9 – tema bo”lip shig’ariw ham dem aliw dizimlerinin’ jas qa’siyetleri ham gigienasi reje

9 – TEMA
BO”LIP SHIG’ARIW HAM DEM ALIW DIZIMLERININ’ JAS QA’SIYETLERI HAM GIGIENASI
Reje:
1. Dem aliwdinin’ a’himiyeti.
2. oliw organlarinin’ du’zilisi:
3. O‘kpe kletkalari alviollalarda gazler almasiwinin’ jas
qa’siyetlari.
4. Bo’lip shig’ariw organlarinin’ organizim iskerligindegi a’himiyeti.
5.Ishki ortaliq turaqlilig’in saqlawda dem aliw joli, ishek joli, teri .
Tayanish so’zler: O‘kpe, gazler almasiwinin’, jutqinshaq, traxeya, bronxlar, al’violla, ventilyasiya, ishki ortaliq, bo’lip shig’ariw organlari, ekskretor organ, nefron, osmotik basim, filtratsiya, reabeorbsiya, eniurez, teri kesellikleri, shiniqtiriw.

Bu’yrek balalarda u’lkenlerge qarag’anda to’menlew turadi, sonda ham on’ bu’yrek shep bu’yrekke qarag’anda sal to’menlewde jaylasqan.

Bu’yrek du’zilisine ko‘re lobiyag’a uqsaydi. Bu’yrek kesip ko‘riletug’in bolsa, onda eki qabat barlig’i ko’zge taslanadi: sirtqi- qabiq qabati ham ishki-miye (yadro) qabati barlig’i ko‘zge taslanadi. Bu’yrek strukturasi nefronlar dep atalatu’gin ju’da mayda, mikroskopik du’ziliske iye bolg’an, sidik payda boliwda g’aresiz qatnasiwshi quramali du’zilmelerden ibarat.
Nefron bu’yrek du’zilisinin’ funksional birligi bolib, bir neshe bo’limnen ibarat boladi.
Bu’yrekdin’ qabiq qabatinda Shumlyanski kapsulasi boladi. Bul kapsula eki qabat diywali ju’da kishi (mikroskopik) kosachadan iborat. Kosacha diywallari bir qabat kletkalardan du’zilgen. Kapsuladan kanalcha boshlanadi, bu kanalcha buralib-buralib, magiz qavatiga tushadi. Kanalchaning ana shu qismi, birlamchi buralma kanalcha deyiladi. Buyrakning po‘st qavatida kanalcha tug‘rilanib, Genli qovuzlog‘ini hosil qiladi, so‘ngra mag‘iz qavatidan yana po‘st qavatiga qaytadi. Po‘st qavatida yana kanalcha buralib-buralib, ikkilamchi burama kanalchani hosil qiladi, bu kanalcha chiqarish yo’liga quyiladi. Chiqarish yo’llari po‘st va mag‘iz qavatlari orqali o‘tib,buyrak jomlariga yig‘iladi. Buyrak jomlari esa siydik yo’llariga, siydik yo’llari esa qovuqqa quyiladi.
Shumlyanskiy kapsulasiga arterial tomircha kiradi, qon keltiruvchi tomircha debataladigan bu tomir kapsula bo‘shlig‘ida kapilyarlarga bo‘linib, Mal’pigiy ko’tokchasini hosil qiladi. Mal’pigiy ko’tokchasida bosim ortiqroq bo‘ladi. Shuning natijasida, qon tarkibidagi suv, mineral tuzlar, ayrim oqsil birikmalari kapsula devoridan silqib o‘tadi. Bu jarayonni fil’tirlanish jarayoni deyiladi. Fil’tirlanish natijasida hosil bo‘lgan suyuklikni dastlabki siydik deyiladi. Dastlabki siydik tarkibiy qismiga ko‘ra qon plazmasiga yaqin turadi. Shuning uchun dastlabki siydik biralmchiva ikkalamchi burama naylardan o‘tish jarayonida, nay devorlaridagi qon kapilyarlariga organizmga zarur bo‘lgan moddalar (suv, aminokislotalar, mineral tuzlar va boshqa moddalar) qaytadan so’riladi. Bu jarayonni reabsorbsiya jarayoni (qayta so’rilish) deyiladi. Shu yo’l bilan qon osmatik bosimi va tarkibiy qismi muvozanati saqlanadi.
Buyrak faoliyati organizmni moddalar almashinuvi jarayoni chiqindi moddalaridan tozalashni ta’minlab berish bilan cheklanib qolmasdan, balki qondagi osmatik bosimni va reaksiyaning doim bir xilda turishini ta’minlab beradi.
Bola o‘sib rivojlangan sari buyrak massasi va fiziologik xususiyatlari o‘zgarib boradi, lekin bu jarayonlar ayniqsa bola hayotining birinchi yilida, 13-15 yoshida (balog‘atga etiish) va 20 yoshida sezilarli daraja bo‘ladi. Yoshi ulg‘aygan sari qovuqning hajmi 200 ml.ga teng bulsa, 10 yoshli bolalarda 600 ml.ga, 12 yoshli bolalarda esa 1000 ml. ga teng bo‘ladi. Biroq qovuq butunlay to‘lmasdan turib siydik chiqarilishi mumkin.
Hayotni birinchi yili mobaynida, siydik ajralish g‘ayri ixtiyoriy suratda bo‘lsa, keyinchalik esa, boshqaruvchi nerv mexanizmlari etilib, tarbiya berilgan sayin, siydik chiqarish akti ixtiyoriy bo‘lib qoladi. Biroq, tunda siydikni tuta olmaslik odati ba’zi bolalarda saqlanib qoladi. Bu hodisa bola hayotining to’g‘ri tartibga solinmasligiga, uyqudan oldin ovqat eyishi, ko‘p suyuqlik ichishi sabab bo‘lishi mumkin. Tunda siydik tuta olmaslik o‘g‘il bolalarda qiz bolalardagiga nisbatan ko‘proq kuzatiladi va 10 yoshdan keyin yoki balog‘atga etish davrida barham topadi. Bolalarda siydik tuta olmaslik kasalini eniurez kasalligi deyiladi.
Teri-odam tanasini tashqaridan qo’lagan a’zo bo‘lib, u organizmni himoya qiladi va turli fiziologik faoliyatlani bajaradi.
Terining sathi odamning yoshi, jinsiga qarab 1,5-2,0 m² chamasida o‘rta hisobda – 1,73 m² bo‘ladi. Ue’idermie, derma va teri osti, yog’ qatlamlaridan iborat. Teri qon, limfa tomirlari va nerv uchlariga boy. Organizmning ba’zi a’zo va tizimlari bilan aloqador. Teri himoya, sezuvchi, nafas, so‘rish, tana haroratini idora etish, almashinish, qonning qayta taqsimlanishi jarayonlarida ishtirok etadi.
Terining himoya faoliyati xilma-xil bo‘lib, u mustahkam biriktiruvchi to‘qimadan iborat bo‘lib, organizmni mexanik ta’sirlardan saqlaydi. Teri infraqizil, ul’trabinafsha va ma’lum miqdorda radiaktiv nurlarni o‘tkazmaydi. Kimyoviy moddalar uchun ham ishonchli to‘siqdir. Shikastlanmagan teri orqali mikroblar o‘ta olmaydi. Teri yuzasida lizotsim, oleyn kislota va boshqa bakteritsid moddalar bo‘lib, unga tushgan mikroblar 15-30 daqiqada o‘ladi.
Terida organizmni tashqi muhit bilan bog‘lovchi bir necha xil teri sezgilari bir biridan farqlanadi. Og‘riqni sezish retseptorlarini, mexanik, termik, elektrik, kimyoviy ta’sirlanishi natijasida yuzaga chiqadi. Haroratni sezish issiq va sovuqni sezuvchi retseptorlarning qo’zg’alishiga bog‘liq. Odamning terisi orqali bir kechayu kunduzda 7,0-9,0 g. SO₂ ajratilib, 3,0-4,0 g. kislorod o‘zlashtiriladi. Bu miqdor gaz almashinuvini 2% teng bo‘ladi. Teri orqali olinadigan nafas issiq, haroratda, ovqat eyilgandan keyin, jismoniy ish vaqtida va boshqa sharoitlarda jadallashadi. Teri moddalar almashinuvida ancha keng ishtirok etadi. Gazlar almashinuvidan tashqari oqsillar, yorlar, uglevodlar, vitaminlar almashinuvida muhim rol uynaydi. Teri boshqa a’zolarga nisbatan ko‘p miqdorda suv yig‘adi va qonga ajratadi, teri orqaili yuqotiladigan suv nafas bilan chiqariladigan suv miqdoridan ikki barobar ko‘p. Tuzlar muvozanatida ham terini ahamiyati katta.
Ter bezlari mahsuloti bo‘lmish, ter modda almashinuvi qoldiqlarini chiqarib tashlashda ma’lum ahamiyatga ega. Ter ta’mi sho‘r bo‘lgan rangsiz tiniq suyuqlik. Xona haroratida katta yoshli odam bir kunda 400-600 ml. ter ajratadi. Tarkibida: 99% suv, siydikchil moddalar, siydik kislotasi, amiak va boshqa moddalar bo‘ladi.
Terini tuzilishi. Teri asosan 2 qavatdan: ustki yuza qavati epidermis va chukur qavat yoki asl qavat (chuqur qavat) dan tashqil etadi. Hamma yoshdagi bolalarda teri usti pardasi yoki epidermis katta yoshdagi odamlardagiga qaraganda yu’karoq bo‘ladi, bir-biri bilan bo‘shroq bog‘langan. Ko‘pi bilan 2-3 qavat hujayrasi bor. Bu hujayralar o‘lib, kuchib tushib turadi. Ularning o‘rniga bir muncha chuqurroqda joylashgan qavatlardan, bir muncha baquvvatroq hujayralar paydo bo‘ladi. Teri usti pardasining chuqur qatlamida ‘igment hujayralari qavati bo‘ladi.
Asl teri bilan ter usti pardasi o‘rtasida asosiy membrana joylashgan. Bu membran bolalarda juda yumshoq va yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi.
Asl teri bir talay elastik va elim beruvchi tolalardan iborat biriktiruvchi to‘qimadan tashqil to’gan. Unda oziqlanish va almashinish jarayonlarining ta’minlab turadigan qalin qon tomirlar turi bor. Ayniqsa bolalar kapilyar turi ayniqsa yaxshi rivojlangan, bu terining qon bilan yaxshi ta’minlanishiga, qon tomirlarning qon bilan to‘lishib turishiga imqon yaratadi va bola terisiga pushti rang berib turadi.
Asl teri teri osti kastchatkasi qavatiga aylanadi, teri osti kastchatkasi biriktiruvchi to‘qima tolalari dastalaridan iborat bo‘lib, ularning orasi yog’li hujayralar bilan tulib turadi. Teri osti klechatkasi organizmning ortiqcha issiqlik yuqotishi va mexanik shikastlardan saqlaydi. Yog’ kletchatkasi za’as oziqa xom ashyosi hisoblanadi. Shu kletchatkada va qisman asl terida ter bezlari va jun ildizlari joylashgan.
Teri kasalliklari. Qo‘tir-teri kasalligi bo‘lib, uni qo‘tir kanallari paydo qiladi. Kana teriga kirib, o’ziga yo’l ochadi va badanni haddan tashqari qattiq qichishtiradi, qichinish issiq paytda va kechasi kuchayadi. Teri qishinish jarayonida tirnalib, o‘sha joylarida ba’zan ekzema, yiringli toshmalar, chinqonlar paydo bo‘ladi. Odamga qo‘tir kasalligi hayvonlardan, kishilarga yaqin bo‘lganda yoki o‘sha kishilarning buyumlaridan yuqadi.
Kal va temuratki zamburug‘lar qo‘zg‘atadigan kasallik bo‘lib, teri va sochlarni, goxida tirnoqlarni shikastlantiradi. Bu kasalliklar juda yuqumli bo‘lib, uzoq vaqtgacha davolanishni talab etadi. Kal va temiratka kasalligini qo’zg‘atuvchilari kasal uy hayvonlari, mushuk, it, quyon va boshqa hayvonlarni junida bo‘ladi. Kasallar darhol kasalhonaga yotqiziladi.
Teri va soch kasalliklar oldini olish badan terisi, ichki va tashqi kiyimni ozoda saqlashga doir gigiena chora-tadbirlariga amal qilinishi talab qilinadi.
Organizmnichiniqtirishda - tabiat inomlari havo, quyosh nuri va suv singari omillaridan keng foydalaniladi.
Chiniqtirish natijasida markaziy nerv tizimisida teri tomirlari yo‘lini o‘zgartirishi va shu tariqa issiqlik ajralishini susaytirish yoki kuchaytirish qobiliyati paydo bo‘ladi. O‘zgartirib turadigan tashqi sharoitlarga javoban teri tomirlarining shu tariqa reaksiya ko‘rsatishi chiniqqan odamlarning chiniqmagan odamlardan ajratib turadi. Chiniqqan odamlar sovuq va issiqqa yaxshiroq chidaydi va shamollashdan bo‘ladigan kasalliklarga bardoshli bo‘ladi.
Odam nafas olganda havo buringa, so‘ngra burun xalqumiga, hiqildoqqa, traxeyaga, bronxlarga va bronxiollalarga va nihoyat alviollarga kiradi.
Burun bo‘shlig‘i. Kichik yoshdagi uquvchilarning burni ancha kichik bo‘ladi.
Traxeya-bo’yinning oldingi qismida joylashgan bo‘lib, hiqildoqning ‘asga qarab yunalgan davomi hisoblanadi. Uning ‘astki uchi 5-6 ko‘krak umurqasi damiga kelib, ikkita bronxga bo‘linadi.
Bronxlar –traxeya 2 ta o‘ng va chap bronxga bo‘linadi. O‘ng bronx uz navbatida 3 bo‘linsa, chap bronx esa 2 bo‘lakka bo‘linadi. O‘ng tomondagisi go‘yo traxeyaning davomi bo‘lsa, chap tomondagisi, o‘tni burchak ostida chiqadi. O‘ng bronx ikkinchisidan kaltaroq bo‘ladi. Yot jismlar ko‘pincha o‘ng bronxga tushib qoladi.
Bronxlar mayda bronxchalarga, undan so‘ng esa bronxiollalarga bo‘linib, har bir bronx bronx daraxtini hosil qiladi. Bronxiollalar tarmoqlanib oxirida o‘pka hujayralari al’viollalar bilan tugaydi,
O‘pka-ko‘krak qafasining tegishli yarmida joylashgan bo‘lib, o‘ng va chap o‘pkadan iborat bo‘ladi. Har bir o‘pka qonussimon bo‘lib, ustki qismiuchi, pastki qismi esa asosi deyiladi. Bolalarning yoshi orta borishi bilan o‘pkaning og‘irligi va hajmi ortib boradi. Yangi to‘g‘ilgan bolalarda ikki o‘pkaning og‘irligi 50-57 g, 1-2 yoshda 225 g, 5 6 yoshda 350 g, 9-10 yoshda 395 g, 15-16 yoshda 690-700 g, kattalarda esa 1000 g. bo‘ladi. O‘pka hajmi yangi to‘g‘ilgan bolalarda 70 sm³, 1 yoshda 270 sm³, 8 yoshda 640 sm³, 12 yoshda 680 sm³, katta odamda esa 1400 sm³ bo‘ladi.
O‘pkaning o‘sishi asosan, alviolla hujayralarining ortib borishi hisobiga bo‘ladi. Bu nafasi va gaz almashinuviga ta’sir qiladi. O‘pka maxsus parda yoki plevra bilan qo’langan bo‘ladi.
Nafas harakatlarining boshqarilishi uzunchoq miyadagi bir gurux nerv hujayralarining faoliyati nafas muskullarining qisqarishiga sabab bo‘ladi.
Sog‘lomorganizmda nafas oraliq, miya va bosh miya po‘stlari ishtirokida boshqarilib boradi. Katta yoshli odam va katta yoshli bolalar o‘z ixtiyori bilan nafas tezligini va chuqurligini o‘zgartirishi mumkin.
Bundan tashqari, nafas tezligi uning emotsional xolatiga bog‘liq bo‘ladi.
Bosh miya katta yarim sharlarining peshona bo‘laklarini ta’sirlash nafas
harakatlarining o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
Sportchida start oldidan, o‘quvchining imtihon oldidan, ishchini mehnat jarayoni boshlanishi oldidan nafasini tezlashishi ham shartli refleksdir.
Nafas olish gigienasi deganda, tug‘ri nafas olishni ta’minlash tushuniladi. Nafas jarayonida atmosfera havosi burun bo‘shlig‘iga kirib isiydi, namlanadi, ancha changdan tozalanadi. Burun bo‘shlig‘ida tukchalarning bo‘lishi bunga yordam beradi. Demak burun bilan nafas olish gigienik jixatdan maqsadga muvofiq hisoblanadi. Og‘izbilan nafas olganda kalla suyagining yuz qismi va ko‘krak qafasi rivojlanishida kamchiliklar yuz beradi. Tez-tez shamollash xalqum va traxeyaning shilliq qavatining yallig‘lanishiga olib keladi. Ammo ga’irganda, ashula aytilganda og‘iz bilan nafas olishga majbur bo‘linadi. Shuning uchun ashula darslari o‘tkaziladigan xonalar ozoda, havosi esa iliq bo‘lishi kerak.
Bolalarga tug‘ri nafas olishni o‘rgatish fizkultura mashqlari o‘tkazish vaqtida ‘edagoglar bajaradigan ishlardan biridir. Ular yurish, yugurish va boshqa turdagi faoliyat vaqtida, shuningdek, o‘tirganda to’g‘ri nafas olishni bolalarga o‘rgatish kerak.
Bizni kurshab turgan havoning tarkibi normal sharoitda ancha doimiy bo‘ladi. Kislorod 20,94%, karbonat angidrid gazi 0,03% va azot 79,03% bo‘ladi.
O‘quvchilarni toza havo bilan ta’minlash uchun sinflarda har bir o‘quvchiga 16 kubR m dan to 20 Ky6F m gacha, sanitariya normalariga muvofiq esa 4,5 kubR m dan 5 Ky6F m gacha ega bo‘lishi kerak.
Sog‘lom organizm bu kishi organizmning shunday holatini, ya’ni uning barcha organlari va tizimilari tashqi muhitning o‘zgarishlariga yaxshi moslasha oladigan, o’zida hech qanday o‘zgarish sezmaydigan, normal aqliy va jismoniy ish bajaradigan, hech qanday kasallik belgilarini sezmaydigan organizmdir.Sog‘lom organizmning harakterli belgilari shundaki, u tashqi muhit sharoitlarining har qanday murakkab o‘zgarishlariga tez moslashishlari bilan birgalikda, ma’lum jismoniy mehnat qobilyatlarini yukotmaydilar. Shunga qaramasdan barcha bolalarning va o‘smirlarning gavda tuzilishi, jismoniy va aqliy rivojlanishi chiniqishi bir xil bo’lavermaydi. Bu esa bolalarning irsiy xususiyatlariga, sotsial va ijtimoiy sharoitlarga va boshqa ta’sir etuvchi sabablarga bog‘liqdir. Yuqorida ko‘rsatilgan sabablar bolalarning yoshi, jinsidan qatiy nazar ularning aqliy va jismoniy rivojlanishi darajasiga ta’sir etadi.
Wilkinson va Picket larning ma’lumot berishicha ijtimoiy kelib chiqish to’liq bo’lgan jamiyatlarda qarindosh-urug’chilik munosabatlar tabora og’irlashib bormokda. Putnam(1995) o’zining izlanishlarida jamiyatdagi tengsizlik kambag’allarning ko’payishi ijtimoiy munosabatlar mustahkamlanishining teskari omili ekanligini ko’rsatib o’tdi. 20-asrda AQSH da ijtimoiy ka’italning mavjudligi darajasidan tengsizlikga yukori tezlik bilan ko’chib o’tdi. Tengsizlik darajasi qancha yukori bo’lsa ijtimoiy ka’ital munosabatlari shuncha past bo’ladi. Ijtimoiy ka’ital birlashmasi sog’liqni saqlash tizimiga ta’sir ko’rsatadi, lekin ushbu tizim tengsizlikni kamaytirishga ham yordam berarmikan?
Tadqiqotlar investittsiyalarning jamiyat darajasidagi sog’liqni saqlash sohasiga sarflanishi tengsizlik muommosini hal etishdagi samarali yechimi ekanligini ko’rsatib o’tdi. (Morgan Ziglio 2007) Ijtimoiy ka’italni sog’likni saqlash tizimiga to’g’ridan - to’g’ri ta’sirlarini tadbiq qilish qatorida, masalan, astma kasalligini bolalarda kelib chiqishi past bo’lgan hududlarda ko’proq uchratilgan (Gupta 2009) va ijtimoiy kapitalning kamligi salbiy oqibatlari bolalar sog’ligiga ta’sir ko’rsatgan.¹
Wilkinson and Pickett (2009) demonstrated that the quality of social rela­tions deteriorates in less equal societies. Putnam (1995) made clear in his writings that inequality and poor social relations in a community are mutu­ally reinforcing. In the United States, levels of social capital and inequality moved in tandem through most of the twentieth century; the higher the levels of inequality, the lower the levels of social capital.