|
«a d a u -n u n elm I əsə rləri». 1 № S. 72-75
« A D A U -n u n elm i əsə rləri» .-2 0 1 2 .-№ 3 . -S .72-75.
Ü Z Ü M Ç Ü L Ü K D Ə İ N N O V A T İ V B E C Ə R M Ə T E X N O L O G İ Y A L A R I
Kənd təsərrüfatı elmləri üzrə fəlsəfə doktoru F.H.Şərifov,
dissertant S.Ş.Abduləliyeva
Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti
U O T 6 3 1 :6 3 . 8
A ç a r sözlər:
üzüm, məhsul, sort, ting, mulça
H ər bir ölkədə üzüm çülüyün m ü v əf fəq iy y ət li inkişafında lazım olan bir ç o x şərtlərdən ən va cibi və
üm dəsi əlv erişli torpaq-iqlim şəraitidir. A zər baycan Respublikasında torpaq-iqlim şəra iti nin üzüm üçün ço x
əlv erişli olm asına sübut g ə tir m əyə də ehtiyac yoxdur. Burada ultra-tez yeti şən dən ən g e c yetişən üzüm sortlarına
qədər ha m ı sı normal yetişir, hətta kolun üstündə
sal
xım
la
rı
dekabrın
axırı,
yanvarın
ortalarına qədər sax la maq
mümkün olur [
1
].
Şirvanşahı kim i üzüm sortları 35% -ə qədər şə kər top laya bilir. Dünyada tayı-bərabəri ol m a yan ço x
yüksək m əhsuldar sort-Bayanşirə bu tor paq da intişar tapmışdır. Y üksək m üalicə vasitəsi he sab edilən Təbrizi
(G əncə süfrəsi) yalnız G ən cə də və Gəncəbasarda öz m ü alicəvi xü susiyyətin i sax laya bilir.
Sərab növlərinə gəldikdə isə burada bütün növ şərablar istehsal edilə bilər, bu m əsələd ə də yen i v ə təkm il
texnologiyaların olm ası prio rit et lik təşkil edir.
B izim respublikada istər üzüm çülükdə, is tər sə də şərabçılıqda istehsal texnologiyaları bir qayda olaraq
h əm işə aşağı səv iy y əli olmuşdur. Bu baxım dan bizdə üzüm lüklərin becərilm əsində və şərab em alında m övcud
texnologiyaların tək m il ləşdirilm əsinə və yeni texnologiyaların gəti ril m əsin ə böyük ehtiyac vardır. Y en i
üzüm lük lə rin salınm ası işində İtaliyadan gətirilən v ə lazer şüa ları ilə tənzim lənən ting əkən aqreqatı m isal
göstərm ək olar. Bu aqreqat A bşeron rayonunun bir üzüm çülük təsərrüfatında işlədilm işdir. A q re qat tingi
avtom atik olaraq əkir və ting əv vəl cə dən proqramlaşdırılm ış nöqtəyə düş m ə dik də v ə cərgə əyildikdə lazer
şüaları xəbər verir. Y en i üzüm lük salındıqda, bir ço x ölkələrdə olduğu kim i, m ulça pər dəsindən istifadə edilm əsi
eyni zam anda iki prob lem i həll edir: suvarılan üzüm lüklərdə su var m a suyuna qənaət edilir, suvarılmayan
üzüm lük lərdə isə torpağın n əm liyini qoruyur. H ər iki hal da alaq otlarına qarşı mübarizə aparılmış olur.
A zərbaycan üzüm lüyündə bu m əsələ ol duq ca böyük əh əm iyyət kəsb edir. Ayrı-ayrı il lər də suvarılan
üzüm lüklərdə suvarma suyunun ça tış m azlığı, dəm yə şəraitində isə n əm liyin tor paq da qorunub saxlanm ası böyük
çətinliklər törədir. M ul ça m əqsədilə istehsal olunan material bizdə y o x dur, o lsa b elə m ulça pərdəsindən istifadə
te x no lo g iy a sı da yoxdur. B u m əsələn i xarici te x no lo giyaların və onları işləd ə b ilən m ü təxəssislərin də vət
olunm asına ehtiyac vardır.
Ü züm lüklərim izdə dayaq m əqsədi ilə şpa ler qurulur. H ələ də m əftilin makaradan aşılm ası v ə onun cərgə
b oyu seçilm əsi bizdə prim itiv üsul larladır. B izdə cərgə boyu bir g ed işə 2-3 fəh lə bir m əftili əllə dartıb aparır.
A ncaq bu m əqsəd üçün İtaliyadan gətirilən aqreqat bir ged işdə cərgəyə m əftil sərə bilir. B u prosesdə əm ək
m əhsuldarlığı on d əfəyə qədər yüksəlir.
A zərbaycan üzüm çülüyünün ting b ecə ril m ə si işində ç o x gerilik vardır. Fransa, İtaliya v ə baş qa
ölkələrin calaq ting b ecərilm əsi iş i ç o x mü tə rəq qilik təşkil edir. Bu ölkələrdə tinglikdə işlər 90-95%
m exanikləşdirilm işdir, bizdə isə ting is teh salı iş i tam am ilə əllə aparılır.
"2012-2020-ci illərdə Azərbaycanda ü zü m çü lü y ü n in k işa f etdirilm əsinə dair D ö v lət Proq ra mı"nın
tələblərinə görə bu illər ərzində 50 m in hek tar üzüm lük salınmalıdır. Söz y o x ki, bu işdə yer li sortlardan ting
isteh salı ön plana çəkil mə li dir. Hazırda respublikam ızda calaq ting isteh salı ilə m əşğ u l olan heç bir m ü əssisə
yoxdur.
Calaq aparan avadanlıq, m üasir tipli st ra ti fi kasiya kameraları və peşəkar calaqçılar y o x dur. Bunlar
əlavə olunmalıdır. Ən vacibi odur ki, 2 5 -3 0 il öncə bizdə calaq ting çıxım ı ən yaxşı hal da 20-25% təşkil etmişdir.
A ncaq yuxarıda adları çəkilən ölkələrdə bu göstərici 90-95% -dir. Bu m əsələn i inn ovasiyalı tex n o lo g iy a hesab edi
rik və gələcək də bu texn ologiyan ın bizdə tət bi qi ni vacib hesab edirik.
Y eri gəlm işk ən qeyd etm əyi lazım bilirik ki, xaricdən ting gətirilm əsi iş i davam etdirilsə yer li üzüm
sortlarım ız tam am ilə sıradan çıxm aq təh lükəsi qarşısında qalacaqdır. Ü züm sortları üz rə genofondum uz lazım i
səviyyəd ə deyildir. Dün ya üzüm çülüyündə kolleksiyaların təşk ili m eto dologiyalarının əldə olunm asına ehtiyac
var dır. Ü züm kolleksiyalarında sortların yer ləş diril m əsi, uçotun aparılması v ə sortların y a y ıl m a sı xü susi bir
elm dir v ə bizdə heç vaxt ə sa slı k ol lek siyalar olmamışdır. B elə bir m isalı çəkm ək y e rinə düşərdi. Ukrayna
elm i-tədqiqat üzüm çü lük və şərabçılıq institutu “M aqarac”ın B ax ça sa ray da 3500 sortdan ibarət genofondu
vardır. Təsərrüfat üçün sortlar b elə kolleksiyalardan se çil sə daha faydalı olar.
X aricin ən qiym ətli sortlarından gətirib kolleksiyalarda v ə sənaye üzüm lüklərində əkilib, onların yerli
şəraitdə sınaqdan keçirilm əsi yalnız fayda verərdi. A ncaq yaddan çıxarmaq olm az ki, son 3 0-40 il ərzində yerli
üzüm sortlarım ızın ç o x qism i sıradan çıxıb v ə yaxud sıradan çıxm aq üzrədir. Respublikam ızda yaradılmaq
m ərhələ sin də olan A m peloqrafik laboratoriya bu kim i vacib m əsələlərlə ciddi m əşğu l ola bilər.
Ü züm çülük y ığılm ası m əsələsin d ən danışm aq olm az. H ələ 1984-cü ildə Şim ali O setiyada istehsal
olunm uş B K -2 markalı üzüm yığan kom bayn bizim eks pe ri m ental üzüm lüyüm üzdə işlədilm işdir. İş lə yər kən
kom baynın m üəyyən nöqsanları aşkar edil m iş dir. Söz y o x ki, sonrakı illərdə işləd ik cə onun nöq sanları aradan
qaldırıla bilərdi. Bir ç o x xarici ölkələrdə üzüm yığan kombayndan m ü vəf fəq iy y ət lə istifadə edilir. Fransada
gördüyüm üz kom ba ynın qiym əti 150-160 avrodur. Orada qonşu tə sər rüfatlar yığışıb bir kom bayn alır v ə növbə
ilə ham ısı istifadə edir. Yaddan çıxarmaq olm az ki, te x niki üzüm sortları texniki yetişm əyə - tam y e tiş m əyə
çatdıqda yığılm alıdır. B elə çeviklik kom b aynı işlətm əklə əldə oluna bilər. Bütün bun lar kənardan gətirə
b iləcəy im iz işlərdir və bunları in novativ texnologiyalar sırasına daxil edirik.
Son illərdə üzüm çülüyün bir ç o x m əsə lə lə ri üzrə yen i becərm ə texnologiyalarını işləyib ha zır lam ışıq
ki, bu texnologiyalar nəinki öz öl kə m iz də, bir ço x xarici ölkələrdə də tətbiq oluna bi lər. Bunlardan biri ting
m ərhələsini keçm ədən üzüm lüyün birbaşa çubuqla salınmasıdır. Ü züm çü lər uzun müddət bu qaydadan istifadə
etm işlər, an caq b elə üzüm lükdə seyrəkliyin ç o x olm ası v ə kol ların g ec m əhsula düşm əsi onları bağsalm anın bu
üsulundan im tina etm ələri ilə nəticələnm işdir. K ök lü əkin m aterialı ilə üzüm lüyün salınm asının fay dalılığının
sübuta eh tiyacı yoxdur. A ncaq ting istehsalına bir il vaxt v ə əlavə vəsait tələb olunur. Birbaşa çubuqla üzümlük
salınm ası iş i yen i he sab ed ilm əsə də, bu işdə yen ilik çubuğun xü susi ü sulla əkinə hazırlanmasıdır. Bu m əsələn in
başqa bir m üəm m alı tərəfi odur ki, filloksera olan əra zi lərdə filloksera təhlükəsi hə m işə gündəm dədir.
Ü züm becərən A vropa ölkələrinin ham ı sın da yen i üzüm lüklər fillokseraya davam lı calaqaltı ana clar
üstündə olan calaq tin glə salınır. Cala qal tı lar həqiqətən üzüm kolunu m üəyyən m üddət fil lokseranın öldürücü
təsirindən qoruya bilir. N ə üçün m üəyyən m üddət deyirik, ona gərə ki, ca laq la salınan üzüm ün ömrü az olur.
A ncaq uzun il lərin m üşahidələrinə əsasən deyə bilərik ki, baş dan-başa filloksera ilə sirayətlənən respublikam ızın
ayrı-ayrı bölgələrində 35-40 yaşında calaqsız üzüm lüklərə, h əyətyanı sahələrdə isə yaşı 50-60 il olan kollara rast
gəlinir. M əgər bu böyük elm i ax tarışların b aşlanğıcı və əsas obyekti hesab edilə b ilm əzm i? B əzən uzun illər kök
salm ış v ə dəb də olan qaydaların əsiri oluruq, onu dəyiş mə yə v ə yaxud başqa səm tə yön əltm əyə cürətm iz çat mır.
B u kim i m əsələlərin araşdırılmasına D ö v lə t k o m issiy a sı lazımdır.
Onu da deyək ki, bu gün respublikam ızda ca laq əkin m aterialı ilə üzüm lük salınm asının əley hinə
deyilik, əksinə, respublikam ızın azı 2-3 böl gəsin də calaq ting istehsal edən m ü əssisələrin açıl m ası layihələrinin
açıq tərəfdarıyıq v ə onun nə zəri m əsələlərin in hazırlanm asında yaxından iş tirak edirik. A ncaq calaq işində bizim
m ütə x əs sis lərim izin və fəhlələrim izin nəzəri b iliyi v ə prak tiki vərdişləri yoxdur. Bunun üçün üzüm çü kadrların
hazırlanm ası gündəm də olmalıdır. Eti raf edək ki, respublikam ızda savadlı v ə səriş təli üzüm çülərim iz ç o x azdır.
A zərbaycan D ö v lət A q rar U niversitetinin nəzdində üzüm çülük fakül tə sinin açılm ası, üzüm çülük təsərrüfatı ço x
olan
ra yon larda üzüm çülük
üzrə texniki-peşə
m ək təb lə rinin təsis
olunm ası,
ayrı-ayrı üzüm çülük
təsər rü fatlarının m aliyyə vəsaiti hesabına onların özü üçün üzüm çü m ü təxəssislərin hazırlanm asına bö yük ehtiyac
vardır.
Ü züm lüyün salındığı birinci ildə üzüm lük də torpaq becərm ə, suvarma və xəstəlik lərə qarşı mü barizə
işləri istisna olm aqla başqa işlərin, m əs, bilavasitə k ol üzərində işlərin aparılması, üzüm lüyün dayağa qaldırılm ası,
g ələcək d ə kolun (
2
-ci ilində) m əhsula salınm ası kim i işlərin plan laş dırılm am ış görülm əsi dem ək olar ki, dünya
üzüm çülüyündə kök salm ış, daha doğrusu, qanu ni ləşm iş m əsələ olaraq qalmaqdadır. A ncaq 30 ilə yaxın
müddətdir ki, respublikam ız şəraitində üzüm çülükdə intensiv v ə super-intensiv becərm ə te x n ologiyaları üzrə
tədqiqat işləri aparmaqla m əş ğuluq. Bu arada bir n eçə ə sa slı m əsələlərin həl linə nail olm uşuq. Onlardan biri və
birincisi üzüm bitkisinin birinci ilində onun ikinci il üçün ba ra hazırlanmasıdır. Tətbiq etdiyim iz super-in ten siv
becərm ə fonunda ikinci ilində hər hek tar dan
6 - 8
ton, 3-cü ilində 30-40 ton, 4-cü ilində 60-70 ton, 5-ci ilində
80-100 ton verə bilir. B u rə qəm lər 3-5 ilin m əlum atı deyil, 30 ilə yaxındır ki, bu işlər fərziyyə deyil, reallıqdır. Bu
m əsələlər adi becərm ə texn ologiyasın ın v ə adi üzüm sor tunun iş i deyil. İşləyib hazırladığım ız nəzəri bilik və
sınaqdan keçirilm iş mürəkkəb v ə ç o x dəqi q lik tələb edən super-intensiv becərm ə texnologiyasının işidir.
Ö tən illərdə də,
indi
də
bu becərm ə
te x no lo giyasının
m ahiyyətinə
b ələd
olm ayanlar g ö s tər
di yim iz
yüksək m əhsuldarlığın reallığına inan mır, inananlar isə bu qədər m əhsul verən bitkinin tez qocalacağın ı v ə növbəti
illərdə m əh sul dar lı ğın bu qayda ilə davam etm əyəcəyin i fərz edirlər.
2 0 0 7 -ci ildə bizim “A zərbaycan üzüm ü” adlı A tlasım ızı oxuyan, Çindən G ən cəyə bizim eksperim ental
üzüm lüyüm üzə baxm ağa gələn nüm ayəndə dem işdir ki, “bu inanılm az həqiqətdir” . M ənası belədir ki, eşidərsən
inanm azsan, baxarsan inanarsan. Bunu b iz başqa təsərrüfat v ə başqa ölkələr üçün innovativ tex n o lo g iy a hesab
edirik.
T inglikdə olduğu kim i, üzüm lükdə də ta m a m ilə yen i becərm ə tex n o lo g iy a sı tətbiq et m ək lə və digər
işlərin m exanikləşdirilm əsi səv iy yə si ni yük səltm əklə əl əm əyini x e y li azaltmaq müm kün dür.
Respublikanın m ü x tə lif regionlarında m üx tə l i f üzüm sortları üzərində apardığım ız təd qi qat lar la
m üəyyən etm işik ki, adi becərm ə te x no lo g i y a sından tam am ilə fərqli yeni tex n o lo g iy a tətbiq et m əklə bilavasitə
k olla bağlı işləri x ey li yün gül ləş dirmək mümkündür. B u becərm ə tex n o lo g i y a s ı nın m ahiyyəti ondan ibarətdir
ki, üzüm bit ki si nin polyarlıq xüsusiyyətin in əksinə olan bir sis tem - zoğların tərsinə böyüdülm əsi sistem ini tət
biq edə rək bir ç o x işləri ixtisar etm ək m üm kün dür. N ə ticə etibarı ilə adi becərm ə texno lo gi y a sın da bir fəhlə
bir ildə
2
ha üzüm lüyü becərdiyi halda, burada
6 - 8
ha becərə bilər.
T əsvir etdiyim iz becərm ə tex n o lo g iy a sı 1960-80-ci illərdə dünya üzüm çülərinin m üzaki rə sinə verilən
M ozer sistem ini xatırladır. A ncaq bun ların arasında kəskin fərq vardır, ikinci isə bu sis tem respublikam ız
şəraitində özünü doğ rul t m a dı ğ ı halda onun m üsbət nəticələri haqqında bu sistem i koordinasiya edən
üm um ittifaq m ərkəzə hesabat verildi. Budur saxtakarlıq. H əm in sistem ə aid eksperim entlər aparılmadığı halda onun
m üs bət nəticələri haqqında hesabat yazılırdı. Bu v ə üzüm çülükdəki o vaxtlar buna bənzər işləri təhlil edən ulu
öndər H .Ə liy ev deyirdi ki, A zər bay can da üzüm çülük sahəsində elm təsərrüfatdan geri qalır.
Yuxarıda qeyd ed ildiyi kim i, bu seriyadan olan təcrübələri respublikam ızın m üxtəli region la rın da
m ü x tə lif sortlar üzərində aparmışıq
və
ha
zır
da Aqronom luq binasının
həyətində
bu
təcrübə apa rılmaqdadır.
M üəyyən edilm işdir ki, bu m ə sə lə diferensiallıq təşkil edir, yən i m ü x tə lif torpaq-iq lim şəraitində v ə m ü x təlif
üzüm sortlarında eyni nəti cəni vermir. Bu qəbildən olan m əsələlər üzüm çülük üzrə fəaliyyət göstərən elm i
m üəs sisə lərin işidir. Bu sistem də başqa təsərrüfat və başqa ölkələr üçün innovativ xarakterlidir.
Ə D Ə B İY Y A T
1. F .H .Şərifov. Ü züm çülük. D ərslik, Bakı: Öndər, 201 2 , 589 s.
У Д К 6 3 1 :6 3 .8
И н н о в а т и в н ы е т е х н о л о г и и в о зд ел ы в а н и я в в и н о гр а д а р с т в е
Доктор философии по сельскохозяйственным наукам Ф.Г.Шарифов,
диссертант С.Ш.Абдулалиева
Азербайджанский государственный аграрный университет
Р Е З Ю М Е
К л ю ч ев ы е сл ов а:
виноград, урожай, куст, sort,саженец, мульча
Виноградарство А зербайдж ана ощ ущ ает больш ую необходи м ость прим енению инно ва тив ных
технологии , для которы х в сущ ествую щ их виноградниках не большая. В Г осу дарст вен ной П рограмме по
развитию виноградарства нам ечено площадь виноградников д о 50 тыс. га. Н аряду с этим роль инновативных
технологии в повыш ении количества и качества произ водим ой продукции долж н а быть резко увеличена.
T e ch n o lo g ie s th e cu ltiv a tin g in n o v a tiv v in e -g r o w in g
Doctor o f Philosophy in Agricultural Sciences F.H.Sharifov,
Candidate fo r a degree S.Sh.Abdulaliyeva
Azerbaijan State Agrarian University
S U M M A R Y
K ey w o rd s:
grapes, bushes, suitable, sort, seeding, oilskin
Azerbaijan vine-grow ing has a high demand for innovative tech nology. The present tillin g system in
vineyards not related w ith the n ew and modern tech n ologies. A ccording to State Programmer on D evelopm en t o f
V in e G row ing it is necessary to have m inim um 50 ha arable land. So, role o f the innovative tech n o lo g ies in
increasing o f quality and quantity o f vine grape production should be high.
Dostları ilə paylaş: |
|
|