6-Seminar. Ossuriya davlati
Reja
1. Qadimgi Osuriya davri
2. O'rta Osuriya davri (er. av. II ming yillikning II yarmi)
3. Osuriyaning ijtimoiy-siyosiy hayoti
Qadimgi Osuriya davri (er. av. II ming yillikning I yarmi) Qadimgi Osuriya
markazi Ashshur bo'lgan kichik hududni o'z ichiga olgan edi. Ammo ilk Osuriya
jamiyatida savdo yetakchi o'rin egalladi. Qadimda Osuriya orqali Kichik Osiyo va
Kavkaz ortidan Tigr daryosi bo'ylab o'rta va Janubiy Ikki daryo oralig'i va Elamga,
Sharqiy O'rtayer dengizidan muhim savdo yo'llari o'tgan edi. Ashshur shahri asosiy
savdo yo'llarida o'rnashib qolish uchun o'z koloniyalarini barpo qilishga uringan.
Ashshur Kichik Osiyoni sharqiy qismini faol kolonizatsiya qilgan. Bu yerdan mis,
qo'rg'oshin, kumush, chorva mollari teri va yog'och tashib ketilgan. Qadimgi
Osuriya jamiyatida ibtidoiy quldorlik shakllangan bo'lib, ibtidoiy jamoa qoldiqlari
saqlanib qolgan. Podsho va ibodatxona yerlarida jamoachi va qullar mehnat qilgan.
Yerning asosiy qismini jamoa yer egaligi tashkil qilgan. Qulchilikning asosiy
manbalari mulkiy tabaqalanish natijasida erkin jamoachilarning qarzi uchun qul
qilish va chetdan qul sotib olish bo'lgan. Er. av. XVI asrgacha Osuriya podsholari
Alum-Ashshur, shahar-jamoa esa
Ashshur deb atalgan. ‖Kichik va ulug'lan xalq yig'ini‖ o'z ahamiyatini yo'qota
borgan, hokimiyatning oliy organ! «Shahar Uyi» boylardan tuzilgan oqsoqollar
kengashi edi. Kengash a'zolari ichidan bir xil muddatga alohida lavozimli shaxs,
«limmu» tayinlanib, u shahar xazinasini boshqargan, uning nomi bilan joriy yil
boshlangan. Oqsoqollar kengashi sud va ma'muriy ishlar bilan shug'ullanadigan
mansabdor shaxs «ukulluma»ni tayinlagan. Shahar-davlatning merosiy hokimi
«Ishshiakkum» lavozimi ham mavjud bo'lib, u diniy vazifalarni bajarib,
ibodatxonalar qurilishiga rahbarlik qilgan. U urush vaqtida harbiy boshliq bo'lgan.
Er. av.XX asrda xalqaro vaziyat Osuriya uchun noqulay kelgan. Frot havzasida
Mari davlati yuksalib, Ashshurning g'arb savdosiga jiddiy to'siq bo'lgan. Xett
davlati Osuriya savdosini Kichik Osiyoda to'xtatib qo'ygan. Amoriy qabilalarini
Ikki daryo oralig'iga yurishlari ham vaziyatni beqaror qilib, Osuriya savdosiga
zarar yetkazgan. Faqat er. av. 1781-yillar atrofida amoriylardan bo'lgan yo'lboshchi
Shamshi -Adad Ashshur shahrini o'zini Yuqori Mesopotamiyadagi davlatini
markaziga aylantirgan. Ashshur Ikki daryo oralig'ining shimolidagi shaharlarni
bosib oladi, Marini bo'ysundirib, Karxemish bilan ittifoq tuzadi. Suriya shaharlari
ham bosib olinadi. O'rta Osuriya davri (er. av. II ming yillikning II yarmi) Er. av.
1353-1318-yillarda podsho Ashshuriballit Osuriyani qudratli davlatga aylantiradi.
Zaiflashib qolgan Mitanni xettlar tazyiqiga qarshi Osuriyaga ittifoqchi sifatida
chiqadi. Tez orada Osuriya xettlarni yuqori Mesopotamiyadan haydab chiqarib,
Frot daryosiga chiqadi. Natijada Mitannining sharqiy viloyatlari, bu yerdagi diniy
markaz Nineviya bosib olinadi. Mitanni, keyinchalik Bobil ham Osuriya ta'siri
ostiga tushib qoldi. Osuriya shahar-davlatdan qudratli davlatga aylanib, yetti yuz
yil davomida o'zining yurishlari bilan qo'shni hududlarga dahshat tug'dirdi.
Osuriya davlatini shakllanishi er. av. 1295—1264-yillarda hukmronlik qilgan
podsho Adad-Nirari davrida tugallanadi. U birinchi bo'lib rasmiy ravishda o'ziga
podsho unvoni berib, Old Osiyo buyuk davlatlari hukmdorlariga teng bo'lgan
«Buyuk podsho» mavqeiga da'vo qiladi. Er. av. XIII asrda Xett davlati Osur
savdogarlarini Kichik Osiyodan siqib chiqardi, Misrni Suriyadan mahrum qiladi.
Mitanni davlati esa Osuriya uchun g'arbga chiqadigan yo'lni butunlay yopadi. Er.
av. XIII—XII asr boshlarida Osuriya yuqori Mesopotamiyaning qo'shni
hududlarini to'rt marta o'ziga qo'shib oladi va to'rt marta yo'qotadi. Podsho
Tiglatpalasalar I (er. av. 1114-1076-yillar atrofida.) davrida xalqaro vaziyat
Osuriya foydasiga o'zgaradi. Bu davrda Xett podsholigi halokatga uchrab, Misr
siyosiy tarqoqlik tomon yo'l tutadi. Osuriya qulay vaziyatdan foydalanib, shimoliy
Suriya va shimoliy Finikiyani, Kichik Osiyoning janubiy-sharqiy oqimini o'z ta'siri
ostiga oladi. Suriyaning gullab-yashnashi er.av. XII-XI asrlarda Arabistondan
oromiy qabilalarining bostirib kelishi natijasida tugadi. Buyuk Osuriya harbiy
davlati (er. av. I raing yillik) Er. av. I ming yillikda Old Osiyoda temirdan keng
miqyosida foydalana boshlanishi, Qadimgi Sharqda iqtisodiy o'sishga olib keladi.
Quruqlik va dengiz savdosi keng hajmda rivojlanadi, Xett va Mitanni kabi qudratli
davlatlar tarix sahnasidan tushib ketdilar. Bobil va Misr ichki va tashqi siyosatda
tushkunlikka yuz tutdilar, natijada Yaqin Sharqda Osuriya yetakchi o'ringa chiqib
oldi. Osuriya er. av. X—VII asrlarda o'zining iqtisodiy, harbiy qudratini qayta
tikladi, siyosiy markazlashuv va barqarorlikka erishdi. Osuriya bu davrda faol
istilochilik urushlari olib bordi. Butting sababi Osuriya iqtisodiyoti uchun zarur
bo'lgan xomashyo (metall, yog'och) taqchil bo'lganligi edi. Ikkinchidan,
rivojlanayotgan shaharlar himarmandchiligi va dehqonchiligi va quldorlik xo'jaligi
uchun ishchi kuchi — qullarga ehtiyoj tez o'sdi. Osuriyani istilochilik urushlarini
olib borishining yana bir sababi, mamlakat quruqlik va dengiz savdo yo'llari
tutashgan hududda joylashgani uchun yetakchi o'rinni egallashga intilishi edi.
Osuriyaning ijtimoiy-siyosiy hayoti Osuriya katta-katta hududlarni bosib olishi
natijasida hududlar, shaharlarda savdo-hunarmandchilik, dehqonchilik va
chorvachilik rivojlanadi. Mamlakatda ko'plab yerlar o'zlashtirildi. Irrigatsiya va
suv ta'minoti yaxshilanadi. Bog'dorchilik, uzumchilik va chorvachilik rivojlanishi
uchun turtki bo'lgan temir qurollar keng tarqaladi. Metallurgiya, qurolsozlik
sohalari yuqori darajada taraqqiy qiladi. Talonchilik urashlardan olingan ko'plab
o'ljalar va qullardan Osuriya shahar va qal'alarni qurishda keng foydalaniladi.
Yangi shaharlar quriladi, jumladan, Kalxu shahri qayta tiklanadi, Osuriyaning
yangi poytaxti «Tukulti-Ninurtu qal'asi» asir olingan tassit, xurrit va urartu
qabilalari kuchi bilan qayta tiklangan. Osuriya jamiyatini hukmron tabaqasi
harbiylar, davlat xizmatidagi zodagonlar, ibodatxona va savdo ahlidan iborat
bo'lib, ular juda katta boylik va imtiyozlarga ega bo'lganlar va mavjud siyosiy
hokimiyat bilan yaqin aloqada
bo'lib, uni istilochilik siyosatini qo'llab-quwatlatlaganlar. Osuriya -jamiyatining
quyi tabaqalarini kichik ishlab chiqaruvchi yer egalari, jamoa a'zolari va
hunarmandlar tashkil etgan. Ular xazinaga qishloq xo'jalik mahsulotlari, chorva
mollari va kumush bilan soliq to'laganlar. Ijtimoiy tizimning eng pastidagilar
ko'chib kelganlar, asirlar va qullar qaram ishchilar toifasini tashkil qilganlar. Ular
ko'p hollarda podsho xo'jaligida va ayrim hollarda ibodatxonalar, xususiy yerlarda
ishlaganlar. Osuriya davlati o'z tarixining so'nggi davrida qadimgi Sharq
davlatchiligining o'ziga xos shakliga ega bo'lgan. Podsho qo'lida dunyoviy, harbiy
va diniy sohalardagi cheklanmagan hokimiyat to'planadi. «podshoga hokimiyat
muqaddas xudolar tomonidan topshirilib, hukmdorning homiyligi ostida davlatni
boshqaradi» degan tushuncha xalq ommasi ongiga singdirilgan. Er. av. IX—VII
asrlarda Osuriya davlati boshqaruvi quyidagi shaklda bo'lgan: Bosib olingan
hududlarning ko'pchiligida provinsiyalar (Osuriya, Kichik Osiyoning ayrim shahar
va viloyatlari, Xaldey va Oromiy knyazliklari) tashkil qilingan. Ular Osuriya
noiblari tomonidan boshqarilgan. Ba'zi hududlarda Osuriyaga xiroj to'laydigan
qaram podsholiklar (Finikiya shaharlari, Yahudiya, Moav, Edem, Tabal, Manna)
saqlanib qoladilar.
Dostları ilə paylaş: |