9-mavzu. G’aznachilikda moliyaviy majburiyatlar reja: Moliyaviy majburiyatlar, ularni qabul qilishning umumiy qoidalari

9-MAVZU. G’AZNACHILIKDA MOLIYAVIY MAJBURIYATLAR
Reja:
1. Moliyaviy majburiyatlar, ularni qabul qilishning umumiy qoidalari
2. G’aznachilikda byudjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar to’lovini amalga oshirish tartibi
3. Moliyaviy majburiyatlarni ro’yxatga olish va to’lovlarni amalga oshirish orqali byudjet ijrosini nazorat qilish

1. Moliyaviy majburiyatlar, ularni qabul qilishning umumiy qoidalari
Yuqoridagi bobda ko’rib o’tilganidek, yuridik majburiyat byudjet tashkiloti bilan kontragent o’rtasida ma’lum bir muddatdan so’ng ma’lum bir tovarni etkazib berish (ishlar bajarish, xizmatlar ko’rsatish) to’g’risida shartnoma imzolanganidan va bu shartnoma tegishli tartibda G’aznachilikda ro’yxatdan o’tkazilganidan keyin vujudga kelar ekan.
Moliyaviy majburiyat esa ana shu shartnomaga muvofiq tovarlar etkazib berilganidan (ishlar bajarilganidan, xizmatlar ko’rsatilganidan) keyin vujudga keladi. Byudjet Kodeksida belgilab qo’yilishicha, “moliyaviy majburiyatlar – byudjet tashkilotlarida va byudjet mablag’lari oluvchilarda ularga pul mablag’larini o’tkazish majburiyatini yuklovchi hujjatlar, shu jumladan ijro hujjatlari asosida yuzaga keladigan majburiyatlar”¹ hisoblanadi.
Moliyaviy majburiyatlarni G’aznachilikda ro’yxatga olishdan ko’zlangan asosiy maqsad - qabul qilingan yuridik majburiyatlar, tasdiqlangan byudjet va xarajatlar smetasi ko’rsatkichlari doirasida xarajatlarni amalga oshirishni ta’minlash hamda byudjet tashkilotlarining kreditor qarzliklarini nazorat qilish.
Moliyaviy majburiyatning yuzaga kelishi tegishli hujjatlar bilan tasdiqlanishini talab etadi. Masalan, tovarlar etkazib berilganligini tasdiqlovchi hujjat bo’lgan schet-fakturalar, ishlar bajarilganligi yoki xizmatlar ko’rsatilganligini tasdiqlovchi qabul qilib olish-topshirish dalolatnomalari, ish haqi qaydnomalari (vedomostlar) va boshqa shu kabi hujjatlar. Mazkur hujjatlar tegishli vakolatga ega bo’lgan mas’ul shaxslar tomonidan imzolanishi va tashkilot muhri bilan tasdiqlanishi shart. Amaldagi qonunchilik talablariga ko’ra, byudjet tashkilotlari oldindan kamida 15 foiz to’lovni amalga oshirishlari talab qilinadi, bundan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan hollar mustasno. Ayrim hollarda Vazirlar Mahkamasi tomonidan byudjetdan mablag’ oluvchilarning xarid qilishda 15 foizdan ortiq miqdorda avans to’lashi lozim bo’lgan tovarlar (ishlar, xizmatlar)ning turlari ro’yxati tasdiqlanadi. Masalan, Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 24 avgustdagi 241-son qaroriga muvofiq, elektr energiyasi, mazut, ko’mir, benzin, dizel yoqilg’isi, mineral o’g’itlar, shuningdek, avia va temir yo’l chiptalari, sanatoriylar, dam olish zonalari va bolalar sog’lomlashtirish oromgohlariga yo’llanmalar‎, barcha turdagi shahar yo’lovchi transporti yo’l kartochkalari kabilarni xarid qilishda 15 foizdan ortiq miqdorda (30 foizdan 100 foizgacha) oldindan to’lov joriy etilgan².
Moliyaviy majburiyatlar, ish haqi va unga tenglashtirilgan xarajatlar, shuningdek sud qarorlari bo’yicha to’lovlar, yig’imlar, badallar, soliqlar va boshqa majburiy to’lovlardan tashqari, oldin tuzilgan shartnomalar va yuridik majburiyatlar qabul qilinganligini tasdiqlovchi boshqa hujjatlar doirasida qabul qilinadi.
I va II guruh xarajatlari bo’yicha moliyaviy majburiyatlar ish haqi va unga tenglashtirilgan xarajatlar to’lovi uchun naqd pul mablag’larini olishga so’rovnoma, shuningdek ushbu guruhlar xarajatlari bo’yicha to’lov topshiriqnomalari asosida ro’yxatga olinadi.
G’aznachilik bo’linmalari g’azna hisobvaraqlaridan to’lov topshiriqnomalar asosida tashkilot va muassasalarni saqlash, markazlashtirilgan tadbirlarni o’tkazish, kapital qo’yilmalar va boshqa maqsadlar uchun to’lovlarning tasdiqlangan xarajatlar smetasi va kapital qo’yilmalar limitlari doirasida amalga oshiradi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi 414-sonli “Byudjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida”³gi qaroriga muvofiq, byudjetdan mablag’ oluvchilarni davlat byudjetidan xarajatlarning to’rt guruhi bo’yicha moliyalashtirish tartibi belgilangan:
I. Ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar;
II. Ish haqiga qo’shimchalar;
III. Kapital qo’yilmalar (Davlat investitsiya dasturida nazarda tutilgan manzilli ro’yxatlarga muvofiq);
IV. Boshqa xarajatlar (oziq-ovqat, dori-darmon, kommunal xizmatlar va boshqa xarajatlar).
Byudjetdan mablag’ oluvchilarning I va II guruh bo’yicha xarajatlar to’lovi birinchi navbatda amalga oshiriladi. Bunda, I guruh xarajat­larini II guruh xarajatlari to’lovisiz amalga oshirish taqiqlanadi.
Tegishli byudjet bo’yicha I va II guruh xarajatlari to’lovi uchun g’azna hisobvaraqlarida zarur mablag’larni qoplaydigan qoldiqlar mavjud bo’lganda, I va II guruh xarajatlarini to’liq amalga oshirgan tashkilotlar bo’yicha IV guruh xarajatlarini amalga oshirishga ruxsat etiladi.
IV guruh “Boshqa xarajatlar” bo’yicha mablag’larning sarflanishi o’rnatilgan limitlar doirasida quyidagi navbatga rioya qilgan holda amalga oshiriladi:

• 
  ovqatlantirish;
  
• 
  dori-darmonlar;
  
• 
  kommunal xizmatlar;
  
• 
  boshqa xarajatlar.
  

Shaxsiy hisobraqamlarda ovqatlantirish xarajatlari bo’yicha to’lanmagan mablag’lardan ortiqcha mablag’lar mavjud bo’lgan hollarda, ushbu oshgan mablag’lar doirasida dori-darmonlar bo’yicha (to’rtinchi guruhning boshqa xarajat turlari bo’yicha ham) xarajatlarni amalga oshirishga ruxsat etiladi.
Byudjet tashkilotlarining ishchilariga ijtimoiy to’lovlar bo’yicha xarajatlari ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar bo’yicha xarajatlar bilan bir vaqtda amalga oshiriladi.
Byudjet tashkilotlarining shaxsiy hisobvaraqlarida chorak (yil) oxirida qolgan, iqtisod qilingan byudjet mablag’lari (kapital qo’yilmalarning to’lovi uchun nazarda tutilgan ajratilgan mablag’lar bundan mustasno) Byudjet tashkilotlarining rivojlantirish jamg’armasiga o’tkaziladi va qonunchilikda belgilangan tartibda sarflanadi.
Iqtisod qilingan mablag’larning o’tkazilishi byudjet tashkilotlari tomonidan yuridik va moliyaviy majburiyatlar bilan band qilinmagan ajratilgan byudjet mablag’lari doirasida hisobot choragining keyingi oyi davomida amalga oshiriladi. Byudjet mablag’larining iqtisodi tegishli o’tgan davr uchun aniqlangan byudjet mablag’lari limitlari va qabul qilingan yuridik majburiyatlar o’rtasidagi farq doirasida aniqlanadi. Qabul qilingan moliyaviy majburiyatlar yuridik majburiyatlardan ortiq bo’lgan hollarda, byudjet mablag’larining iqtisodi tegishli o’tgan davr uchun aniqlangan byudjet mablag’lari limitlari va qabul qilingan moliyaviy majburiyatlar o’rtasidagi farq doirasida aniqlanadi.
Agar shartnomaga uning amal qilish muddatini uzaytirish bo’yicha qo’shimcha kelishuv tuzilmagan bo’lsa, shartnomaning muddati tugashi bilan mahsulot etkazib beruvchi (pudratchi) tomonidan tovar (ish, xizmat)lar etkazib berish bo’yicha majburiyatning bajarilishi tugatiladi. Bunda, amal qilish muddati joriy yilning 31 dekabrigacha bo’lgan shartnomalar muddatini uzaytirish bo’yicha qo’shimcha kelishuv tuzishga yo’l qo’yilmaydi (kapital qo’yilmalar bo’yicha shartnomalardan tashqari). Amal qilish muddati tugagan shartnomalar bo’yicha mahsulot etkazib beruvchilarning etkazib bergan tovar (ish, xizmat)lari uchun kreditorlik qarzlari o’rnatilgan tartibda hisobvaraq-fakturalar va o’zaro qarzdorlikning solishtirma dalolatnomasi asosida to’lab beriladi. Mahsulot etkazib beruvchilardagi mavjud debitorlik qarzlari buyurtmachiga – byudjetdan mablag’ oluvchining tegishli g’azna hisobvarag’iga qaytariladi.
Agar mahsulot etkazib beruvchi tomonidan o’tgan moliya yilining debitorlik qarzlari keyingi yilda (keyingi yillarda) qaytarilsa, u holda g’azna hisobvarag’iga tushgan debitorlik qarzlari summasi tegishli byudjet daromadlariga tiklanadi.
Amaldagi shartnomalar bo’yicha moliyaviy majburiyatlar miqdori ro’yxatga olingan yuridik majburiyatlar summasiga nisbatan kam qabul qilinishi natijasida byudjet mablag’larining iqtisodi yuzaga kelganda, byudjet tashkilotlari tegishli hisobot davri uchun shartnomalar summasini qabul qilingan moliyaviy majburiyatlar summasiga muvofiqlashtirish uchun, ularni kamaytirish bo’yicha qo’shimcha kelishuv tuzishlari lozim.
Amal qilish muddati tugagan shartnomalar bo’yicha moliyaviy majburiyatlar miqdori ro’yxatga olingan yuridik majburiyatlar summasiga nisbatan kam qabul qilinishi natijasida byudjet mablag’larining iqtisodi yuzaga kelgan xollarda, yuridik majburiyatlar summasi qabul qilingan moliyaviy majburiyatlar summasiga buyurtmachi hamda mahsulot etkazib beruvchi (pudratchi) o’rtasidagi solishtirma dalolatnoma asosida muvofiqlashtiriladi.
Byudjetdan mablag’ oluvchilar tomonidan oldin tuzilgan shartnomalarga qo’shimcha kelishuvlar tuzishda moliya yili yakunigacha shartnomalar summasi - yuridik majburiyatlar (misol uchun, kuz-qish mavsumining kelishi bilan bog’liq holda elektr energiyasi, tabiiy gaz va issiqlik energiyasi uchun xarajatlarning o’sishi va boshqalar) kamaytirilayotgan xarajatlar moddalari bo’yicha ehtiyoj bo’lishi mumkinligi e’tiborga olinishi lozim.
Hisobot yilining oxirida shaxsiy g’azna hisobvaraqlarida qolgan iqtisod qilingan byudjet mablag’larining Byudjet tashkilotlarining rivojlantirish jamg’armasiga o’tkazilishi bir xil tartibda qo’shimcha davr mobaynida amalga oshiriladi.
G’azna ijrosiga o’tgan byudjetdan mablag’ oluvchilar bo’yicha o’tgan yil uchun to’lov topshiriqnomalari moliya yiliga qo’shimcha davrning tugashigacha 5 ish kunidan kechikmagan muddatda g’aznachilik bo’linmalariga taqdim etilishi lozim.
Tibbiyot muassasalarida tegishli moddada nazarda tutilgan byudjetdan rejali ajratilgan mablag’lar Tibbiyot muassasalarining moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasiga taqdim qilingan to’lov hujjatlari asosida shartnomalar tuzilmasdan belgilangan muddatda o’tkaziladi.
Shartnoma tuzilmasdan quyidagi o’tkazmalar amalga oshirilishi mumkin:

• 
  byudjet tashkilotlarining iqtisod qilingan mablag’lari ularning Rivojlantirish jamg’armalariga, shuningdek tibbiyot muassasalari tomonidan – smetada nazarda tutilgan maqsadli ajratilgan mablag’lar Tibbiyot muassasalarining moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armalariga;
  
• 
  kapital qo’yilmalar bo’yicha buyurtmachilarning boshqaruv apparati xizmatini saqlash uchun mablag’lar ushbu maqsadlar uchun nazarda tutilgan, o’rnatilgan tartibda manzilli va titul ro’yxatlarda kelishilgan va har bir ob’ekt bo’yicha shaxsiy hisobvaraqlardagi summalar doirasida.
  

G’aznachilik bo’linmalari tomonidan ssudalar, dotatsiyalar va subventsiyalarning o’tkazilishi tayinlash sertifikatlari, ularga ilova qilingan hisob-kitoblar, shuningdek tegishli moliya organlari tomonidan taqdim etilgan to’lov hujjatlari asosida amalga oshiriladi.
Konkurs savdolari o’tkazilgunga qadar byudjetdan mablag’ oluvchilarning er uchastkasini ajratish, qurilish ob’ekti hududida yashovchi shaxslarni ko’chirish, dastlabki - ruxsat beruvchi hujjatlarni tayyorlash, loyiha oldi ishlarni tashkil qilish, loyiha va konkurs hujjatlarini ishlab chiqish, kelishish, ekspertiza qilish va tasdiqlash, qurilish ob’ektlarini davlat arxitektura qurilish nazorati inspektsiyasida ro’yxatga qo’yish, tasdiqlangan qurilishlarning manzilli ro’yxati (loyiha-tadqiqot ishlari manzilli ro’yxati)da nazarda tutilgan buyurtmachini saqlash kabi xarajatlar to’lanishi mumkin.