9-mavzu: Milliy istiqlol va O‘zbekistonda madaniy taraqqiyot

9-mavzu: Milliy istiqlol va O‘zbekistonda madaniy taraqqiyot
Ma'ruza rejasi:

1. Ma'naviy-ma'rifiy isloxatlar — jamiyat taraqqiyotining ustivor yunalishi sifatida.

2. Ta'lim rivojining o‘ziga xos xususiyatlari.

3. Xozirgi bosqichda madaniy xayot.

Har qanday jamiyat taraqqiyoti, uning u yoki bu vakt va makondagi darajasi ko‘p jixatdan fukarolar ma'naviyati, turmush tarzi, kishilarning ma'naviy-moddiy, ijtimoiy extiyojlari xamda ularning kay darajada kondirilishiga bog‘likdir. Mustaqillik davrigacha va undan keyingi utgan tarixan kiska muddat ichida ruy bergan xolatlar, jamiyat ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-ma'rifiy va tarbiyaviy-mafkuraviy soxasidagi o‘zgarishlar bizga sho‘rolar mustabid tuzumi xamda istiklol yillarida O‘zbekistonning real xayotida xolisona javob izlashga va unga erishishga imkon beradi.

Uzok ming yilliklar tarixi shundan dalolat beradiki, uzbek milliy davlatchilik tarixi eng avvalo ma'naviyat-ma'rifatning jamiyat xayotida muxim urin egallaganligi bilan chambarchas bog‘likdir. Ushbu azaliy an'anaga mustakillik yillarida xam aloxida e'tibor berilishi juda axamiyatli bo‘ldi. Kaid etish lozimki, istiqlolning dastlabki davrlarida nomadaniyatning metodologiyasi o‘zgardi.Agarda, sho‘rolar mustabid tuzimi davrida madaniyatning asosiy vazifasi jamiyat a'zolarining kommunistik mafkura va soxta g‘oyaga e'tikodini mustaxkamlashga safarbar etish bo‘lsa, istiklol davrida uning maksadi tamomila o‘zgardi.

Xo‘sh, bular nimalarda ko‘rindi. Xususan, eng avvalo, mamlakat xukumati, Prezidentning ma'naviy-ma'rifiy omillarga nisbatan munosabati shakllandi. Jumladan, ma'naviy-ma'rifiy isloxatlar davlat siyosatining asosiy ustivor yunalishi, deb xisoblandi. Joylarda ma'naviyat bilan bog‘liq shularning amalga oshirilishi uchun butun mas'uliyatning xokimlar, vazirliklar, idoralar, tashkilotlarning birinchi raxbarlari zimmalariga yuklatilishi juda katta ijtimoiy axamiyat kasb etdi.

Ikkinchidan ma'naviyati yuksak millat va davlatnigina kelajagi buyuk bo‘lishi mumkin ekanligi to‘g‘risidagi ijtimoiy fikr shakllana boshlandi. Darxaqiqat iqtisodiy-siyosiy omillarning xar kanday davlat, xayotidagi o‘rni va roli kattadir. Birok ma'naviy omillargina jamiyatda sodir bo‘lgan barcha muammolarni xal etishga qodir omil ekanligi endi xaqiqatdir.

Uchinchidan ma'naviyat va ma'rifat jamiyatni poklantiruvchi kuch ekanligi e'tirof etilmokda, zero sho‘rolar mustabid tizimi davridan qolgan yaramas “ma'naviy” merosdan poklanmasdan turib istiklolga xizmat kiladigan, fukarolar kalbi va ongini yangilashga kodir ma'naviyatni shakllantirish mumkin emas.

To‘rtinchidan istiqlol davri "O‘zbekiston jamiyati ma'naviyatining eng mukaddas maksadlaridan biri - o‘tmish tarixiy-madaniy, ilmiy, axlokiy-mafkuraviy, ijtimoiy-siyosiy qadriyatlariga sho‘ro davrida tarkib topgan munosabat kabi «illat» sifatida emas, aksincha, jamiyatni poklantiruvchi va kelajakni ma'naviy jixatdan mustaxkamlovchi omil asosida karashdan iborat jamoatchilik fikri shakllandi.

Beshinchidan. istiqlol davrida ma'naviyatning xar qanday siyosiy xukmron mafkuralardan xoliligi, muximi, shakllanayotgan milliy mafkuraning ma'naviyat bilan ta'minlandi. Mamlakat Prezidenti Islom Karimov kayd ettanidek mustakillik davrida bajarilishi lozim bo‘lgan eng ustivor vazifa «xalkimiz orasida katta ma'rifiy-amaliy ishlarni olib borib, milliy mafkuramizga kuch-kuvvat beradigan, uni yangi-yangi marralar sari safarbar etadigan, keng ommaga ta'sir o‘tkazishga, xalkni o‘ziga tarafdor etishga xizmat kiladigan siyosiy, ijtimoiy, iktisodiy, ma'naviy manbalarni to‘g‘ri belgilab olishdir.

Xaqiqatdan xam, mustaqillik yillarida ma'naviyat va ma'rifatning ijtimoiy maqsadi aniqlab olindi, uning bajarishi lozim bo‘lgan vazifalari belgilandi. Ana shunday sharoitda jamiyat fukarolari tomonidan bildirilgan ijtimoiy extiyoj ma'naviy-ma'rifiy soxalarda yangi asr va umuman, uchinchi ming yillikdagi bosh g‘oya qanday bo‘lishi aniqdandi.

Xo‘sh, xozirgi va yangi asrda ma'naviyat soxasidagi bosh g‘oyamiz nimalardan iborat? Mazkur savolga javob bera turib, I. Karimov kuyidagilarni yozadi: «Modomiki biz xukukiy demokratik davlat, erkin fukorolik jamiyati kurayottan ekanmiz, ma'naviyat soxasidagi yigirma birinchi asrga mo‘ljallangan xarakat dasturimiz xam ana shundan kelib chikmog‘i darkor.Ya'ni erkin fukaro-ongli yashaydigan, mustakil fikrgya ega bulgan shaxs ma'naviyatini kamol toptirish bizning bosh milliy royamiz bo‘lishi zarur.

Darxakikat, mustaqil O‘zbekistonda istiqlol ma'naviyat soxasida mavjud bo‘lgan vazifalar ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy barqarorlik sharoitida muttasil raviщda bajarilib kelinmokda. Chunonchi, agar istiklolning dastlabki yillarida jamiyat ma'naviy xayotida turgan eng bosh vazifa fukarolarda shurolar davriga xos tafakkurni eskicha fikrlash sarqidlarini bartaraf etish edi. Mazkur masalada qator yutuklarga erishildi. Birok bu borada xali talay ishlarni bajarish lozim.

Ikkinchi, eng muxim vazifalardan yana biri erkin
fukarolik jamiyatining ma'naviyatini shakllantiriщdir, zero
«ozod, uz xak-xukuklarini yaxshi taniydigan,
boqimandalikning xar qanday ko‘rinishlarini uzi uchun or deb
biladigan, uz kuchi va akliga ishonib yashaydigan, ayni zamonda
o‘z shaxsiy manfaatlarini xalk Vatan manfaatlari bilan
uyg‘un xolda ko‘radigan komil insonlarni tarbiyalashdan ibo-
ratdir.

Istiklol yillarida Uzbekiston madaniyati xususida fikrlash asosida aloxida kayd etilish lozim bo‘lgan masalalardan yana biri — ma'naviyat soxasidagi davlat siyosatining tobora konkretlashib borishi, vazifalarni xal etish yullarining oydinlashuvidir.

Ma'naviyat jamiyat a'zolarini ruxan poklantiruvchi, qalban ulg‘aytiruvchi, inson ichki dunyosiga, irodasiga kuch-quvvat beruvchi, milliy vijdonini uyg‘otuvchi va doimiy xarakatdagi konkret kuchdir. Shunday ekan, ma'naviyatga umumiy tarzda munosabatda bo‘lish xatodir, zero xar bir fukaroning ma'naviy-mafkuraviy, komillik darajasi bir xil bulmagani kabi, ularning bunday sifatlarini uygunlashtirib turuvchi ko‘rinishlari xam konkretdir.

Xususan, yangi asr busag‘asida eng asosiy vazifamiz nimadan iborat? Mamlakat Prezidentining ta'kidlashicha, ma'naviyat soxasidagi strategik maqsadimiz - «milliy kadriyatlarimizni tiklash, uzligimizni anglash, milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish, mukaddas dinimizning ma'naviy xayotimizdagi urnini va xurmatini tiklash kabi mustakallik yillarida boshlangan ezgu ishlarimizni izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi bosqichga kutarish va ta'sirchanligini kuchaytirishdir”.

Yukorida bildirilgan fikrdan tabiiy raviщda kelib chikayotgan xulosa shundan iboratki, istiklolning xozirgi boskichida ma'naviy-ma'rifiy soxadagi ishlarning tashkil etilishidan, endi, bunday ishlarning samaradorligiga erishish muxim axamiyat kasb etmokda. Xush, ma'naviyat soxasidagi ishlarning samaradorligini oshirish deganda nimani tushunish mumkin? Umuman, madaniy-mafkuraviy soxasidagi ishlarimiz jamiyatni ma'naviy yuksaltirishga kodirmi?

Shu urinda kurilayotgan demokratik xukukiy insonparvar jamiyat yuksak ma'naviy va axlokiy kadriyatlarga tayanishini bu jarayon esa milliy g‘oya va milliy mafkuraga, yosh avlodni vatanparvarlik ruxida tarbiyalashga asoslanishini aloxida kayd etish juda muximdir.

Agar, istiqlolning dastlabki yillarida ma'naviy-ma'rifiy tadbirlardan kuzlangan maksad shuro mustabid tizimi asoratlaridan kutulish, jamiyatda ma'naviy yaqqillik yaratishdan iborat bulgan bulsa, endi esa, ijtimoiy xamkorlik komil insonni tarbiyalash ustivor tavsifga ega bulmokda. Ma'naviyatning mamlakatda demokratik xukukiy, kudratli davlat kurish yulidagi muxim omil ekanligi endi xech kimga sir emas.

O‘zbekistonning xozirgi tarakkiyot boskichida ma'naviy omillar xamda millatlararo munosabatlar masalasiga karash xam tubdan uzgardi. Chunonchi, istiklolning dastlabki davrlarida «soxta baynalminallik» oldida yurak oldirib kuygan hamda xadiksirash kasalidan xoli bulmagan xolda xar kanday milliylikni ulug‘lash va xar kanday «baynalminallik» dan kochish xissiyoti yuzaga kelgan edi. Bunday jiddiy va kat'iy kutblilik tabiiyki, jamiyat ijtimoiy tarakkiyotiga, ayniksa, millatlararo munosabatlar masalasiga jiddiy salbiy ta'sir kursatishi mumkin edi.

Shuning uchun xam O‘zbekiston xukumati madaniyatdagi milliylik va baynalmilallik nisbatini saklashga muxim vazifa sifatida munosabatda bula boshladi. Ayni paytda 130 ga millat va elat yashayotgan Uzbekistonda xar bir millat uning barkaror taraqqiyoti, xavfsizligi va yashash kafolotlariga xar kanday taxdidlarning oldini olish, u yoki bu millatga mansub kishilar guruxining xudbinlik kayfiyatlarini mukarrar tarzda boshka millat, xalk imkoniyatlarini zuravonlik va zug‘um bilan chegaralab kuyadigan davlat siyosatining ishlab chikilishi bu boradagi amaliy ishlarning samarasini oshirdi.

O‘zbekistonda istikomat kilayotgan kup millatli xalklarning madaniy taraqqiyoti, ularning uzliklarini anglash jarayonlariga bulgan intilishlarini konuniy-xukukiy asosda kondirish masalalari xam mamlakat xukumati oldidagi eng muxim vazifalardan biri buldi. Shu urinda 1989 yili madaniyat vazirligi xuzurida respublika millatlararo madaniy markazning tashkil etilishini aloxida ta'kidlash lozimdir. Agarda 90-yillarning boshlarida O‘zbekistonda 12 ta milliy-madaniy markaz faoliyat kursatgan bulsa, xozirgi kunga kelib ularning soni 80 dan ortdi. Mustakillik yillarila milliy-madaniy markazlar faoliyagi ustidan muvofiklashtiruvchi ishlarning kulami xam ortdi va 1992 yil yanvar oyida xukumat karori bilan Respublika Baynalmilal Madaniy markazi tashkil etildi.

Ushbu markazning bosh vazifasi kilib esa milliy madaniy markazlarga amaliy va uslubiy yordam kursatish, ular faoliyatini muvofiklashtirish, milliy an'ana, urf-odatlarni kaytadan tiklash, MDX va xorij davlatlaridagi baynalmilal madaniy markazlar bilan xamkorlik alokalarini kuchaytirish, Uzbekistonda millatlararo alokalarni yaxshilash, ijtimoiy barkarorlikni ta'minlash kabi muxim masalalar kiritildi.

Istiqlol yillarida ma'naviyat-ma'rifat masalasiga jiddiy e'tibor xukumat tomonidan bu borada mukammal tarzda ishlab chikalgan dastur asosida ish olib borishni taklif etdi. Shu asnoda 1994 yil 23 aprelda mamlakatimiz ma'naviy xayotida muxim vokea yuz berdi: Prezident Islom Karimov farmoni bilan Respublika Ma'naviyat va Ma'rifat jamoatchilik markazi tashkil etildi.

Ma'lumki, sobik ittifok tugatilishi bilan birga uning kommunistik mafkurasi xam barxam topdi. Bu munofik yakkaxokim mafkuraning achchik saboklaridan achchik saboklaridan xulosa chikarib mamlakatimizning Asosiy Konunida «Xech kaysi mafkura davlat mafkurasi bulishiga yul kuyilmaydi», deb yozib kuyildi. Shu asnoda, jamiyatimiz xech kachon mafkura yakkaxokimligi ro‘y bermasligi uchun zarur bulgan xukukiy poydevor yaratilgan. Ma'naviyat va ma'rifat jamoatchilik markazi ayni shu maksadni kuzda tutib tashkil etildi.

Kaid etish lozimki, ma'naviyat-ma'rifat markazi kiska davr ichida xalkimizning boy ma'naviy merosini urganish, milliy va umuminsoniy kadriyatlar asosida mamlakat va millat kelajagini belgilaydigan ilg‘or g‘oyalarni yuzaga chikarish buyicha yirik ishlarni bajardi. Shu bilan birga, ma'naviyat va ma'rifat masalalarini bevosita jamoatchilik yuli bilan rivojlantirishga aloxida e'tibor berilishi uz samarasini bermokda.

Ushbu yunalishdagi faoliyatni yanada rivojlantirish
maksadida 1996 yil 9 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Pre-
zidentining «Ma'naviyat va ma'rifat jamoatchilik markazi
faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshi-
rish tugrisidagi farmoni jamiyatni ma'naviy
barkarorlashtiriщda muxim axamiyat kasb etadi. Undan mazkur
masalada jiddiy ijobiy uzgarishlar bilan bir katorda ayrim,.
xollarda ma'naviyatning moxiyatini, uning siljishimish, fa-,
rovon jamiyatga tezrok yetishimizdagi kimmatini chukur idrok
etmaslik xolllari mavjudligi, bu ishga daxldor raxbardarda
mas'ullik xislari past ekanligiga e'tibor karatildi jamoatchilik markazi krshida «Oltin meros» xalkaro xayriya jamgarmasi ta'sis etildi.

Bu boradagi ishlarni tartibga keltirish, faoliyat samaradorligini oshirish maksadida Uzbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov 1999 yil 3 sentyabrda «Respublika ma'naviyat va ma'rifat kengashini kullab-kuvvatlash tugrisida»gi farmonga imzo chekdi. Ushbu farmon ma'naviyat va ma'rifat davlat siyosatining ustivor yunalishi ekanligi tug‘risidagi royani yanada mustaxkamladi va yanada unga kuch berdi.

Xukumat tomonidan kurilgan tadbirlar samarasi natijasida ma'naviyat va ma'rifat jamiyatda ruxiy poklanishga, shaxc ulugvorligini oshirishga, demokratik xukukiy, insonparvarlik davlat kurishga mustaxkam poydevor yaratdi.
2. Ta'lim taraqqiyoti, uning uziga xos xususiyatlari.

Insoniyat tarixida uz ijtimoiy axamiyati jixatdan aloxida e'tiborga loyik xolatlar, kadriyatlar mavjudki, bular u yoki bu millat, elat, xalkning mavjudlik belgisi, taraqqiyot mezoni sifatida baxolanishi mumkin. Millat mavjudligining ana shunday muxim belgilaridan biri ta'lim tizimi xamda yukori malakali mugaxassis kadrlar tayyorlash masalasidir.

Darxakdщat, ta'lim tizimi demokratik tamoyillar bilan uygunlashgan, uning insonparvar jamiyat barpo etish kabi zarur ijtimoiy extiyoj talablariga javob bergandagina u uz oldiga kuygan buyuk maksad — barkamol avlodni tarbiyalash va shakllantirish vazifasini ado etishi mumkin.

Kommunistik «nazariya» tomonidan ta'lim tizimiga kuyilgan asosiy maksad - jamiyat a'zolarini mafkuraviy kullikka, itoatkorlikka majbur kalishdan boshka narsa emasdi. Mafkuraviy bikiklik erkin fikr yuritishdan iborat (shaxc daxlsizligi, demokratik tamoyillarga bepisandlik bilan munosabatda bulish kabi illatlar kishilarda ijtimoiy passivlik xolatini yuzaga keltirdi).

Bularning barisi Uzbekiston mustakilligining dastlabki davridanok barcha soxalarda bulgani kabi ta'lim tizimida xam chukur uzgaripsharni amalga oshirishga, tub isloxatlarni utkazishga undadi. Istiqlol mamlakat fukarolarida erkin fikolashga boltan ijtimoiy extiyojni uygotdi.

Mafkuraviy kullikdan xoli ravishda, mamlakat va xalk manfaatlariga mos tarzda faoliyat kursatishga intilish xissiyotini bemalol, emin-erkin ruyobga chikarish Uzbekiston fukarolari dunyokarashida yangilikka tashnalik kayfiyatini paydo kildi. Bu masala ayniksa, yangi tayyorlanishi, shakllanishi lozim bulgan mutaxassis kadrlarga nisbatan munosabatni uzgartirib yubordi. Istiklolning dastlabki davrlaridanok mamlakat xukumati mavjud ta'lim tizimida tub isloxatlarni utkazishga aloxdsa axamiyat berishga kirshpshni lozimligini anglab yetdi. Mamlakat Prezidenti ta'kidlaganidek «oldimizga kuygan eng ezgu maksadlarimiz bilan uzviy boglangan bugungi kundagi yana bir goyatda qolzarb masala - kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish, bu borada boshlangan ishlarimizni davom ettirish va kuchaytirish bundan buen xam biz uchun ustivor vazifa bulib koldi.

Xush, yukorida kayd etilgan xolatlardan tashkari, yana kanday sabablar ta'lim tizimida tub isloxotlarni utkazishga undadi? Bular, kadrlar tayyorlash tizimining demokratik uzgarishlar va bozor isloxotlari talablariga muvofik emasligi, ukuv jarayonining moddiy-texnika va axborot bazasi yetarli emasligi, yukori malakali pedagog kadrlarning yetishmasligi, sifatli ukuv-uslubiy va ilmiy adabiyot xamda didaktik materiallarning kamligi ta'lim tizimi, fan va ishlab chikarish urtasida puxta uzaro xamkorlik va Uzaro foydali integratsiyaning yuqtigi kabilardir.

Bularning barisi ta'lim tizimini zudlik bilan islox etishni, mazkur soxani chukur insonparvarlashtirishni talab etardi. Tug‘gri, 1992 yil iyulida kabul kilingan «Ta'lim tug‘risida»gi konun va davlatimizning shu asosdagi ta'lim-tarbiya siyosati ishdab chikilgan edi. Unda umumiy ta'lim kuyidagi boskimlar buyicha amalga oshiriladi:

I boskich - boshlangich ta'lim (1-4 sinf);

II boskich - asosiy (tayanch) maktab (4-9 sinf);

III boskich — yukori urta maktab (10-11 sinf);

10-11 sinflar ixtisoslashgan bulib, ukuvchilarni oliy ukuv yurtlariga tayyorlashga xizmat kila boshladi.

Ta'kidlash lozimki, xamdustlik mamlakatlari orasida birinchi bulib respublikamizda «Ta'lim tugrisidagi konunning kabul katanganliti, «Maktabgacha tarbiya», «Umumiy unga ta'lim*, «Maktabdan va sinfdan tashkari tarbiyaviy ishlar», «Yoshlar siyosatiga oid» kabi kator konsegщiyalar va dasturlar yaratilganligini, davlat ta'lim tizimi jaxon amaliyoti talab-lariga muvofik kelishi uchun xorijiy davlatlardagi ilgor tajribalarning urganilayotganligi va shu asnoda 20 dan ortik yunalishlar, fanlar buyicha standartlar loyixali tayyorlandi.

1993-94 ukuv yilida barcha vshtoyatlar, Toglkent shaxri va Korakalpogiston Respublikasi maktablari ukuvchilari bilimlarini tekshirish yuzasidan utkaeilgan test sidyuvlari kuyidagi natijalarni kursatdi. Ushbu sinovga 70 ta tuman va shaxarlarning 400 dan ortik maktablarning ukuvchilari jalb etildi. 9-sinflarda kimyo va adabiyot fanlaridan test sinovi utkazildi.Yakunlar kuyidagi me'yorda baxolandi: 90 foizdan ortik tugri bajarganlarga «5» baxo, 80 foizdan kamiga «4 baxo, 60 foizidan ortigaga esa «3» baxo.

Mazkur sinovlar natijalari ukuvchilarning gumanitar yunalishdagi fanlar buyicha chukur bilim olayotganliklarini kursatdi. Masalan, adabiyot fani buyicha tayanch maktablarining 10186 ukuvchisidan 1275 tasi 90%dan ortik vazifalarni, 2552 ukuvchi 80%dan ortik vazifalarni bajardilar, ya'ni ukuvchilarning turtdan uch kismi fanni yaxshi va a'lo baxolarga uzlashtirganliklarini namoysh etdilar.

Istiklol yillarida umumga'lim maktablarida ona tilini ukitishga muxim e'tiborning karatilishi va «Davlat tili xakida»gi Konunni bajarish yuzasidan olib borilgan ishlar ta'lim-tarbiya jarayonining sifatini yanada oshishiga sabab buldi. Ukish uzbek tilida olib boriladigan maktablarda ona tili va adabiyotiga ajratilgan soatlar xajmi kupayib, 2720 soatga yetdi.Ukish rus tillarida olib boriladigan maktablarda esa uzbek tili faniga ajratilgan soatlar 544 soat urniga 1020 soatga yetdi. Bular ukuvchilarda milliy uzligini anglash xissini kuchaytirdi, uz ulkasiga, tarixiga kizikishini va uz Vatanining gullab-yashnashi yulida faoliyat kursatish xissini uigotdi.

Umuman, 1992 yidda kdbul katingan «Ta'lim tugrisida»gi Konun Uzbekistonda ta'lim tizimini islox kilish ma'lum rol uinadi. Mazkur xujjat shurolar mustabid tizimi davridan «meros» bulib kolgan, kommunistik mafkuraga xizmat kiluvchi mafkuraviy kuchni bartaraf etiщda aloxida axamiyat kasb etdi, jaxon andozalariga mos tizim yaratilishida dastlabki kadam buldi.

Birok kayd etish joizki, mazkur xujjat Uzbekistonning yangi sharoitdagi vazifalariga tulik javob bera olmas edi. Shuning uchun xam Uzbekistan xukumati ta'lim tizimini tulik islox etishga kodir xujjatlarni kabul kilishga e'tiborni kuchaytirdi va bu borada bot isloxogchilik yulini uinadi. Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida tamo-mila yangi, sifat jixatdan mukammal «Ta'lim tugrisida»gi Konun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ishlab chikdi.

Mamlakat Prezidenti yukorida kayd etilgan xujjatlarni kabul kilishga unxayotgan omillarni e'tiborga olgan xolda kuyidagi fikrni bayon etdi. Birinchidan, biz eski shurolar zamonidan kolgan ta'lim-tarbiya tizimiga xos mafkuraviy Karashlardan va sarkitlardan xali-beri tulik kutulganimiz yuq. Ikkinchidan, barcha amaldagi uzgaripglar va tadbirlar, asosan yuzaki bulib, ta'lim-tarbiya va ukuv jarayonlarining tarkibini, boskichlarini bir-biri bilan uzviy boglash, ya'ni uzluksiz ta'lim-tarbiya tizimini gashkil qanish odammolarini yechib bergan emas.

Uchinchidan, bizning amaldagi ta'lim-tarbiya tizimimiz

bugungi kun zamonaviy, tarakkiy topgan demokratik davlatlar
talablariga javob bera olmasligi kup joylarda yaqqol
kurinmokda33. Mazkur muloxazalar yangi xujjatlar kabul
kilingungacha bulgan davrdagi ta'lim tizimining cheklangan-
ligidan yaqqol dalil beg‘ardi.

«Ta'lim tugrisida”gi Konunning eng ilgor jixatlaridan

biri — unda ta'lim soxasidagi davlat siesatining asosii tamoyillarining bayon etilishi buldi. Ular kuyidagilardan ibo-
rat edi:

- ta'lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakter-,

da ekanliga;

- umumiy urta, shuningdek urta maxsus, kasb-xunar ta'lim

mining majburiyligi;

- ta'limning uzluksizligi va izchilligi;

- urta-maxsus, kasb-xunar ta'limining yunalishini: akademik litseyda yoki kasb-xunar kollejida ukishni tanlashning ixtiyoriyligi;

- ta'lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;

- davlat ta'lim staddartlari doirasida ta'lim o.chishning xamma uchun ochikligi;

- ta'lim dasturini tanlashga yagona va tabakalashtirilgan yondoshuv;

- bilimli bulishni va iste'dodni g‘arbatlantirish;

- ta'lim tizimida davlat va jamoat boshkaruvini uygunlashtirish.

Masalaga bunday tarzda yondoshuv ta'limning mamlakatda kurilayotgan demokratii xukukiy, insonparvar jamiyat talablariga tulik javob berishi, uning milliy va umuminsoniy kadriyatlarga sodikligidan guvoxdir. Shu bilan birga, umumiy urta ta'lim, urta maxsus, kasb-xunar ta'limi, oliy ta'lim, oliy ukuv yurtidan keyinga ta'lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni kayta tayyorlash, makgabdan tapщari ta'lim turlariga asos solindi, mavjudlarini takomillashtirish yullari ishlab chikildi.

Mamlakatimiz raxbariyatining ta'lim-tarbiya soxasida shu darajada katta e'tibor berishi bejiz emasdir. Gap shunxaqi, mamlakatimiz axolisining aksariyat kupchiligi yoshlar, usmirlardan iborat bulib, ular uz kelajaklarini aynan bilim olish bilan boglagandirlar. Xususan, xozirda Uzbekistonda 9,5 mingga yakin umumta'lim maktablari, gimnaziyalar, litseylar, kollejlar, 300 ga yakin urta maxsus muassasalar, 65 ta oliy ukuv yurtlari bulib, ulardan 600 mingdan ortik turli ma-lakadagi pedagoglar mexnat kiladi.

Sunggi yillarda milliy maktablar tizimini yaratshi borasidagi ishlarning tarkibiy kismi sifatida respublikamizda yashayottan va ozchilikni tashkil etgan (mamlakatlar) millatlar farzandlari ta'lim-tarbiyasiga xam e'tibor kuchaytirildi. Uzbekistonda 2,5 mingdan ortik ukuvchisi bulgan 50 ga yakin krim-tatar maktabi, 130 ta ukuvchisiga ega bulgan 2 ta nemis maktabi, 2400 ga yakin ukuvchisiga ega bulgan 24 ta koreys maktabi, 4 ta uygur, 1 dan kurdlar, yaxudiylar maktablari faoliyat kursatmokdalar. Bundan tashkari, 9 mingdan ortik kozok farzandlari, 3000 mingdan ortik tojik farzandlari, 1 mingdan ortik kirgiz farzandlari va 1,5 mingga yakin turkman farzandlari xam uz tillarida ta'lim-tarbiya ola boshladilar34.

'Uzbekisgon xukumati istiqlol talablariga javob bera oladigan iktidorli yoshlarni tashshb olish, u;shrga fan yulidagi suk>1okshrni sharaf bilan bosib utish borasida xam ishlarni amalga oshirmokda. «Umid» jamgarmasining Uzbekiston Prezidenta tomonidan ta'sis etilishini shu ma'noda tushunish lozim. Jamgarma U^zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1997 yil 13 yanvar Qarorsha muvofik shp boshladi.

Ma'lumki, mamlakatimizda tarixiy tub uzgarishlarni mu-vaffakiyatli utkaeish, ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-iktisodiy isloxotlarni amalga oshirish uchun jaxon andozalari darajasi-da bilim olgan iste'dodli, ruxan barkamol yosh milliy kadrlar zarurdir. «Umid» jamgarmasining uz oldiga kugtgan eng katta maksadi xam xalk xujaligining nufuzli tarmokdarini yukori malakali mutaxassislar bilan ta'lshnlashdan iborat buldi. Xozirgi kunda Uzbekistonlik talabalar uz tanlagan ixtisos-liklari buyicha AKDP, Buyuk Britaniya, Germaniya va Yaponiyaning jaxonga mashxur oliy ukuv yurtlariga muvaffakiyat bilan shugullanmokdalar,

«Ta'lim tugrisidagi konun, kadrlar tayyorlashning milliy dasturi jamiyatni ma'naviy jixatdan barkarorlashtirish juda katta vazifalarni bajarmokda, yoshlarda Vatanga, millatga mexr-muxabbat xissini singdiriщda, jaxon andozalariga mos faoliyat kursatishda muxim omil bulmokda. Shu bilan birga, yangi ta'lim-tarbiya dasturi yoshlarda mafkuraviy e'tikodni mustaxkamlaщda, milliy goya va milliy mafkura moxiyatini anglaщda aloxdla axamiyatlidir, zero, mafkuravii ta'sirlar salbiy okibatlarga olib kelmasligi uchun yoshlarimizning iymon-e'tikodini mustaxkamlash, irodasini bakuvvat kilish, ularni uz mustakil fikriga ega bulgan barkamol insonlar etib tarbiyalash juda zarurdir. I Karimov kayd etganidek eng muxim vazifa «ularning tafakkurida uzligini unugmaslik ota-bobolarning mukaddas kadriyatlarini asrab-avaylash va xurmat kilish fazilatini karor toptirish, ularning men uzbek farzandiman, deb gurur va iftixor bilan yashashita erishiщdir».

3. Madanii xaet.

Xar qanday sharoitda xam barcha millat va xalklar uzining ma'naviy extiyojlarini kondirishga muxtojlik sezadi. Ma'naviyat — inson uchun mavjudlix belgisi. Ma'naviy boylik — u yoki bu millatni boshka etnik birikmalardan uziga xosligini bildiruvchi, anglatuvchi muxim omiddir. Ma'naviyati yuk xalkning uzi yuk. Shu bilan birga xar bir xalk ma'naviyati xam bir xil darajada emas.

Shu urinda mamlakat yurtboshisining «biz xalkni nomi bilan emas, balki madaniyati, ma'naviyati orkshgi bilamiz, tarixning tag-tomirigacha nazar tashlaymiz, — degan fikolarida juda mantik va ma'no bor. Birok shurolar mustabid tizimi sharoitida uzbek mishshy madaniyati xaddan ortik darajada kup zag‘ar kurdi. Barcha mustamlakachilik kabi kommunistik mafkura maddoxlari xam uzbek xalkini kul kilish uchun eng avvalo shu xalkning milliy madaniyatini yuk kilishga zur berdilar.

Ta'kid etish joizki, ma'naviy madaniyati yuksak uning ildizlari bakuvvat xalkning ijtimoiy ongidan shu xalk madaniyatini xech kachon tamomila yuk kilish mumkin emas. Tugri mustamlakachiliklar natijasida uzbek madaniyatiga katta zag‘ar yetkazildi, uning ma'naviy ildizlarini karkib tashlashga urinildi. Lekin ular buning uddasidan chika olmadilar.

Uzbek xalki katta yukotishlarga karamasdan uzligini, uz milliy madaniyatini saklab kola bildi. Bunga yakin va uzok tarix guvoxdir. Endigi vazifa - ma'naviy xayotdagi barcha yukotshplarning urnini koplashdan iborat buldi. Bu narsa xalklmizning ma'naviyat va ma'rifatga muxtojligi va uning tankdsligi bilan belgilandi. Kishining uzligini anglashi, uz sha'nini ximoya kola olishi va barcha yomonliklardan uzgosh tiya olishi uchun orif bulmogi, kalbining tubida, jinday bulsa-da, ma'rifat shamchiroga yonib turmogi lozim. Ana shunda odam gunoxdan xazar kilish, barcha ne'matlardan akl-idrok va insof doirasida foydalanish yulini tugadi. Nojuya xatti-xarakatlari uchun tavba-tazarruf kilish zarurligini anglay boshlaydi.

Uzbek xalki aynan shu yuldan bordi, uz milliy-tarixiy, madanii merosiga sodikligini kursata bildi. Bu esa mustamla kachiliklar davrida yukotilgan, taptalangan izdaniy merosni tiklash, uzligini anglashga bulgan ragbatni uyg‘otdi.

Istiklol yitыarida uzbek madanii xayoti uygondi, jonlandi va uzining butun mavjud buy-bastini kursata bildi. Teatr, musika san'ati rivojlanishi, madanii alokalar kengaydi, madaniy-ma'rifiy muassasalar faoliyati takomillashdi, muzeylarning ijtimoiy-ma'rifiy axamiyati oshdi; milliy adabiyot ravnak topdi.

Ayniksa, teatr san'atining rivoji gullab yashnadi. Bu bejiz emasdi, zero mustamlakachilik davrida teatrlar kommunistik mafkuranilg xizmatkoriga aylangan, siyosiy maksadlarnipsha bajarmoqchi kuchga aylangan edi.Shu asnoda asosiy e'tibor repertuar masalasini xal etish, tomoshabinlarii bezdiradigan saxna asarlari urniga ularning ma'naviy-ijtimoiy extiyojlarini kondiruvchi spektakllarni fukarolar Xukmiga xavola etishga asosiy e'tibor karatildi.

Xozirgi sharoitda Uzbekistonda faoliyat kursatayotgan 36 ta dramatik musikali drama va komediya, opera va balet, kug‘irchok teatrlari ana shunday vazifalarni bajardilar. 1998 yil 26 martda Uzbekiston Respublikasi Prezidenta I. Karimovning «Uzbekiston teatr san'atini rivojlashirish tug‘risida»gi Farmoni e'lon kilindi. Unta binoan, Uzbekiston tomosha san'atining kup asrlik an'analarini urganish, boyitish va targib kilish, teatr san'atini xar tomonlama rivojlantirish, uning moddiy bazasini yanada mustaxkamlash, mamlakatimizda ma'naviy-ma'rifiy isloxotlarni amalga oshirishda teatr arboblarining faol katnashishini ta'minlash, respublika Madaniyat ishlari vazirligi teatr tashkilotlari negizida va teatr arboblari uyuigmasida baliiy zamonaviy saxnabop asarlar yaratish maksadida Madaniyat ishlari vazirligi tizimida va teatr ijodiy xodimlari uyushmasi koshida «Uzbekteatr» ijodiy-ishlar chikarish birlashmasi tashkil etiddi.

Uzbekteatr birlashmasi uzining teatr tashkilotlari xamda mintakaviy bulimiga ega bulib, mulkchilik shakllaridan va kandaydir muassasaga idoraviy daxldorligidan kati nazar mamlakatdagi barcha davlat teatrlari, teatr studiyalarida xalk Peterburg muzeylariga tashib ketildi. Milliy uzlikni an-glashda bunday yodgorliklarning axamiyati katta ekanligini e'tiborga olib, mustamlakachilar iloji boricha ular ijtimoiy-madaniy axamiyatni kamchitishga xarakat kildilar.

Ammo, mustakillik bunday jirkanch siyosatga barxam berdi. Istiklolning dastlabki davrlaridanok muzeylar, kuriqxonalarning urni va rolini belgilab berishga aloxida axamiyat berildi. Ma'lumki, xozirda birgina Madaniyat ishlari vazirligi tizimida turli soxalar buyicha 68 ta muzey mavjud bulib, bular 21 talkashunoslik 10 ta badiiy, 14 ta memorial, 5 ta adabiy-memorial, 7 ta badiiy, 1 ta tabiiy-ilmiy muzeylardir.

Shu bilan birga Samarkanda Davlat muzey-kurikxonas i, Buxoroda Davlat muzey-kurikxonasi, Xivada «Ichon-Kal'a» davlat muzey-kurikxonalari faoliyat kursatmokda. 1999 yilgi. ma'lumotlarga kura, respublikamizdagi muzeylar fondida 1305786 eksponat saklanmokda. Birgina 1999 yilda ularning asosiy fondiga 7544 ta eksponat kabul kilindi. Shu yilning uzida barcha muzeylarga 1655400 kishi tashrif buyurdi .

Uzbekiston xukumati xalkimizning u milliy uzligini an-glash jarayoniii yanada jadallashtirishni e'tiborga olib, 1994 yil 23 dekabrda Uzbekistan Respublikasi Vazirlar Maxkamasi «Respublika muzeylari faoliyatini yaxshilash chora-tadbirlari tug‘risida»gi, 1999 yil 5 dekabrda esya «Muzeylar faoliyatini kullab-kuvvatlash masalalari tugrisida»gi karorlarni e'lon kildi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi «Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risidagi farmoni esa muzeylar ingada tubdan burilish yasadi. Unga binoan barcha turdagi muzeylar faoliyatini muvofiklashtirish, kullab-kuvvatlash va ularga zarur shashy-uslubiy yordam kursatishni ta'minlash maksadida Madaniyat ishlari vazirligi krshida «Uzbekmuzey» jalg‘armasi tashkil etiddi, uzbek ingliz, rus tillarida chop etiladigan ilmiy-amaliy, ma'naviy-ma'rifiy, rangli «Moziydan sado» jurnali ta'sis etildi. Kurilgan barcha tadbirlar natijasida muzeylarning ijtimoiy-madaniy axamiyati ancha ortdi, ularning uzbek xalki milliy uzligini anglash jarayonidagi roli kuchaydi. Muzeylarga e'tibor xorijlik fukarolarning Uzbekistonga, uning boy va kadimiy madaniyatiga boltan kizikishini oshirdi.

Istiklol o‘zbek xalqiga o‘z milliy adabiyotini kaytarib berdi. Kommunistik mafkuraning jarchisiga aylangan «sovet adabiyoti» vayronlari o‘rniga paydo bo‘lgan o‘zbek milliy adabiyoti tezlikda o‘zining qaddini ko‘tardi, partiyaviylik sinfiylik kabi xatto metodologik asoslardan voz kechila boshlandi. Mumtoz adabiyotga munosabatda diniy adabiyot, feodal-klerikal adabiyot, saroy adabiyoti deyilgan tushuncha va bir millat adabiyotini reaksion va progressiv deb ikkiga bo‘lib o‘rganishdek xatto nazariy cheklashlarning daf etilishi milliy adabiyotning xolisona baxolanishiga imkon yaratdi.

Diniy manbalarning, jadid adabiyotiniig siyosiy-mafkuraviy aqidalarsiz urganilishiga nisbatan bulgan muno-sabatning ijobiy xal etilishi jamiyatni ma'naviy jщatdan barkarorlashtirishga shart-sharoitlar yaratdi.

Shunday kilib, mustaqillik O‘zbekiston ma'naviy xayotini barqarorlashtirish uchun zamin yaratdi, ma'naviy- ma'rifiy xodisalarga munosabatni uzgartirdi. Istiklol tufayli ma'naviy turmushimizdagi kuplab muammolar xal etila boshtandi. Kurilayotgan demokratik xukukiy, insonparvar jalmiyat, bozor munosabatlariga ugish, jaxon xamjamiyati bilan mafkuraviy tazyiklarsiz xalkaro xamkorlik kilish imkoniyati Uzbekiston madaniyagini xalklil kildi. O‘zbekiston, o‘zbek xalqining dunyodagi o‘ziga xos va mos o‘rni borligi, uning jaxon sivilizatsiyasiga qo‘shgan bebaxo xissasining e'tirof etilishi tufayli ma'naviy xayotning gullab-yashashi uchun mustaxkam zamin yaratildi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning

2010 yil 7-dekabr kuni so‘zlagan nutqi
Ta'lim sohasi:

“Barkamol avlod yili” Davlat dasturini amalga oshirishda ta'lim sohasini rivojlantirish, uning moddiy – texnik bazasini mustahkamlash, yangi o‘quv muassasalari qurish va ularni zamonaviy uskunalar bilan jihozlash masalasiga e'tibor yanada kuchaytirildi.

Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Maktab ta'limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturining amalga oshirilishi natijasida 1 ming 536 ta akademik litsey va kasb-hunar kolledji, umumta'lim maktablarning qaiyb 9 mingtasi, ya'ni deyarli hammasi, 1 ming 800dan ortiq sport zali namunaviy loyihalar asosida barpo etildi yoki kapital rekonstruksiya qilindi.

Ushbu o‘quv mussasalarining moddiy-texnik bazasini muntazam yangilab borish, tizimli asosda zamonaviy kompyuter texnikasi, o‘quv – laboratoriya uskunalari, mebel va o‘quv anjomlari bilan qayta jihozlash, ularni talab darajasida saqlash hamda yaratilgan bu ulkan salohiyatdan samarali foydalanish maqsadida mutlaqo yangi bir tuzilma – Moliya vazirligi huzurida maxsus jamg‘arma tashkil etildi.

Bu jamg‘armaning hisob raqamiga 2010 yili 315 milliard so‘m mablag‘ ajratilgan bo‘lsa, 2011 yilda 370 milliard so‘m ajratish ko‘zda tutilgan.

2010 yilda Toshkent shahrida Turin politexnika universitetining yangi, zamonaviy o‘quv kompleksining barpo etildi. Ushbu oliy o‘quv yurti mamlakatimizda avtomobil sanoati va boshqa tarmoqlar uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlaydi.

Dastur doirasida 2010 yilda 560 ta yetakchi klaster maktablari qiymati qariyb - 6 million AQSh dollari bo‘lgan 13 ming 500 ta kompyuter texnikasi bilan ta'minlandi., 750 dan ortiq qishloq maktabi zamonaviy o‘quv – laboratoriya uskunalari va multimedia vositalari bilan jihozlandi, 1,5 mingta qishloq maktabi o‘qituvchilari umumiy qiymati 13 million AQSh dollari bo‘lgan 3 ming 400 ta shaxsiy kompyuter bilan ta'minlandi.

Ayni paytda mamlakatimizdagi barcha, ya'ni 12 mingdan ortiq ta'lim muassasalari, ilmiy va madaniy – ma'rifiy tashkilotlar 25 mingdan ziyod o‘quv materiallari va resurslarni o‘z ichiga olgan Ta'lim portaliga ulandi. Bu masofadan turib o‘qitish usullarini ta'lim tizimiga keng joriy etish, o‘quvchi va yoshlarga boshqa xil axborot – kommunikatsiya xizmatlari ko‘rsatish imkonini berishi bilan ahamiyatlidir.

“Barkamol avlod yili” Davlat dasturining yana bir ustuvor yo‘nalishi – shu yili oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlash tizimni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida Prezidentimiz qarori qabul qilindi.

Ushbu hkujjatning mohiyati shundan iboratki, ilmiy kadrlar tayyorlashning aspirantura va doktorantura kabi eskirgan shakllari o‘rniga mamlakatimiz oliy o‘quv yurtlari va ilmiy tadqiqot muassasalarida stajyor-tadqiqotchi-izlanuvchilar va katta ilmiy xodim-izlanuvchilar instituti joriy qilindi.

Jismoniy tarbiya va sport:

Bugungi kunda jismoniy tarbiya va sport sohasida, ayniqsa, bolalar sportini yanada rivojlantirish, har bir shahar va qishloqda zamonaviy talablarga javob beradigan, zarur anjomlar bilan jihozlangan sport maydonchalari, inshoot va majmualarni barpo etish bo‘yicha amalga oshirilayotgan ishlar o‘zning ijobiy samarasini bermoqda.

Istiqlol yillarida yurtimizda 1 ming 200 dan ziyod yangi sport inshooti barpo etilib, ularning mingdan ortig‘i qishloq joylarda qurildi. Bu esa 260 ming nafardan ziyod bolaning sportning ko‘plab turlari bilan muntazam shug‘ullanishi uchun imkoniyat yaratdi.

Mamlakatimizda badiiy gimnastikani rivojlantirish dasturi qabul qilingach, sportning ushbu nafis turi bilan shug‘ullanadigan qizlar soni shu yilning o‘zida 6-7 barobar, ayrim viloyatlarda esa 10-12 barobar ortdi. (M: Xitoyda o‘tkazilgan Osiyo o‘yinlarida qizlarimiz badiiy gimnastika bo‘yicha 2-o‘rin olishdi.)

-2010 yil o‘tkazilgan 42 ta xalqaro musobaqada yurtimizdan ishtirok etgan 500 nafardan ziyod yosh sportchining uchdan bir qismi qizlar tashkil qildi.

-Singapurda bo‘lib o‘tgan 1-o‘smirlar Olimpiya o‘yinlarida 9 ta medalni qo‘lga kiritishdi.

-Xitoyda bo‘lib o‘tgan 16-yozgi Osiyo o‘yinlarida 11 ta oltin, 22 ta kumush, 23 ta bronza medalini qo‘lga kiritishib, umumjamoa hisobida 8-o‘rinni egallashdi.

-Futbol bo‘yicha Osiyo chempionatida O‘zbekiston o‘smirlar terma jamoasi 2-o‘rin olishdi va 2011 yil Meksikada bo‘lib o‘tadigan jahon chempionatida qatnashish huquqini qo‘lga kiritishdi.

-Argentinada bo‘lib o‘tgan nogiron – amputantlar o‘rtasida futbol bo‘yicha jahon chempionatida ikkinchi marotaba chempion unvoniga sazovor bo‘ldilar.