№4 Təbiət elmləri seriyası 2014
Yüklə 112,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- .Ə.QULUZADƏ, R.S.ABDULLAYEV, A.İ.ƏLİYEV, T.B.BAYRAMOV AMEA akad.H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu arso2010@rambler.ru
- Açar sözl ər
- Şək. 1.
- MAIN FEATURES OF MODERN PROCESSES OF EXO-MORPHOGENESE IN THE MOUNTAIN GEOSYSTEM OF NAKHCHIVAN AR AND THEIR IMPACT ON THE ENVIRONMENT
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №4 Təbiət elmləri seriyası 2014 UDK 5409.01 NAXÇIVAN MR-in DAĞLIQ GEOSİSTEMİNDƏ MÜASİR EKZOMORFOGENEZ PROSESLƏRİN ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ ONLARIN ƏTRAF MÜHİTƏ TƏSİRİ V .Ə.QULUZADƏ, R.S.ABDULLAYEV, A.İ.ƏLİYEV, T.B.BAYRAMOV AMEA akad.H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu arso2010@rambler.ru Sah əsi təxminən 5.5 min km² olan Naxçıvan MR ərazisi özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə s əciyyələnir. Nisbi hündürlükləri 3155 m-ə çatan oroqrafik elementləri (Zəngəzur və Dərələyəz silsil ələri) ekstremal arid iqlim şəraitində fiziki aşınma, qravitasiya, eroziya və digər pro- sesl ərin təsiri altında intensiv parçalanmış, dağılmış və demək olar ki, başdan-başa çılpaq- laşmışdır. Buna səbəb olan ekzodinamik proseslərin öyrənilməsi, təhlili və xəritələşdirilməsi t əsərrüfat infrastrukturunun inkişafı, ekomorfoloji şəraitin qiymətləndirilməsi baxımından mühüm elmi v ə əməli əhəmiyyət kəsb edir. Naxçıvan MR-in dağlıq geosistemi ekzomorfogenezin inkişaf etdiyi klassik regionlardan biridir. Bu müasir t əbii şəraitə uyğun dağ silsilələrinin relyefinin intensiv parçalanması, dinamikası və hipsometrik xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. O eyni zamanda ərazinin müasir oroqrafik planını təşkil edən morfostrukturların xüsusiyyətləri, dağ yamaclarını təşkil edən ana süxurların litoloji tərkibi ilə də bağlıdır. Bütün dağ sistemlərində olduğu kimi Nax. MR-nın dağ ekosistemind ə də ekzodinamik morfogenezin inkişafı şaquli zonallıq qanununa müvafiq olub, onun intensivliyi yeni v ə müasir tektonik hərəkətlərlə əlaqədardır.
ər: ekzodinamika, ekosistem, ekzomorfogenez, qravitasiya, hetroxron, hetero- gen, ekzogen, ekogeomorfologiya, endogen.
Naxçıvan MR ərazisində mürəkkəb quruluşlu, heterogen və hetroxron m ənşəli morfostrukturlar diferensial xarakterli dağlıq relyef əmələ gətirmişdir [2]. Mür əkkəb morfotektonik quruluşa və təzadlı yüksəklik zonallığı ilə istiqa- m ətlənən və nəzarət olunan relyefdə ekzodinamik proseslərin qanunauyğun tə- zahürü, onların məkan və zaman etibarı ilə ekoloji mühitə təsiri ekzogen mən- şəli relyef formalarının (morfoskulpturların) qanunauyğun inkişafına və pay- lan masına səbəb olmuşdur. Relyefin morfogenetik müxtəlifliyi və mürəkkəb- liyi il ə seçilən bu ərazidə ekoloji xüsusiyyətləri (dayanıqlığı, təbii ehtiyat im- kanları) əks etdirən və səciyyələndirən ekogeomorfoloji tədqiqatların aparıl- ması mühüm aktuallıq kəsb edir.
118
Nax çıvan MR-in müasir geodinamik modeli mürəkkəb xarakterli qırışıq- qaymalı tektonik yerdəyişmələrin nəticəsi olub, mənşəyinə görə müxtəlif, ya- şına görə isə regional, submeridional və s. strukturlara müvafiq gələn mor- fostrukturların formalaşmasına səbəb olmuşdur. Paleogendən başlayaraq endo v ə ekzodinamik proseslərin qarşılıqlı təsiri və əlaqəsi nəticəsində formalaşan müasir dağlıq ərazi geoloji-geomorfoloji cəhətdən mürəkkəb quruluşa malik olub müxt əlif filiz və qeyri-filiz sərvətləri ilə səciyyələnən yataqlarla zəngindir [7].Ekzogen morfogenez prosesl ər bir qayda olaraq endogen proseslərin yaratdığı relyef formalarının təkamülündə fəal iştirak etməklə yanaşı mənşə- yin ə və morfologiyasına görə bir-birindən fərqlənən müxtəlif ölçülü relyef formaları yaradır. Bu, ilk növbədə ekzodinamik proseslərin müxtəlifliyi və ay- rılıqda hər bir prosesin özünün geomorfoloji işinin çoxcəhətli olması ilə bağ- lıdır. Bu proseslərin təzahürü, paylanma və dinamikası qanunauyğunluqları ərazinin yüksəklik zonallığı ilə əlaqədardır. Bu qanunauyğunluqlar Naxçıvan MR- nın ərazisində özünü daha aydın büruzə verir. Ərazidə ekzodinamik relyef əmələgətirici proseslərin intensivliyi, müx- t əlifliyi və növ tərkibinə görə yüksəkdağlıq, ortadağlıq, alçaqdağlıq, plato və düz ənliklərə ayrılır. Bu qurşaqlar daxilində ekzogen relyef əmələgətirici pro- sesl ərin intensivliyinə görə fərqlənmələrində yüksəkliyin dəyişməsi ilə yanaşı, fiziki- coğrafi şəraitin üfüqi istiqamətdə dəyişməsinin də mühüm əhəmiyyəti vardır. Endogen və eləcə də ekzomorfogenez mənşəli proseslərin əmələ gətir- diyi müasir relyefin formalaşmasında ərazinin iqlimi həlledici amil kimi böyük rol oynayır. Naxçıvan MR-in ərazisində iqlimin yüksəklik üzrə müxtəlifliyi diferensial xarakterli olub, yeni tektonik h ərəkətlərin nəticəsidir. Buna görə də ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin və onlara xas olan relyef formalarının şaquli zonallıq üzrə yayılmasının əsas səbəbi yeni tektonik hərəkətlər və iqlim şəraitidir.
Ərazidə iqlimin şaquli qurşaqlar üzrə dəyişməsi nəticəsində relyefin aşağıdakı genetik formaları və onları yaradan relyef əmələgətirici proseslər əmələ gəlmişdir. Yüksəkdağlıq zonada qədim buzlaq və müasir nival proses- l ərlə yanaşı, fiziki aşınmanın çox meyilli, müvafiq litoloji tərkibi və iqlim şə- raiti olan yamaclarda intensiv qravitasiya prosesl əri və onlara uyğun formalar, alçaqdağlıq və dağətəyi zonada isə arid-denudasiya formaları inkişaf etmişdir. Bu prosesl ərdən fərqli olaraq axar suların fəaliyyəti nəticəsində baş vermiş flüvial prosesl ər bütün landşaft qurşaqlarında fəaliyyət göstərir və onlarla əlaqədar olan qədim və müasir relyef formaları düzənlik ərazidən başlayaraq yüks əkdağlığa qədər yayılmışdır (şəkil 1). Məqalənin həcmini nəzərə alaraq biz burada, ancaq Naxçıvan MR-in ekoloji şəraitinə geniş miqyasda təsir göstərən ekzodinamik prosesl ərin bəzi tiplərinin qısa səciyyəsini verməklə kifayət- l ənəcəyik. Ərazi daxilində flüvial proseslərin iki əsas növü - eroziya və akku- mu liyasiya yayılmışdır. Bu proseslərin fəaliyyəti onların mövcud olduğu sa- h ələrin relyefinin tədricən, həm də çox vaxt əvvəlki səthə paralel alçalması, 119
b əzi hallarda isə yamacların ətəklərində prolyuvial şleyflərin əmələ gəlməsi ilə n əticələnir. Şək. 1. (tərtib edəni: X.K.Tanrıverdiyev, 2013) X ətti eroziya və materialların daşınıb çökdürülməsi prosesləri ekzogen relyef əmələgətirici amillər arasında həlledici rol oynayır. Bunların nəticəsində d ərin çay dərələri, allüvial düzənliklər, gətirmə konusları kimi əsas relyef for- maları yaranmışdır. Tədqiq olunan ərazinin flüvial morfoskulpturları M.Ə.Aba- sov (1970, 1989), B.A.Antonov (1971), M.A.Müseyibov, R.Y.Quliyev (1974), B.Ə.Budaqov (1993) və V.D.Hacıyevin (1999) elmi tədqiqatlarında öz geniş əksini tapmışdır. Erozion relyef formaları əsas çay dərələrindən, quru dərələrdən, yarğan- lardan ibar ətdir. Daimi axarlı əsas çayları Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincəçay, Düylünçay, V ənəndçay və başqaları az sulu çaylar qrupuna daxil olub, çox aydın sərhədlə iki hissəyə - dağlıq və düzənlik hissələrinə ayrılır [6]. Sıx dərə şəbəkəsinə malik çaylar yuxarı axınlarında dar, silsilə və tirələri k əsdiyi hissələrdə süxurların litoloji tərkibindən, onların aşınmaya qarşı davamlılığından asılı olaraq V-şəkilli, kanyonvari və s. formalar əmələ gətirir. Alçaqdağlıq və düzənlik sahələrdə isə öz dərələrini genişləndirərək qutuvari formalı dərələr əmələ gətirir. Ordubad, Vənənd, Düylün, Naxçıvan və başqa çaylar bu növ d ərələrə malikdir. Yüksəkdağlığın aşağı sərhədinə yaxın hissə- l ərdə çay dərələrinin dərininə kəsilməsi 1200 metr olub asimmetrik quruluş- dadır və yataqların eni 2-3 m-dən 10metrə qədər dəyişilir, subasar hissəyə rast g əlinmir və azsaylı erozion mənşəli terras səthləri müşahidə edilir. Ortadağlıq qurşaqda (1400-2400 m) çay dərələrinin orta erozion kəsimi 500-600metr, b əzən 1000 metrə çatır. Çayların orta axınını təşkil edən bu qurşaqda dərələrin dibi nisbətən genişlənir və adətən zəifcılalanmış allüvial
120
çöküntül ərdən təşkil olunmuş subasarlara rast gəlinir. Çay dərələrinin geniş- l əndiyi dağdaxili çökəkliklərdə terraslar yaxşı inkişaf etmişdir. Alçaqdağlıq qurşaqda çay dərələrinin dərinliyi 300-400 metr arasında d əyişir. Dərələr subasar və subasarüstü terrasların yaxşı inkişaf etməsi ilə sə- ciyy ələnir. Qaradərə, Əylis, Tirkeş dağdaxili çökəkliklərindəki çay dərələrində terraslar geniş sahələri əhatə edir. Alçaqdağlıqdan maili düzənliklərə çıxdıqları hiss
ədə çayların dərələri daha çox genişlənir (Arpaçay, Naxçıvançay, Əlincə- çay, Düylünçay v ə s.) və əksər hallarda müasir dərələr çayların qədim gətirmə ko nuslarına kəsilir. Bu cür sahələr çayların akkumulyativ fəaliyyətinin üstün- lük t əşkil etdiyi rayonlara uyğun gəlib, dərələri dayaz və genişdir, meyilliyi azdır, terraslar yaxşı inkişaf etmişdir.
Naxçıvan MR çaylarının aşağı axınlarını təşkil edən düzənliklərdə akku- mulyativ relyef formala rından allüvial, allüvial-prolüvial düzənlikləri, çay terraslarını, kiçik çayların düzənliyə çıxan hissələrində daha aydın təzahür olunan g
ətirmə konuslarını göstərmək olar. Çayların erozion və akkumulyativ fəaliyyəti ilə yaranan əsas formalardan biri d ə çay terraslarıdır. Terrasların, demək olar ki, hamısı çayların gətirdiyi allüvial materiallardan, müxt əlif ölçülü çay daşlarından təşkil olunmuş akku- mulyativ terraslardır. Çayların orta axınlarında yüksək terrasların əksəriyyəti erozion, orta v ə alçaq terraslar isə erozion-akkumulyativ, ən alçaq terraslar isə akkumulyativ m ənşəlidirlər. Yeni tektonik mərhələdə çay hövzəsinin yerləşdiyi ərazidə tektonik hərəkətlərin zəifləməsi mərhələsində yan eroziya fəaliyyəti gücl ənir və dərələr genişlənir, terrasların əmələ gəlməsi üçün əlverişli şərait yaranır. Naxçıvan MR-in dağlıq ərazisində terraslar morfoloji cəhətdən və say etibaril
ə əsasən dərələrin genişlənən sahələrində daha yaxşı saxlanılmışdır. T ədqiq olunan ərazidə M.A.Abasov - altı, V.D.Hacıyev isə beş terras səviyyəsi ayırırlar və onların hündürlüklərinin çayların mənbəyindən mənsəbinə doğru d əyişdiyini göstərirlər. Çay hövz ələrinin əksəriyyətində yüksək çay terrasları düzəlmə səthləri ilə birl əşir və bu halda onlar sanki düzəlmə səthinin davamını təmsil edir. Yük- s əkliyin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq çay terraslarının saxlanılması da dəyişir. Onlar maili düz ənlikdə və alçaqdağlıqda daha yaxşı saxlanılmışdır. Denudasiya prosesl ərinin intensivliyi ilə əlaqədar olaraq yüksəkdağlıqda və qismən də ortadağlıqda terraslar pis saxlanılmışdır. Terrasların yaşının təyini üçün ərazidə köklü d
əlillər olmadığına görə qonşu hövzələrdəki terraslarla müqayisə yolu ilə aparılmışdır. İkinci və üçüncü terrasların yaşı onların axırıncı buzlaşmanın morenl ərinə kəsilməsinə görə üst dördüncü dövrə aid edilir (cədvəl 1). Çayların akkumulyativ fəaliyyəti ilə yaranan relyef formalarından biri də g ətirmə konuslarıdır. Naxçıvan MR çaylarının gətirmə konusları haqqında M.A.Abasov (1970, 1989) v ə B.A.Antonovun (1971) tədqiqatlarında məlu- matlar olsa da, onlar sonradan V.D.Hacıyev (1989) tərəfindən təhlil olunaraq daha
ətraflı öyrənilmişdir. Yeni tektonik mərhələdə ərazinin inkişaf şəraitindən asılı olaraq gətirmə konusları müxtəlif geomorfoloji xüsusiyyətlərə malikdir.
121
Dağlıq ərazinin qalxması ilə əlaqədar olaraq gətirmə konusları Araz çayının d ərəsinə doğru miqrasiya etmiş və nəticədə dağətəyi allüvial-provülial düzən- likl əri əmələ gətirmişlər. C ədvəl 1 Naxçıvan MR çaylarının terras səviyyələri (M.A. Abasov , 1970) Çay
d ərələri. Çay t erraslarının hündürlüyü, metrlə Terrasların yaşı Arpa çay Naxçıvan çay
Gilan çay Düylün
çay Ordubad
çay Terrasların N- si I
3-1 1 5-3 Yeni X
əzər II
- 10-5
3-2 12-7
7-5 Üst Xvalın III 28
50-10 8-6
30-15 25-8
Üst Xvalın IV
38 60-15
15-12 40-25
30-15 Xvalın
V 53
80-20 60-20
80-50 45-20
Üst X əzər
VI -
120-40 120-30
200-60 120-40
Erk ən Xəzər
Düz
ənliklərin səthi gətirmə konusları və konusarası çökəkliklərlə mürək- k əbləşərək, dalğalı səciyyə almışdır. Sahəsi 50 km²-dək olan Naxçıvançayın g ətirmə konusunun düzənliyə çıxdığı yerdə zirvəsi 1050 m mütləq yüksəklikdə yerl əşib, ətəyi 750 m yüksəklikdə qurtarır. Sonralardan çay öz gətirmə konu- suna k əsilərək bir neçə terras əmələ gətirmişdir. Axınca və Gilan çaylarının m ənsəbə yaxın hissələrində bir-birinə yaxın armudvari formada gətirmə ko- nusları formalaşmışdır. Sahəsi 30 km²-ə yaxın olan Axınca çayının gətirmə konusu t
ədricən düzənliyin səthi ilə qovuşur. Relyefdə kifayət qədər yaxşı t əzahür olunan gətirmə konusu Ordubadçayın aşağı axımında da qeyd olunur. Dağətəyi maili düzənlikdə müvəqqəti axarlı sular da qabarıq formalı gətirmə konusları formalaşdırmışlar. Naxçıvan MR-in müasir çay şəbəkəsi uzunmüddətli mürəkkəb inkişaf tarixin
ə malikdir. Hazırda onun formalaşmasının mürəkkəbliyi müasir relyefdə saxlanılmış qədim dərələrin fraqmentləri ilə sübut olunur. Ərazidə inkişaf etmiş qədim çay dərələrinə misal olaraq Biləv kəndindən q ərbdə yerləşən dərəni, Qaraquşdağı ilə Əznəburt kəndi arasında şimaldan cə- nuba uzanan quru d ərəni, Naxçıvançayın qolları olan Sələsuzçay və Kərmə- tükçayın suayrıcı hissəsində şimal-şərqdən cənub-qərbə uzanan dərəni, Daşbaşı platosu rayonunda v ə eləcə də Düylünçay və Əylisçayın aşağı hissələrində, Gilançay v ə Qaradərə sahələrində yerləşən qədim çay dərələrini göstərmək olar. Qeyd etm ək lazımdır ki, bütün qədim çay dərələri orta və alçaqdağlıq ərazilərdə yerləşir və onların yaşları müxtəlif düzəlmə səthlərinə, çay terras- larına münasibətlərinə görə müəyyənləşdirilmiş və üst pliosen (Daşbaşı), aşağı dördüncü dövr (Bil əv, Sələsuz-Kərməçatax, Əznəbürt), yuxarı Xəzər (Əylis- çay, Düylünçay) v ə aşağı Xvalın (Kənzə, Ordubadçay, Qaradərə) kimi təyin olunur [4].
122
Naxçıvan MR ərazisinin mütəmadi olaraq baş verən sel hadisələri ba- xımından şərq hissəsinin çayları daha fəaldırlar. Sel hadisəsi əsasən yamac- larda toplanmış aşınma məhsullarının leysan xarakterli yağıntılar və qarın intensiv əriməsi zamanı yaranan güclü axınların daşıması nəticəsində əmələ g ələn palçıqlı və ya daşlı-palçıqlı axınla əlaqədardır. T ədqiqatçılar selləri axın materialının mexaniki xüsusiyyətlərinə görə iki əsas növə ayırırlar. Bunlar strukturlu və turbulent sellərdir. Strukturlu sellər daşlı-palçıqlı, çınqıllı-palçıqlı və ya palçıqlı olur.Strukturlu sellər sel kütləsi t ərkibində gilin çox olması ilə fərqlənir, adətən kütlə düz istiqamətdə hərəkət edir v ə çay yatağına, onun ətraflarına böyük miqdarda sel materialı gətirir. Ərazidə selli çaylar Gilançaydan cənub-şərqdə yerləşir və ən çox sel təhlükəli çaylara Düylün, Əylis, Ordubad, Qazançı, Kətəm və Kilit çayları aid edilir. Onların axdıqları yamac cənub və cənub-qərb səmtliyə malik olduğundan, bu- rada fiziki aşınmanın güclü baş verməsi nəticəsində struktur selləri qidalan- dıran sel ocaqları əmələ gəlir. Burada Naxçıvan, Əlincə və Gilan çayları höv- z ələri də selli çaylara aid edilir. Sel fəaliyyəti nəticəsində gətirmə konusları, tir ələr, çınqıllar, bərkimiş, sel kütlələri əmələ gəlir. Ərazidə əsas sel mənbələrində qırıntı məhsullarının hazırlanması və toplanması xeyli şiddətli baş verir və sel ocaqları başlıca mənbə kimi qidalan- dırma rolunu oynayır. Zəngəzur silsiləsinin əsas sel mənbələrinin yerləşdiyi yüks
ək və qismən də ortadağlıqda yamacların meyilliyi 70°-dən çox olub, bitki örtüyünd
ən, demək olar ki, məhrumdur. Həmin sel mənbələrində çaylar ensiz, d ərin olub subasar, demək olar ki, müşahidə olunmur. Alçaqdağlıqdakı əlavə sel m ənbələri sel zamanı onları gillicəli çöküntülərlə zənginləşdirir. S.H.Rüst əmova (1964) görə bütünlükdə zəif sel fəaliyyətli rayonuna aid edil ən Naxçıvançay ilə yanaşı, onun əsas qolları olan Salvartı, Gömür, Nurs, Şahbuz, Kükü, Sələsuz, Qışlaq çayları da sellidir. M.A.Abasova görə (1970) Z əngəzur silsiləsinin qərb yamacındakı Salvartı, Gömür, Nurs, Şahbuz, Sirab v ə Qahab çaylarını sel təhlükəli Zəngəzur rayonuna aiddir. Digər selli mən- b ələr Dərələyəz silsiləsinin cənub yamacı çay hövzələrində (Kükü, Sələsüz, Qoşlaq, Qapıdaşkar) yerləşir ki, bunları da müəllif [6]Dərələyəz selli rayonuna aid edir. Z əngəzur və Dərələyəz selli rayonlarında sel ocaqları moren və flü- vioqlyasial çöküntül ərinin geniş yayılması ilə fərqlənir ki, bu da sellərin qida- lanmasında və formalaşmasında mühüm rol oynayır. Beləliklə, sellərin səciy- y əvi xüsusiyyətlərinə görə Naxçıvan MR ərazisində su-daşlı və palçıqlı-daşlı axınlar ayrılır. Bunlardan birinci tip Zəngəzur silsiləsinin Gilançayından şərq- d ə, onun cənub-qərb yamacı çay hövzələrini, ikinci tipə isə Dərələyəz silsiləsi- nin c ənub yamacı çay hövzələri və Naxçıvançayın Zəngəzur silsiləsinin cənub- q ərb yamacından axan sol qolları hövzələri üçün səciyyəvidir. Bu qədim buz- laqların yaşı, miqdarı, buzlaşma və buzlaqarası mərhələlərin sayı, qədim qar x əttinin hündürlüyü və onların tutduğu sahələr haqqında məlumatlara B.A.An- tonov (1963, 1971), M.A.Abasov (1970), R.Y.Quliyev (1973), M.A.Müseyi-
123 bov (1957) v ə başqalarının əsərlərində rast gəlinir. M.A.Abasovun (1970) təd- qiqatlarına görə Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrinin qərb və şərq yamaclarında karlar v
ə sirklərin ümumi sahəsi 145 km 2 olub 2600-3600 metr mütl əq yük- s əkliklərdə müşahidə edilir. Z əngəzur və Dərələyəz silsilələrində arid iqlim və dağların tağvari qalx- ma fonunda dağ buzlaqlarının ekzarasion fəaliyyətinin nəticəsi olan təknəvari d ərələr (troqlar) kəskin parçalanmaya və uçulub-dağılmaya məruz qalmasına baxmayaraq, müasir relyefd ə zəif də olsa təzahür olunurlar. Naxçıvançay öz m ənbəyini Keçəldağ və Ağdaban zirvələri arasında yerləşən belə troq dərə- sind ən götürür. Bu cür səciyyəvi troq dərələri Nəsirvazçayın, Parağa, Yağlı- d ərə, Qapıcıq çaylarının mənbələrində də inkişaf etmişdir. Müxtəlif enlikli və ad ətən sıldırım yamaclı dərələrin uzunluğu 0,5-9 km arasında dəyişir. Buz- lağın akkumulyativ fəaliyyətinin nəticəsi olan moren çöküntüləri Naxçıvan, Gümür, Əlincə, Səkərsu, Nəsirvaz, Qapıcıq, Yağlıdərə çaylarının yuxarı hissə- l ərində 2000-3600 mütləq yüksəklikdə müşahidə olunur. Akkumulyativ buzlaq relyef formaları çeşidlənməmiş və zəif hamarlanmış moren çöküntülərindən t əşkil olunmuş, adətən səthi torpaq və bitki örtüyü ilə örtülmüş moren tirələri v ə təpələrindən ibarətdir [5]. Ərazidə geniş sahə tutan müasir dağ buzlaqlar yoxdur. Lakin yüksək- dağlıq zonada müasir qar xəttindən (3600 m) yuxarıda, daha doğrusu Qapıcıq silsil əsi ətrafında qar talalarının toplanması nəticəsində nival proseslər indi də davam edir. Naxçıvan MR ərazisində üç və daha çox buzlaşmanın olduğu əksər t ədqiqatçılar tərəfindən qəbul olunur. Buzlaqların yaşı və miqdarı müasir rel- yefd ə saxlanmış buzlaq izlərinin morfologiyasına, onların mərtəbələr və yer- l əşməsinə, hündürlüklərinə və b. əlamətlərə əsaslanaraq müəyyən edilmiş və dördüncü dövr ə aid edilmişlər. Üst pliosendə buzlaşmanın mövcudluğu, ancaq orta v ə alçaqdağlıq sahələrdə zəif cilalanmış çay daşlarının flüvioqlyasial mən- şəli olmasının qəbul edilməsi mülahizə şəklində irəli sürülür. Qədim buzlaq rel
yef formalarının morfoloji təhlili göstərir ki, buzlaqlar dağ-dərə mənşəli ol- muş və onların tutduğu sahələr tədricən deqradasiyaya uğramışdır. Yüksək və ortadağlıq zonada müvafiq litoloji şəraitdə qravitasiya proseslərinin əmələ g ətirdiyi formalar geniş yayılmışdır. Dərələyəz silsiləsinin şərq və Zəngəzur silsil əsinin şimal-qərb hissələrində sürüşmələr alt pliosen yaşlı lava örtüklərinin k ənar hissələrində inkişaf etmişdir. Bu silsiləsinin Keçəldağ sahəsində pilləvari yerl əşən sürüşmə sirklərinin sahəsi 4-5 km 2 -
tudası 350-400 m-ə qədərdir. Z əngəzur silsiləsinin şimal-qərb hissəsində sürüşmələr əsasən Biçənək aşı- rımı sahəsində, Salvard və Camışölən dağları ətrafında, Gömürçay və Nəsirvaz- çayın mənbə hissələrində inkişaf etmiş və eyni morfoloji xüsusiyyətlərə malikdir. Bu rayonlarda da sürüşmə sirkləri pilləvari səth əmələ gətirirlər. Bu sirklərin dibi k ələ-kötür olub, səth və buzlaq suları ilə qidalanan göllərin, bəzən də quru çala- ların və çökəkliklərin olması ilə səciyyələnir. Bu göllərdən ən böyüyü Biçənək aşı- rımındakı Batabat gölüdür. Sürüşmə sirklərin sahəsi 12.5 km 2 -
124
Uçqunlar bilavasit ə suyun iştirakı olmadan süxur bloklarının və ya onla- rın aşınma məhsullarının yamac boyu yerdəyişməsi şəklində təzahür edir. Proses dik yamaclarda süxur qırıntılarının ilişkənliyi və ya dayağının itirilməsi n əticəsində baş verir. Uçqunlar Zəngəzur, Dərələyəz silsilələrinin yamaclarında v ə ümumiyyətlə, alçaq və ortadağlıqda geniş yayılmışdır. Ufantı prosesi fiziki aşınma nəticəsində yamaclarda qaya süxur qırıntılarının yaxud çınqılların tökülm
əsi və yamacların ətəklərində toplanmasına səbəb olmuş və ərazidə Də- r ələyəz və Zəngəzur silsilələrinin yüksək və ortadağlıq qurşaqlarında daha geniş yayılmışdır. Quru iqlim şəraitinə xas olan səhra aşınması, küləklərin eol deflyasiya v ə akkumulyasiya fəaliyyəti, səthi yuyulma, müvəqqəti axarların eroziyası və s. proseslər arid-denudasion proseslər hesab olunur. Bunların nə- tic əsində dağətəyi prolüvial düzənliklər, gil karstı, pediment, bedlend və s. əmələ gəlir. Arid-denudasion proseslər və onların əmələ gətirdiyi morfoskulp- turlar
əsasən M.A.Abasov (1989) tərəfindən öyrənilmişdir. Naxçıvan MR ərazisi üçün müasir relyefdə yaxşı təzahür olunan dağ- daxili çök əkliklər səciyyəvidir ki, bunların da qısa təsviri aşağıda verilir. Şadı- k ənddağdaxili çökəkliyi Salasurçayın yuxarılarında 1500 m mütləq yüksək- likd ə yerləşib şimaldan cənuba doğru uzanır. Onun sahəsi 4 km 2 -
çök əklikdən cənubda 1400 m hündürlükdə Badamlı çökəkliyi yerləşmişdir. Onun analoqu olan çök əklik Tirkeşçayın orta axınında 1200 m mütləq yüksək- likd ə müşahidə edilir ki, onun da sahəsi 6 km 2 -d ən artıqdır. Bu dağarası çökək- likl ər monoklinal relyeflə səciyyələnən zolaqda yerləşib erozion-denudasion m ənşəlidir. Naxçıvan MR-in cənub-şərq kənarında, Əylisçayın dərəsində yerləşən eyniadlı çökəkliyin cənub hissəsi 900 m, şimal hissəsi 1000 m olub, sahəsi 10 km 2
ən artıqdır. Çökəklik əsasən çaqıldaşı çöküntülərindən ibarət olub dik yamaclı monoklinal tirələrlə əhatələnmişdir. Ərazinin ən böyük geomorfoloji vahidl ərdən biri Araz depressiyası olub, onun daxilində də struktur-erozion m ənşəli, irsi xarakterli Şərur, Naxçıvan və Ordubad-Culfa çökəklikləri yerləşir. Şərur çökəkliyi Ermənistanla Naxçıvan MR sərhədindən Qıvraq plato- suna q
ədər uzanır və sahəsi 600 km 2 - ə çatır. Geomorfoloji cəhətdən onun şimal k ənarında şimal-qərbdən cənub-şərq istiqamətdə maili düzənlik uzanır ki, bunlarda parçalanma d ərəcəsinə görə bir-birindən fərqlənirlər. Hazırda onlar 800-1200 m mütl əq yüksəklikdə yerləşir. Çökəkliyin cənub hissəsində devon yaşlı əhəngdaşı, kvarsit və digər çöküntülərdən təşkil olunmuş Dəhnə-Vəlidağ antiklinal qırışıqlığı yerləşir. Bu antiklinal qalxma şimal-qərbdə sahəsi 80 km 2
S ədərək). Qeyd etm ək lazımdır ki, xarakterizə etdiyimiz bu çökəklik Araz depres- siyasının bir hissəsi olmaqla üst miosen-pliosendə intensiv enmə, əksinə dör- düncü dövrd ə isə nisbətən enmə ilə səciyyələnir. Göstərilən zaman ərzində çö- k əkliyin şimal kənarları qalxmaya məruz qalmış və qədim akkumulyasiya sah ələri 1200 m mütləq yüksəkliyə qədər qalxmışdır.
125
N əticə: Naxçıvan MR ərazisinin ümumi geodinamik şəraitinin dəqiq təh- lili göst ərir ki, həmin regionun dağlıq ekosistemində kənd təsərrüfatı, mü- h əndis-geomorfoloji və digər başqa tədbirlərin həyata keçirilməsində müxtəlif m əkan və zaman ərzində fəaliyyət göstərən endo və ekzodinamik proseslərin təsiri nəzərə alınmalı, yaranmış relyef formalarının xüsusiyyətlərinə görə eko- geomorfoloji şərait xəritələşdirilməli və qiymətləndirilməlidir. Dağarası çökək- likl ərdə relyefin nisbi dayanıqlığı müşahidə olunur və bununla əlaqədar eko- geomorfoloji şərait əlverişlidir. Bu ərazilər təsərrüfat infrastrukturunun yaradıl- ması üçün əlverişli hesab edilir. ƏDƏBİYYAT 1.
Budaqov B.Ə. Azərbaycan Respublikası ərazisinin ekoloji-gərginlik dərəcəsinə görə ekoloji- geomorfoloji rayonlaşması (Təhlükəli təbiət hadisələrinə həsr edilmiş elmi-praktik kon- fransın materialları. Bakı: Elm, 1994, s.11 2.
Avtoref. dissertasiya, Bakı, 2004, s. 20 3.
Museyibov M.A., Quliyev R.Y. Az ərbaycan SSR-nin geomorfologiyası. Bakı: ADU, 1974, s.134 4.
Абасов М.А. Геоморфология Нахчиванской АССР. Баку: Элм, 1970, s.83 5.
Абасов М.А. Рельеф Среднеараксинской депрессии смежных гор. Баку: Элм, 1989, s. 101.
6.
Антонов Б.А. Геоморфология и вопросы новейшей тектоники юго-восточной части М.Кавказа. Баку: Элм, s.72 7.
Гаджиев В.Д. Палеогеоморфология областей Мезокайнозойского вулканизма Нахчы- вани и Талыша. Баку: Агрыдаг, 1999, s.200. ОСНОВНЫЕ ОСОБЕННОСТИ СОВРЕМЕННЫХ ПРОЦЕССОВ ЭКЗОМОРФОГЕНЕЗА ГОРНЫХ ГЕОСИСТЕМ НАХЧЫВАНСКОЙ АР И ИХ ВЛИЯНИЕ НА ОКРУЖАЮЩУЮ СРЕДУ В.А.ГУЛУЗАДЕ, Р.С.АБДУЛЛАЕВ, А.И.АЛИЕВ, Т.Б.БАЙРАМОВ РЕЗЮМЕ
Статья посвящена актуальной проблеме - геоморфологии горных экосистем На- хичеванской Республики, где рассматриваются вопросы влияния экзогенно-обуслов- ленных динамических процессов на экологические условия региона. Основные законо- мерности развития экзоморфогенеза в горных экосистемах территории, расположенных наразличных гипсометрических уровнях, обусловили динамику рельефообразующих процессов. Закономерности экзоморфогенеза предопределены, в основном, высотной зональностью, тектонической дифференциацией, климатическими условиями и др. фак- торами. К основным факторам следует отнести и литологические комплексы пород, сла- гающие горные сооружения, и их трещиноватость. Ключевые слова: экзодинамика, экосистема, экзоморфогенез, гравитация, гете- роген, экогеоморфология, экзоген-эндогенез
MAIN FEATURES OF MODERN PROCESSES OF EXO-MORPHOGENESE IN THE MOUNTAIN GEOSYSTEM OF NAKHCHIVAN AR AND THEIR IMPACT ON THE ENVIRONMENT
SUMMARY
The article is devoted to the actual problem of the geomorphology of mountain ecosys- tems of Nakhchivan Autonomic Republic. It studies the question of influence of exogenously- caused dynamic processes in ecological conditions of the region. The essential regularity of the development of exo-morphogenese in the mountain ecosystems of the Autonomic Republic with different gipsometrical levels is predetermined by the dynamics of relief-forming process- es.
ecogeomorphological, exogenous-endogenous
Yüklə 112,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|