8 dekabr 2014-cü il
Yüklə 56,73 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BMTİP-nin Azərbaycandakı Nümayəndəliyinə təqdim olunmuşdur 8 dekabr 2014-cü il
- İqlim Dəyişikliyi Risklərinin Böyük Qafqaz Regionunda Zəif Dağ İcmaları Tərəfindən Su və Daşqın İdarəçiliyinə İnteqrə Edilməsi – Azərbaycan
- Metodologiya
- Risk hadisəsini müəyyənləşdirmə
- Risk hadisənin beş verməsinə qarşı” formatında müzakirə
- Risk hadisəsinin baş vermə ehtimalının qiymətləndirilməsi
- 1-ci Cədvəl. Risk hadisəsi və baş vermə ehtimalı – Böyük Qafqaz Dağları
- Risk hadisəsinin təsirinin qiymətləndirilməsi
- 2-ci Cədvəl. Təbii risk hadisələrinin müxtəlif ünsürlərə mümkün təsiri
- Ətraf mühit Sosial-iqtisadi
- Risklərə dair məlumatlandırma və maarifləndirmə proqramları
- Torpaq sürüşmələri, sel və suxur qırıntılarının axınları
- Risklərin azaldılması və bərpa tədbirləri
- Risk yüngülləşdirmə proqramları
- Böyük Qafqaz Dağları regionunda əsas risk hadisələri – torpaq sürüşmələri və sellər
- Sel və suxur qırıntılarının axınları
- H. Ewoldsen Landslide and Mudflow Risk Assessment Guidance 7 December 2014
|
İqlim Dəyişikliyi Risklərinin Böyük Qafqaz Regionunda Zəif Dağ İcmaları Tərəfindən Su və Daşqın İdarəçiliyinə İnteqrə Edilməsi – Azərbaycan Tapşırığun Yekun Nəticəsi # 11 Torpaq sürüşməsi və sel riskinin qiymətləndirilməsi üzrə təlimat 
BMTİP-nin Azərbaycandakı Nümayəndəliyinə təqdim olunmuşdur 8 dekabr 2014-cü il Beynəlxalq Ekspert fəlsəfə elmləri doktoru P.E. Hans M. Evoldsen tərəfindən hazırlanmışdır Mündəricat Bölmə Səhifə A. Giriş
B. Metodologiya
İqlim Dəyişikliyi Risklərinin Böyük Qafqaz Regionunda Zəif Dağ İcmaları Tərəfindən Su və Daşqın İdarəçiliyinə İnteqrə Edilməsi – Azərbaycan Razılaşdırılmış yekun nəticə 11. Torpaq sürüşməsi və sel riskinin qiymətləndirilməsi üzrə təlimat
Bu hesabatda, rayon və bələdiyyə səviyyəsində, baş verən torpaq sürüşməsi və sel / suxur qırıntılarının axın hadisələri riskinin və insan sağlamlığına sonrakı təsirlərin, iqtisadi təsirin və infrastrukturun parçalanması riskinin qiymətləndirilməsinə yönələn təlimatlar verilir. Bu, Böyük Qafqaz Dağları (BQD) regionunda da aşkar olunan oxşar şəraitin mövcud olduğu Avropa, Şimali Amerika və Asiya ölkələrində istifadəedilən müəyyən risk qiymətləndirmə metodologiyaları ilə müqayisədə rayon və bələdiyyə orqanlarının hazırki proqramları üçün bələdçi qismində nəzərdə tutulur. Hesabatda, həmçinin, digər ölkələrdə əhalini risk hadisələri və risklərin azaldılması və bərpa tədbirlərinə əhalinin necə hazırlaşa biləcəyi barədə məlumatlandırmaq üçün həyata keçirilən tədbirlərə dair istiqamət verilir. Xüsusən də, bu yerdə əvvəlki dövrlərdə ziyan vurmuş axınlara dair kifayət qədər dəlillər olmaqla BQD-nin əhalinin məskunlaşdığı dağətəyi ərazilərində daşqınlar, sellər və suxur qırıntılarının axınları əsas təhlükə qismində müəyyən edilir. Torpaq sürüşmələri risk hesab edilir, amma, bu, sel və suxur qırınları axını qədər deyildir, belə ki, həmin ərazilər ümumiyyətlə orta yüksəklikdə olan zonalarda torpaq sürüşmələrinə məruz qalır ki, burada da əhali az məskunlaşmışdır.
Aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olduğu təqdirdə risk qiymətləndirilməsini istiqamətləndirmə sənədi effektivdir:
BQD regionunda risk hadisələri, xüsusən də daşqın, torpaq sürüşməsi və sel baş vermə riski və mümkün təsirlər üzrə risk qiymətləndirmədə təlimat işlənib hazırlanarkən istifadə edilən metodologiyada məntiqi ardıcıllığa riayət olunur. Təlimat yerli və regional hökumətlər və yerli əhali üçün nəzərdə tutulduğu təqdirdə, bu təlimatdan istifadə edilərək cimada risk qiymətləndirmə proqramının işlənib hazırlanması tövsiyə edilir. Bu, yerli əhali tərəfindən daha yaxşı qəbul ediləcək və əksər hallarda risklərə, təsirlərə və tədricən iştiraka dair daha yaxşı məlumatları təmin edəcək. Atılan addımların ardıcıllığı aşağıdakı kimidir:
Əvvəlki dövrlərdə baş vermiş və ya cari hadisələr əsasında, tez-tez baş verməyən və ya tədricən inkişaf edən hadisələr də daxil olmaqla, risk hadisələrinin müəyyənləşdirilməsi BQD regionunun icmalarına və onların yaşayışlarına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərəcəkdir. Bəzi hallarda risk hadisələrini müəyyənləşdirmək üçün geomorfik və geoloji dəlillərdən istifadə oluna bilər. Bu təlimat sənədlərində müzakirə edilən təbii baş verən risk hadisələrinə aşağıdakılar aiddir:
“Risk hadisənin beş verməsinə qarşı” formatında müzakirə Hər bir risk qiymətləndirməsi üzrə təlimatda əsas məqam əhali, orqanlar və qiymətləndirilən regionda təsirə məruz qalan digər qurumlar tərəfindən riskin risk mühitinə qarşı qəbul edilmə dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsidir. Bu faktor bir sıra aspektlər, o cümlədən aşağıdakıları əhatə edir:
Bu mərhələdə hadisənin baş vermə ehtimalı və hadisənin intensivliyi qiymətləndirilir. Bu qiymətləndirmə üçün əsas qismində belə hadisələrin ötən dövrlərdə baş vermə tarixi, hava və iqlim dəyişikliyi üzrə proqnozlar, elmi məlumatlar və digər məlum mənbələr göstərilə bilər. Hadisələr arasında illər, təsirə məruz qalmış ərazilər və digər mühüm məlumatlar kimi baş vermə ehtimalının qiymətləndirilməsinə cəhd göstərilməlidir. Müəyyənləşdirilmiş bir çox hadisələr üçün ötən dövrlərdə aparılmış qeydlər hadisənin baş vermə ehtimalını müəyyən etmək üçün kifayət qədər məlumatı təmin edir. Əvvəlki və cari məlumatlar aşağıdakı ehtimalların olduğunu göstərir: 1-ci Cədvəl. Risk hadisəsi və baş vermə ehtimalı – Böyük Qafqaz Dağları
Daşqın və sel axını / suxur qırıntılarının axını ilə bağlı qeydlər və cari təcrübə hadisənin baş vermə ehtimalının yüksək olduğunu göstərir; təsirin kəskinliyi müəyyənləşdirilməsə də, əhəmiyyətli şəkildə iqlim dəyişikliyinin baş verdiyi bəllidir; torpaq sürüşməsi riskinin yüksək dağlıq / orta hündürlükdə olan ərazilərdə cəmləşdiyi və dağ ətəklərində axın və çay yataqları boyu daha az həcmdə olduğu görünür. Iqlim dəyişikliyi ilə meşə yanğını riski arta bilər, eyni zamanda orta 6 bal gücündə zəlzələlər mütəmadi olaraq baş verə bilsə də, iri hüdudlarda baş verən hadisələr əsasən Azərbaycanın cənubunda tərk edilmiş Anadolu zonasında baş verir.
Bu mərhələdə, hadisənin əhaliyə, infrastruktura, iqtisadiyyata, təbii mühitə və regionun sosial quruluşuna təsiri müəyyənləşdirilir. Bu, bilavasitə hadisənin təsirinə məruz qalan zonada təsirin həmin strukturlara / insanlara aşağıdakı səviyyələrini əhatə edir. Risk hadisəsinin təsirinin qiymətləndirilməsi aşağıdakı cədvəldə verilir. Aşağıdakı sahələrdə riskin qiymətləndirilməsində risk hadisəsinin təsirinin ölçülməsinə səy göstərilir:
2-ci Cədvəl. Təbii risk hadisələrinin müxtəlif ünsürlərə mümkün təsiri
Cədvəldə göstərilir ki, risk hadisələrinin təsirə məruz qalan icmaların sosial-iqtisadi strukturuna təsirlərinin qiymətləndirilməsinə əlavə diqqət yetirilməlidir. Əlavə olaraq qeyd edilir ki, bilavasitə təsirə məruz qalan zonalarda insanlar və tikililər üçün bu təsir, həyat üçün risk, tikililərin dağılması və ya əsas infrastrukturun pozulması baxımından yüksək ola bilər. Bu, daşqın zonalarının, sel və suxur qırıntılarının axın riskinin olduğu zonaların müəyyənləşdirilməsini və zəlzələlərin qəsəbələrdə və kəndlərdə tikililərə təsirlərinin qiymətləndirilməsini zəruri edir. Regional / yerli quruluşun yuxarıda göstərilən ünsürlərinə təsirlərin qiymətləndirilməsi elmi və texniki təhlil, əvvəlki hadisələrdəki təsirlərə istinad etmə və ya Azərbaycanın oxşar ərazilərində və ya qonşu ölkələrdə baş verən oxşar hadisələrlə əlaqələndirmə vasitəsilə aparıla bilər. Bir çox hallarda, yerli sakinlər ötən hadisələr zamanı yaşanmış təsirlərə dair dəyərli və əsaslı dəqiq informasiya verə bilərlər.
Riskə dair məlumatlandırma, baş verə biləcək hadisəni anlama yerli əhali üçün anlaşılan ümumi risk qiymətləndirmə proqramının işlənib hazırlanmasında və onlar tərəfindən riskin azaldılması və bərpa proqramlarının inkişaf etdirilməsinə duyulan ehtiyacın qəbul edilməsində vacibdir. Riskə dair məlumatlandırma proqramı üçün maarifləndirmə materiallarının işlənib hazırlanması milli və rayon məmurları tərəfindən birgə aparılmalıdır, belə ki, milli səviyyədə məlumat mənbələrindən, habelə yerli məlumat təcrübələrdən asılı olan proqramların işlənib hazırlanması tələb olunur. Bu proqramların işlənib hazırlanması üçün tövsiyələri, İnternet vasitəsilə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Fəlakətlərin Azaldılması üzrə Beynəlxalq Strategiyası (UNİSDR) vasitəsilə əldə etmək olar. Riskə dair məlumatlandırma proqramları, risk hadisəsinin təsirinə məruz qalanları, risk hadisəsinin növü, onun baş vermə ehtimalı, risk hadisəsi baş verdiyi təqdirdə bunun onların evləri, infrastruktur və iqtisadiyyat üzərində fəsadları barədə məlumatlandırmaq üçün nəzərdə tutulur.Riskə dair məlumatlandırmanın yönəldiyi şəxslərə aşağıdakılar aiddir:
Riskə dair məlumatlandırma proqramları, aşağıdakılar da daxil olmaqla, müxtəlif vasitələrlə keçirilə bilər:
Torpaq sürüşmələri, sel və suxur qırıntılarının axınları Torpaq sürüşmələri, sel və suxur qırıntılarının axınları üzrə riskə dair tipik məlumatlandırma proqramına aşağıdakılar daxil edilir:
Riskin qiymətləndirilməsi mərhələsində mühüm məsələ aşağıdakı sahələrdə mümkün tədbirləri müəyyənləşdirmək və qiymətləndirməkdir:
Riskdən yayınmağa imkan verən aşağıdakı kimi tədbirləri müəyyənləşdirmə:
Risk yüngülləşdirmə proqramları risk qiymətləndirmə proqramları üçün təlimatlandırmanın əsas hissəsidir. Bu yüngülləşdirmə tədbirləri fəlakətli hadisənin əhaliyə, işgüzar aləmə və bələdiyyə və regional orqanların hadisədən sonra fəaliyyət göstərmək imkanlarına təsirlərini yüngülləşdirmək (hadisə baş verdiyi zaman və o, baş verdikdən sonra təsiri azaltmaq) üçün nəzərdə tutulur. Tipik risk yüngülləşdirmə tədbirlərinə aşağıdakılar aiddir:
BQD regionunda daşqın, torpaq sürüşməsi və sel / suxur qırıntılarının axını ilə bağlı risk hadisələri bir sıra köklü səbəblərdən baş verə bilər. Bunlara aşağıdakılar aiddir:
İri daşqın hadisələri BQD regionunda intensiv yağıntı hadisələri, ola bilsin ki, iqlim dəyişikliyinin intensivliyinin artması; sahilboyu mühafizə tikililərinin olması; çöküntünün yığılmasına görə çay yatağının qalxması və bəzi hallarda kanallarda daşqın riskini artıran dəyişikliklər səbəbindən baş verir.
Sellərin və suxur qırıntılarının axınlarının ən əsas səbəbi qısa müddətdə çox intensiv yağıntı hadisələrinin baş verməsidir. Bu hadisələr sürətli daşqın və ya bir neçə gün ərzində çox güclü axınlara səbəb olmağa meyllidir. Daşqınlar özü ilə çoküntüləri apardığı halda, bunlar sellərə, palçıq axınlarına və bəzi hallarda suxur qırıntılarının axınlarına çevrilməyə meylli olur. BQD-nin dağətəyi ərazilərindəki dəlillər əvvəlki dövrlərdə də çoxsaylı sel və suxur qırıntılarının axınlarının baş verdiyi təsdiq edir.
Yamacların eroziyası, çay yataqları boyu eroziya və infrastrukturun (əsasən avtomobil yollarının) inkişafı getdikcə, qaya və və torpaq yamaclar kəskin meylli ola və ya yarğana çevrilə bilər. Kəskin meyllilik yamacın təhlükəsizliyində təbii faktoru azaldır, bu 1.0-dən aşağı olduqda yamac torpaq sürüşməsi hadisəsinə çevrilə bilər. Müvafiq olaraq, yamacların özülünün yarılması yamacın dayağını və ya möhkəmliyini apara bilər və bu, onun düşməsinə gətirib çıxaracaq. Çay yatağında eroziya belə hadisələrin əsas səbəbidir, ikinci səbəb isə infrastrukturun inkişaf etdirilməsində insanların gördüyü işlərdir. Seysmik fəaliyyət və bununla yanaşı torpağın hərəkəti , yamacların təhlükəsizlik faktorunun hüdud baxımından 1.0-dan yuxarı olduğu ərazilərdə torpaq sürüşmələrinə təkan verə bilər. Bu seysmik baxımdan təkan verilən torpaq sürüşmələrinə qaya parçalarının düşməsi hadisələri və iri torpaq sürüşmələri aid edilə bilər. Seysmik hadisələr, həmçinin, ayrı-ayrı hallarda buzlaqların sıxışmasına səbəb olaraq onların yerdən qoparaq yamac boyu aşağı hərəkət etməsi ilə nəticələnə bilər.
Seysmik fəaliyyət, eyni zamanda, iri həcmlərdə sudan doymuş torpaqların hərəkət etmə hüdudlarında olduğu şəraitdə sellərə və torpaq sürüşmələrinə təkan verə bilər. Baxımsız, sudan doymuş, zərif xırdalanmış çöküntü kütləsinin olduğu, səthi və ya dayaz çöküntülərin durulaşdığı ərazilər, axın ərazisində mövcud olan infrastruktur və evlər üçün dağıdıcı ola bilən “dayaz qat axını” ilə torpağın sürüşməsinə gətirib çıxara bilər. BQD regionunda seysmik baxımdan təkan verilən torpaq sürüşmələri ən çox yüksək dağlıq regionlarda baş verə bilər və onlar əsasən qaya sürüşmələrindən ibarətdir.
Qəbələ Pilot Ərazisinin çoküntü kütləsinin toplandığı düzənliklərində dağətəyi zonalarda daşqınlar, sel və suxur qırıntılarının axınları təkrarlanma ehtimalları yüksəkdir. Təsirə məruz qalan həmin rayonlar üçün Risk Qiymətləndirmə proqramının həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur. Belə bir proqramın həyata keçirilməsində tövsiyə olunan tədbirlər aşağıdakılardır:
Icra ilə bağlı bu tədbirlər risk hadisəsi baş verdiyi zaman yaşanan iqtisadi itkilərlə müqayisədə nisbətən az məsrəflərlə həyata keçirilə bilər. H. Ewoldsen Landslide and Mudflow Risk Assessment Guidance 7 December 2014 Yüklə 56,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|