imiz” adlı məqalə ilə çıxış edərək Səhhətin və mənim sadə Azərbaycan
dilind
ə yazdığımız və həmin dərslikdə çap olunan şeirləri tənqid etmişdi. O,
t
ələb edirdi ki, dilimizi “Füyuzat” jurnalının dilinə oxşadaq” (1). Ömər Faiq
Nemanzad
ə də “Yazımız, dilimiz, “İkinci il”imiz” adlı silsilə məqaləsində
(1909) Əli bəy Hüseynzadəyə kəskin cavablar verərək “İkinci il” kitabını belə
qiym
ətləndirir: “İkinci il” kitabına gəlincə, bunlar təzə bir hərf çıxarmadılar,
əlifbamızı dəyişmədilər, “Cövdət”i “Cəvdət” yazmadılar və bu cür böyük işlərə
əl vura bilmədilər. Bunlar osmanlılardan bir az daha irəli gedib danışıqda olan
“a” v
ə “ə” səslərini yazıda göstərdilər. Dəlini dəli, dərini dəri, baltanı balta
şəkildə yazdılar ki, qolay oxusunlar. Bundan ötrü onları töhmət deyil, təbrik
etm
əliyik” (13, 199-200). Ömər Faiqin “Yazımız, dilimiz, ikinci ilimiz” adlı
m
əqaləsində daha bir sıra məsələlərə toxunulur, ”İkinci il” dərsliynin tərtib və
dili müdafi
ə edilir, Ə.Hüseynzadənin dil siyasəti tənqid edilirdi. Ondan sonra
M.Mahmudb
əyov da eyni adlı məqaləsi ilə mətbuatda çıxış etdi. “Faktiki
olaraq bu kitab v
ə onun təsiri altında yazılmış bir sıra başqa dərsliklərlə köhnə
ərəb əlifbasının zəifliyi və yararsızlığı sübut olundu, islah olunmuş yeni əlifba
v
ə yazı qaydaları yavaş-yavaş Azərbaycanda və Azərbaycandan kənarda təbliğ
olunmağa başlandı. Lakin bu cəhdlərə baxmayaraq, əlifba məsələsində rəsmi
qaydada ciddi d
əyişiklikliyə nail olunması müşkül bir işə çevrilmişdi” (14, 9).
F.
Ağazadə dərslik tərtib etmək fəaliyyətini davam etdirərək 1912-ci ildə
“Ədəbiyyat məcmuəsi” adlı müntəxabat kitabını nəşr etdirir və ədəbiyyat
t
ədrisi haqqında fikirlərini ümumiləşdirir. ”Onun 1912-ci ildə Bakıda İsa bəy
Aşurbəylinin “Kaspi” mətbəəsində Musa Əsgərzadənin redaktorluğu ilə çap
olunmuş “Ədəbiyyat məcmuəsi” adlı 370 səhifəlik dərsliyi xüsusi maraq do-
ğurur. Azərbaycanda dünya ədəbiyyatının tədqiqi və tədrisi tarixinin öyrənil-
m
əsi baxımından “Ədəbiyyat məcmuəsi” zəngin material verir" (10, 354).
“Ümumiyy
ətlə, F.Ağazadə yaradıcılığında deyil, məktəb tariximizdə irəliyə
doğru faydalı metodik təşəbbüs kimi qiymətləndirilən bu dərslik dövrün
F.Köç
ərli, A.Şaiq, R.Əfəndiyev və başqa görkəmli maarif adamları tərəfindən
r
əğbətlə qarşılanmışdır” (12, 128). Bu kitabda F.Ağazadənin ədəbiyyat tədrisi
haqqında fikirləri toplanmışdır. F.Ağazadə bu kitabda verdiyi qısa, lakin ol-
duqca m
ənalı və məzmunlu şeir, hekayə və s. parçalarla uşaqlara müsbət əxlaqi
keyfiyy
ətlər aşılamağa çalışır. O, yalnız mətnlərin məzmunlarına deyil, onların
dilin
ə də fikir verirdi. Buna görə də o, “Ədəbiyyt məcmuəsi”nə yazdığı
12
müq
əddiməni aşağıdakı sözlərlə başlayır: ”İnsan övladında incə hissləri oyan-
dırmaq üçün ana dili birinci vasitədir. Lakin türkcə yazanın, hər adını şair qo-
yanın kəlamından məcmuə bağlayıb ortalığa atmaqla mərama çatmaq olmaz.
Nazik hissl
əri qaba sözlər ilə oyandırmaq mümkün deyil, belə ki, dəqiq və zərif
k
əlamın nazik və lətif də təsiri vardır (3, 3). F.Ağazadə ana dilini təkcə təlim
işində deyil, həm də uşaqların tərbiyəsində, incə hissləri oyandırmaqda əsas
vasit
ə hesab edirdi. Buna isə nə qədər nail ola bilməsi o dövrdəki ziyalıların bu
kitaba münasib
ətindən aydın olur. Ziyalılar onun bir dərslik kimi yaradılmasını
alqışlasalar da, mətnlərin dilindəki çətinliyi tənqid etdilər, daha çox Vaqifin,
Seyid Əzimin, Zakirin əsərlərindən nümunələrin salınmadığını təəssüf hissi ilə
qeyd etdil
ər.
Bu d
ərslik barədə C.Əhmədovun “Ədəbiyyat tədrisi metodikası”, Ə.Ağa-
yevin “F.Ağazadənin pedoqoji görüşləri”ndə ümumi və Hüseyn Həşimlinin
“
F
ərhad Ağazadənin “Ədəbiyyat məcmuəsi”ndə ədəbi-elmi fikir” monoqra-
fiyasında ətraflı məlumat verildiyindən geniş şərhə ehtiyac duymadıq.
F.Ağazadənin “Yeni türk əlifbası” dərsliyi Şərqdə ilk dəfə olaraq fo-
netik metod
əsasında tərtib edilmişdir” (5,15). Bu əlifba kitabı 4 dəfə (1922,
1923, 1924, 1925) çap olunmuşdur. «Qeyd edək ki, bu zaman ən böyük tirajla
(50000
ədəd) Fərhad Ağazadənin müəlliflərindən biri olduğu «İkinci il» və
«Yeni türk
əlifbası» kitabları çap olunmuşdu. Fərhad Ağazadə özünün «Azər-
baycanda yeni türk
əlifba ideyalarının yaranması tarixi və həyata keçirilməsi»
əsərində «Dərsliyin tərtibi» adlı III hissədə bu kitab haqda, onun üstünlükləri
v
ə çatışmazlıqları haqda məlumat verir və kitabı ilk təşəbbüs kimi yüksək
qiym
ətləndirir: «Bu əlifba ərəb əlifbası ilə yazılmış türk kitablarında əsrlərdən
b
əri özünə möhkəm yuva qurmuş ətalətə ilk və qətiyyətli zərbə vurdu. Burada
n
əinki təkcə əlifba sahəsində həm də heca, qrammatika sahəsində çevriliş
h
əyata keçirildi» (15, 19). Həmin kitabı öz təcrübələrində ərəb əlifbasının
qüsurları ilə üzləşən 3 qocaman müəllim tərtib etmişdir. «Yeni türk əlifbası»
adlanan bu d
ərslik Şərqdə ilk dəfə olaraq fonetik metod əsasında tərtib
edilmişdir. F.Ağazadə bu dərsliyi əvvəlki dərsliklərlə müqayisə edərkən üstün
c
əhətlərini vurğulayır. Kitab haqda Ə.Ağayev yazır: «Müəlliflərin əsas məq-
s
ədi yeni savadlananlara latın əlifbasını öyrətməkdən ibarət idi. Bu dərslikdə
ona gör
ə də latın və ərəb hərfləri paralel verilmişdir, oxu mətnləri isə yalnız
latın qrafikası əsasında tərtib edilmiş hərflər ilə çap edilmişdir. Burada didak-
tikanın məlumdan məchula və asandan çətinə qaydası əsas götürülmüşdür
“Yeni türk
əlifbası” 2 hissədən ibarətdir: əlifba və oxu materialı. I hissədə latın
h
ərfləri və ərəb hərfləri paralel, həmçinin hərflər əlifba sırası ilə deyil, çox
işlənən hərflər əvvəl verilmiş, hərflər tələffüz və yazılış cəhətdən asanlıq dərə-
c
əsinə görə düzülmüşdür. Paralellik ərəb hərflərini bilənlər üçün bu üsulla yeni
əlifbanı öyrənmək nəzərdə tutulmuşdur. Bunun o qədər əhəmiyyətli olmadığını
gör
ən müəlliflər kitabın IV nəşrini yalnız latın əlifbası ilə çap etdirdilər. Bu,
bizd
ə ona görə mümkün deyil ki, latın və ərəb əlifbası tam fərqli əlifbalardır.
H
ər hərfin yazı və çap variantları əks olunmuşdur. Verilən nümunələr də yazı
13
v
ə çap şəklində verilmişdir. I hissənin sonunda latın hərflərinin əlifba sırası ilə
düzülüşü, ərəb rəqəmləri – qarşısında ərəb əlifbasında işlənən rəqəmlər və rum
r
əqəmləri verilmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, Avropada işlənən ərəb rəqəmlərini
Az
ərbaycanda ilk dəfə Fərhad Ağazadə işlətmişdir
II hiss
ədə izahedici oxu nümunələri – F.Köçərlinin «Balalara hədiyyə»
ki
tabında toplanmış şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri verilmişdir. Klassik ədə-
biyyat nümun
ələrindən fərqli olaraq, onlar sadə və anlaşıqlı olmaqla yanaşı,
h
əm də bütün ərəb və fars sözləri türkləşdirilmişdir, ahəng qanununa tabe
edilmişdir. Hətta ahəng qanununa tabe olmayan bəzi alınma sözlərin şəkilçiləri
onun son şriftinə uyğunlaşdırılmışdır ki, bu da yeni əlifbanın xidmətidir. Çox
sür
ətli çap olunması ilə əlaqədar olaraq bəzi çatışmazlıqlar: kiçik şrift, illüstra-
siyaların keyfiyyətsizliyi gözə çarpır. Şəkillərə gəldikdə onlar köhnə əlifba
kitabından götürülmüşdür. IV nəşrdə bu qüsurlar aradan qalldırılmışdır. Oxu
materialları çox anlaşıqlı, sadə, ibrətamiz, tərbiyəvi və uşaqların dünyagö-
rüşünü formalaşdıran nümunələrdir. Şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri Abbas
S
əhhətin, M.Ə.Sabirin, R.Əfəndizadənin şeirləri və s. istifadə edilmişdir. Oxu
materiallarında uşaqların yaş həddi nəzərə alınmaqla hərtərəfli tərbiyəvi möv-
zular verilmişdir. Məs: «Evdə» hissəsində «Səhər» adlanan mətndə uşağın gün-
d
əlik məşğuliyyətləri verilməklə yanaşı, ata-anaya hörmət və məhəbbət hissi
aşılanır: «Sonra atamın, anamın əllərindən öpürəm və olar ilə bir surfada
oturub çay içir
əm» (5, 47). Kitabda hərflərə və mətnlərə aid şəkillər, illüstra-
siyalardan istifad
ə edilmişdir. Sonda isə «Yazı məşğələləri» adı ilə şəkillər üzrə
suallar verilmişdir. «Bəzi qüsurlara baxmayaraq, «Yeni türk əlifbası» həm for-
ma, h
əm məzmunca əvvəlki əlifba kitablarından üstündür» (13, 20).
F.Ağazadə, Y.Əliyev, N.K.Sanılının birgə yazdığı «Zəhmət məktəbi»
d
ərsliyi (1926, 1928) (6) I dərəcəli məktəblərin 2-ci sinfi üçün kompleks proq-
ram
əsasında tərtib edilmiş və 1926-cı ildə nəşr edilmişdir. 182 səhifədən
ibar
ətdir.
“Kitab ilb
əil proqramla əlaqədar olaraq dəyişdirilərək 1931-ci ilədək isti-
fad
ə olunmuşdur» (2, 79). Kompleks proqramların əsas mahiyyəti ondan ibarət
idi ki, burada ayrı-ayrı fənlər özünə müstəqil yer tutmasın. Kompleksçilərin
fikrinc
ə, ayrı-ayrı fənlər üzrə dərsliklər lazım deyildi. Bir dərslikdə bütün
f
ənlərə aid məlumat verilirdi. Eləcə də bu dərslik oxu dərsliyi olsa da, olçü
vahidl
əri, termometr, saat, təbiət hadisələri, bitki aləmi, fəsillər, heyvanlar və s.
haqda yet
ərli məlumatlar əks olunmuşdur. Burada hər mövzuda mətnlər, onlara
aid şəkillər, tapşırıq, yazı verilmişdir. Mövzular çox ibrətamiz, maraqlı,
m
əlumatvericidir. Müəlliflər şagirdlərin fəallığı, müstəqilliyi, geniş bilik alması
v
ə dünyagörüşünün formalaşmasına diqqət etmişlər. Dövrün və günün ye-
nilikl
əri öz əksini kitabda tapa bilmişdir. Burada hər mətndən sonra verilən
şifahi və yazıya aid tapşırıqlar çox maraqlıdır. Yazıya aid olan tapşırıqlar dil
qaydalarının möhkəmlənməsinə və rabitəli nitqin inkişafına xidmət etməklə
yanaşı, həmçinin şagirdlərin ümumi dünyagörüşünü formalaşdırır. Məsələn: Öz
qrupunuzda olan şagirdlərin adlarını əlifba sırası ilə yazın.`Əlifba, sait və
14
samitl
ər, qalın və incə saitlər, sözlərin hecalara düzgün ayrılması, xüsusi isim-
l
ərin yazılışı, fellərin başlanğıc forması olan məsdər, şəkilçilərin sözün son
hecasına uyğun olaraq qəbul edilməsi, ahəng qanunu kimi dil qaydalarına aid
çalışmalar verilir, eləcə də hər mətnin mövzusuna uyğun sualları yazılı şəkildə
cavablandırmaq və şəkillər çəkmək tələb olunur ki, bu da şagirdlərin hərtərəfli
inkişafını təmin edir. Lakin bu dərsliyin müsbət və lazımlı cəhətləri ilə yanaşı,
çatışmayan cəhətləri də var idi. «Kompleks proqramda didaktikanın yaxından
uzağa qaydası təhrif edilirdi. Belə ki, kitablarda ancaq zaman və məkan eti-
baril
ə yaxınlıq və uzaqlıq nəzərdə tutulurdu. Ona görə də «Zəhmət məktəbi»
kitabı didaktik qaydaları gözləyə bilməmişdir» (2, 80). Buna görə də onun
ömrü çox uzun olmadı. Bu yanaşma o dövr üçün məqbul idi. Kitabın müasir
dövrümüzd
əki kurikulum proqramı əsasında hazırlanan dərsliklərlə oxşar
c
əhətlərini qeyd etməklə onlara örnək saymaq olar.
«Savada doğru» (1927, 1928) dərsliyi (7) 165 səhifədən ibarətdir. «Sa-
vadsızlıqla mübarizə” cəmiyyətinin nəşriyyatı tərəfindən 1927-cı ildə nəşr
edilmiş və M.Mircəfərzadə, C.Möhsünzadə, Y.Əlizadə və Fərhad Ağazadə
t
ərəfindən yazılmışdır. Bu kitab «İşçinin II kitabı» (1923, əski əlifba ilə) kimi
böyükl
ər üçün nəzərdə tutulmuşdur. Dərslik «Yeni türk əlifbası» kimi əlifba və
oxu materiallarından ibarətdir. Oxu materialları böyüklərin siyasi savadlanması
v
ə ölkəmiz haqda məlumatlar əldə etmək məqsədi daşıyır. Burada da əlifbanın
düzülüşü, ərəb və rum rəqəmləri verilir. Dərslikdə hərflər əlifba sırası ilə deyil,
işlənmə tezliyinə görə, çox işlənən hərflər əvvəl, az işlənən hərflər sonra, həm
d
ə hərflərin və hərflərə aid nümunələrin yazı və çap variantı verilmişdir.
Burada Az
ərbaycanda xalça toxuculuğu, ipək toxuculuğu, balıqçılıq, mis mə-
d
əni, duz sənayesi, neft və neft quyusunun qazılması, meşə təsərrüfatı, qo-
yunçuluq, ç
əltik əkini, çay, kartof bitkiləri, şəkər, arıçılıq, Azərbaycanın coğ-
rafiyası, təsərrüfatı, çayları və həmin dövrü əks etdirən hadisələr haqda mə-
lumat verilir. «Savada doğru» kitabını bir dərslik olmaqdan əlavə, ən gözəl
m
əlumat kitabı adlandırmaq olar.
F.Ağazadənin sırf dilçiliklə bağlı, Azərbaycan dilinin qrammatikasına aid
qiym
ətli dərsliyi B.Çobanzadə ilə birlikdə yazdığı “ Türk qrameri”dir (1929).
H
əmin ilə qədər Azərbaycan dilçiliyinə aid bir çoxlarının: M.Kazımbəyin
«Грамматика турецко-татарского языка» (1839), Ə.Axundzadənin “Müx-
t
əsər sərf” (1891), N.Nərimanovun “Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər sərf-
n
əhvi” (1899), Q.Rəşad və M.Axundzadənin ”Rəhbəri-sərf” (1910), Əhməd
Rasimin ”Müxt
əsər sərf-nəhv” (1919), Məhəmmədtağı Sidqinin “Sərf və
n
əhv”, İsmayil Hikmət, Abdulla Şaiq, Seyid Mirqasımzadə, Cavad Axundzadə,
Cabbar Əfəndizadənin “Türkcə sərf-nəhv” (1924) əsərləri olsa da, bunu o vaxta
q
ədər Azərbaycan dilinə aid Azərbaycan dilində yazılmış ən mükəmməl dərslik
hesab etm
ək olar. “Türk qrameri” müasir baxımdan mükəmməl Azərbaycan
dili d
ərsliyi tələblərinə cavab verə bilməsə də, o dövr üçün səviyyəli dərslik idi
v
ə 1930-cu illərdə tərtib edilmiş orta məktəb dərsliklərinə müsbət mənada təsir
göst
ərmişdir. Kitabın «İmla» və «Durğu işarələri» bəhslərini Fərhad Ağazadə,
15
qalanlarını B.Çobanzadə yazmışdır. Kitabın müqəddiməsində B.Çobanzadə
yazır: «İmla», «Durğu işarələri» kibi dil tədrisinə böyük əməli və nəzəri
əhəmiyyəti olan bəhslər də olduqca müfəssəl surətdə təsrih olunmuşdur» (8, 5).
«İmla» bəhsi barədə Ə.Ağayev yazır: «F.Ağazadə dilimizin ilk orfoqrafiyasını
«meydana g
ətirmək» məqsədilə yazdığı «İmla» əsərində əsl məqsədə keçməz-
d
ən əvvəl öhdəsinə götürdüyü işin məsuliyyətindən danışır və stabil orfoqra-
fiya yaratmağın dilimizin tədrisi üçün faydalı olduğunu qeyd edir. Daha sonra
mü
əllif «hərgah bu məsələdə az-çox müvəffəqiyyət qazanmış olsaq, şübhəsiz
ki, bununla imla m
əsələsinin ilk həllini qoymuş olacağıq», - deyərək gördüyü
işin müvəffəqiyyətinə inamla yanaşır” (2,88). Deməli, Fərhad Ağazadənin özü-
nün etiraf etdiyi kimi, orfoqrafiyanın, yəni imla qaydalarının təməl daşını qo-
yanlardan biri m
əhz F.Ağazadədir. İ.Hacıyeva F.Ağazadənin imla sahəsindəki
xidm
ətlərini yüksək qiymətləndirir: «Ümumiyyətlə, F.Ağazadənin imlamız ilə
bağlı dedikləri fikirlər öz dövrü üçün təqdirəlayiqdir, bəzi fikirlər isə sonralar
öz doğruluğunu isbata yetirdi» (11,150). Ümumi halda götürüldükdə, hətta I
imla konfransı da vahid və dəqiq orfoqrafiya qaydaları hazırlaya bilmədi.
Lakin F.Ağazadənin orfoqrafiya sahəsindəki xidmətləri imla prinsiplərinin
mü
əyyənləşməsində ilk təşəbbüs kimi qiymətlidir.
“İmla” müqəddimə və 3 hissədən ibarətdir, 19 səhifəlik yazıdır. Burada
göst
ərilir ki, “Dil çox sürətlə yeniləşir, amma imlanı o sürətlə yeniləşdirmək
mümkün olmur. Ancaq heç olmasa, h
ər yarım əsrdə bir dəfə imla qanunları
n
əzərdən keçirilməli və canlı ədəbi tələffüzə görə də islah edilməlidir” (8, 183).
F.Ağazadə müqəddimədə imla üçün əsas olan ədəbi dilin yaranması və bunun
n
ədən ibarət olması haqda fikir söyləyir. Burada o, “İmla üçün lisani-əsas”
əsərindən də istifadə etmişdir. Onun fikrincə, ədəbi dil canlı şivələrdən birinin
ya bir neç
əsinin əsasında yaradılır və qəbul olunmuş şivənin də tələffüzü yazı
üçün
əsas olur. Burada F.Ağazadə Türkoloji Qurultayın tövsiyələrindən yarar-
lanmışdır.
F.Ağazadə «Türk kəlmələrinin imlası» adlanan I hissədə türk sözlərinin
orfoqrafiyasını 8 bənddə müəyyənləşdirir. Bu hissə türk sözlərinin xüsusiy-
y
ətlərini təkcə orfoqrafiya baxımından deyil, həm də əsl türk sözlərini alınma
sözl
ərdən ayırmaq baxımından bu gün də aktuallığını saxlayır.
F.Ağazadə II hissədə “Ərəb kəlmələrinin imlası»nda alınma sözlərə bu
mövqed
ən yanaşaraq: «Türkcədə işlənilən və mənimsənilməmiş ərəb sözləri
türkc
ənin tələffüz qanunlarına tabe olmalıdır, necə ki, başqa dillərdə belə olur»
- dey
ərək 6 bənddə yazı qaydaları müəyyənləşdirir. Hissənin sonunda bu
n
əticəyə gəlir: «Ancaq dünyada elə bir dil yoxdur ki, onun içərisinə soxulmuş
əcnəbi kəlmələri – o dilə tabe olmayıb, başlı-başına və öz qanunları ilə yaşasın.
Ərəb kəlmələrinin bu imtiyazlığı gərək ləğv edilsin ki, türk dili qramerinin bir
çox üstünlükl
əri və o cümlədən də imla məsələsi aydınlaşdırıla bilsin» (8,195).
«Əcnəbi kəlmələrin imlası» adlanan III hissədə Avropa sözlərinin yazılışından
15 b
ənddə bəhs edilir.
Bel
əliklə, «İmla» bəhsində orfoqrafiyamızın əsasını qoymuş qaydalardan
16
b
əhs edilir ki, «sonralar orfoqrafiyamızda əsasən özünün doğruluğunu sübut et-
mişdir» (2, 90). Bu sahədə özündən sonra yazılan əsərlərdə «İmla»nın təsiri
özünü göst
ərir.
Müasir dövrümüzd
ə yüksək dərəcədə inkişaf etmiş bu və ya digər ədəbi
dilin yazı mədəniyyətində orfoqrfiya qaydaları nə dərəcədə vacib və hətta
r
əsmi mövqe tutursa, durğu işarələri qaydalarına da bir o qədər mühüm
əhəmiyyət verilir. Azərbaycan ədəbi dilinin yazısı öz inkişafında bu mərhələni
XX
əsrin 20-ci illərindən başlayaraq keçmışdir. Azərbaycan dilçiliyində durğu
işarələri haqqında ilk məlumat F.Ağazadəyə məxsusdur. «Türk qrameri»ndə
F
ərhad Ağazadənin yazdığı bəhslərindən biri də «Durğu işarələri»dir. Azər-
baycan dilçiliyind
ə çox məsələlərin ilk təşəbbüskarı olan F.Ağazadə orfoqra-
fiya qaydaları və durğu işarələri haqda da ilk dəfə müfəssəl məlumat vermişdir.
F.Ağazadə göstərir ki, durğu işarələrini işlətmək üçün qrammatikada
xüsusi qanun
olmalıdır. Burada F.Ağazadə dilimizdə işlənən durğu işarələrinin
meydana g
əlməsi tarixi, işlənmə məqamı haqda məlumat verir. Həmin işarələr
bunlardır: nöqtə (.), vergül (,), sual işarəsi (?), nida işarəsi (!) çox nöqtə (…),
q
əsidə (-), mötərizələr (), və dırnaq («») işarəsi. O, durğu işarələrinin tərifini
bel
ə verir: «Kəlmələrin və cümlələrin aralarındakı durğunluq, məzmunlarına
gör
ə gah uzadılır, gah da qısaldılır. Bu durğunlukları yazıda göstərmək üçün
xüsusi durğu işarələri işlədilir». (8,154).
Durğu işarələrinin tarixinə dair məlumatlar çox maraqlıdır. «Durğu
işarələrinin işlədilməsində müəyyən qanunlar olmalıdır», - deyən F.Ağazadə
fikrini bel
ə davam etdirir: «Ancaq bu qanunlar Avropa dillərində çoxdan
q
ərarlaşmışsa da, türk dilində, xüsusən Azərbaycan ləhcəsində hələ layiqincə
m
ənimsənilməmişdir. İndiki halda durğu işarələri işlənməyə başlanmışsa da,
türk qramerl
ərində bu xüsusda müfəssəl məlumat hələ verilməmişdir» (8,157).
Daha sonra o, 44 b
ənddən ibarət qaydalar irəli sürür. Vergülün işlənmə yükünü
19 b
ənddə müəyyən edir. F.Ağazadə göstərdiyi hər bənddə durğu işarələrinin
işlənməsinə aid çox misallar işlədir və bunların çox hissəsi A.Səhhət və
M.Ə.Sabirdən gətirdiyi misallardır. Bütün bunları nəzərdən keçirdikdə aydın
olur ki, F.Ağazadənin tərtib etdiyi durğu işarələrinin işlənmə qaydası ilə on-
ların indiki işlənmə məqamları arasında elə bir ciddi fərq yoxdur. Yalnız
F.Ağazadə “da” iştirak bağlayıcısından əvvəl vergül işlədir. İndi ondan sonra
vergül qoyulur. Bir d
ə «və» bağlayıcısından sonra da F.Ağazadə vergülün iş-
l
əndiyini göstərir.
Bel
əliklə, Fərhad Ağazadə 30 illik müəllimlik fəaliyyəti dövründə gör-
k
əmli pedaqoq və 8 dərslik müəllifi olan metodist kimi məşhurlaşmışdır. Onun
metodikaya aid elmi
əsəri olmasa da, F.Ağazadə bir sıra məqalələrində qiy-
m
ətli metodik mülahizələr irəli sürmüşdür. Fərhad Ağazadə uşaq bağçasının
böyük qruplarında məktəbdə təhsil almağa hazırlıq prosesinin nəzəri əsasını və
metodikasını işləmiş, uşaq bağçalarında yeni əlifba ilə savad öyrədilməsinin
əsasını qoymuşdu.
17
ƏDƏBİYYAT
1.
Abdulla Şaiq. Xatirələrim, Bakı, 1961, 364 s.
2.
Ağayev Ə. Fərhad Ağazadənin pedaqoji görüşləri. Bakı: Maarif, 1987, 122 s.
3.
Ağazadə F. Ədəbiyyat məcmuəsi. Bakı: Kaspi, 1912, 188 s.
4.
Ağazadə F., Mahmudbəyov M., Əbdürrəhmanzadə S., Axundzadə S., Əfəndizadə A. İkinci
il. Bakı: 1908, 1912, 1925.
5.
Ağazadə F., Axundzadə S., Məhərrəmzadə M.C. Yeni Türk əlifbası, Bakı: Qızıl Şərq, 1924, 79 s.
6.
Ağazadə F., Əliyev Y., Sanılı H. Zəhmət məktəbi. Bakı: 1926, 1928, 182 s.
7.
Ağazadə F., Mircəfərzadə M., Əlizadə Y., Möhsünzadə M.C. Savada doğru. Bakı: 1927,
1928, 165 s.
8.
Ağazadə F., Çobanzadə B. Türk qrameri. Bakı: 1928, 201 s.
9.
Hacıbəyov Ü. İkinci il // Tərəqqi qəz., 1908, № 32.
10.
Həşimli H. Fərhad Ağazadənin “Ədəbiyyat məcmuəsi”ndə ədəbi-elmi fikir. Bakı: Elm və
təhsil, 2012, 220 s.
11.
Hacıyeva İ. Dil quruculuğunun nəzəri problemləri. Bakı: İqtisad Universiteti, 2005, 400 s.
12.
Əhmədov C. Ədəbiyyat tədrisi metodikası. Bakı: BDU, 1991, 457 s.
13.
Ö.F. Yazımız, dilimiz, İkinci ilimiz // Tərəqqi qəz., 1909, №41, 42, 47, 49, 52, 53, 55.
14.
İsaxanlı İ. Azərbaycanda latın əlifbasına keçid. Tarixə qısa baxış və Fərhad Ağazadə //
“X
əzər xəbər” jurnalı, noyabr, dekabr 2005, № 197 (8-13); 198 (8-13); 199 (12-17)
15.
Агазаде Ф. История возникновения и проникновения в жизнь идеи нового тюркского
алфавита в АССР. Баку: 1926.
УЧЕБНИКИ ФАРХАДА АГАЗАДЕ
Е.В.ГАХРАМАНЛЫ
РЕЗЮМЕ
В этой статье дается сведения о новых алфавитных проектах разработанные до
Фархада Агазаде - активного общественного деятеля, видного языковеда, опытного пе-
дагога, передового методиста, публициста и неустанного борца за новый алфавит с ла-
тынской графикой. В этой статье также были просмотрены учебники Фархад Агазаде и
были обобщены его взгляды на процесс обучения Азербайджанского языка.
Ключевые слова: Фархада Агазаде, методист, учебник, обучения Азербайджан-
ского языка, алфавит
FARHAD AGAZADEH’STEXTBOOKS
Y.V.GAHRAMANLY
SUMMARY
This article deals with the investigation of the prominent linguist, Farhad Agazadeh’s
heritage. Farhad Agazadeh was not only an active public figure, a passionate teacher, an expe-
rienced methodist, but also an irrepressible campaigner of a new alphabet with the Latin script.
In this article, Farhad Agazadeh’sall textbooks have been looked through and his viewpoints in
the process of teaching the Azerbaijani language have been generalized.
Key words: Farhad Agazadeh, methodist, textbook, teaching the Azerbaijani language,
alphabet
18
Dostları ilə paylaş: |